Upplýsingar um þróun örorku

Nokkur umræða hefur verið undanfarið um fjölgun öryrkja, hvað valdi þeirri fjölgun, hver séu áhrif fjölgunarinnar á útgjöld hins opinbera og hvað sé til ráða. Til að varpa skýrara ljósi á stöðu þessa máls hefur velferðarráðuneytið tekið saman upplýsingar um þróun örorku á Íslandi undanfarin ár, bæði fjölda þeirra sem hafa verið metnir til örorku, hvernig skipting milli aldurs og kynja lítur út og hvað það er sem helst veldur því að fólk er metið til örorku. Félags- og húsnæðismálaráðherra kynnti samantektina á fundi ríkisstjórnar fyrir nokkru og eru þær upplýsingar birtar hér á eftir:

Þróun örorku, fjöldi, aldur og kyn.

Til að átta sig á þróun örorku er mikilvægt að miðað sé við fastan tímapunkt þar sem tölur geta verið mjög mismunandi eftir því hvort miðað er við einn tiltekinn mánuð í ári eða árið í heild sinni. Einnig þarf að greina á milli þeirra sem metnir hafa verið til 75% örorku og örorkulífeyrisþega, þ.e. þeirra sem fá greiddar örorkubætur, en ekki fá allir öryrkjar greiddar örorkubætur, t.d. vegna tekjutenginga.

Í töflu 1 er yfirlit yfir þróun fjölda öryrkja eftir aldursbilum miðað við 1. nóvember ár hvert á árunum 2005 - 2015.

Tafla 1. Þróun öryrkja, eftir aldursbilum, frá nóvember 2005 til nóvember 2015. 

Eins og sjá má fjölgaði öryrkjum um 29% frá nóvember 2005 til nóvember 2015. Frá nóvember 2010 til nóvember 2015 hefur þeim fjölgað um 9%. Frá árinu 2005 hefur mest fjölgun verið á aldursbilinu 65-66 ára og frá þeim tíma fjölgaði öryrkjum á aldrinum 40-49 ára lítið sem ekkert. Í yngsta hópnum, 16-19 ára, hefur orðið mikil fækkun en í nóvember 2015 voru engu að síður 156 öryrkjar í þeim hópi. Í því sambandi verður að hafa hliðsjón af því að með lagabreytingu sem tók gildi 1. janúar 2010 miðast lágmarksaldur örorkulífeyrisþega við 18 ár en var 16 ár áður.

Frá árinu 2010 hefur fjölgun öryrkja verið nokkuð stöðug og hefur þeim fjölgað um 1,7-2,1% á milli ára. Frá nóvember 2014 til nóvember 2015 hægði á þeirri fjölgun og hefur öryrkjum einungis fjölgað um 1,3 á því tímabili. Hlutfall karla og kvenna hefur haldist nokkuð jafnt frá árinu 2005, konur eru 60% öryrkja en karlar 40%.

Þegar litið er á þróun karlkyns öryrkja undanfarin tíu ár, þ.e. frá nóvember 2005 til nóvember 2015, kemur í ljós að körlum á aldrinum 65-66 ára fjölgaði mest eða um 59%. Ef aftur á móti er horft til þróunarinnar síðustu fimm ár, þ.e. frá nóvember 2010, hefur karlkyns öryrkjum á aldrinum 20-24 ára fjölgað mest eða um 27%. Hjá körlum yngri en 40 ára virðist fjölgunin vera stöðug fyrir utan aldurshópinn 25-29 ára þar sem verulega hefur dregið úr fjölguninni. Þá fækkaði karlkyns öryrkjum á aldrinum 40-49 ára lítillega. Í aldurshópnum 45-49 ára hefur karlkyns öryrkjum fækkað um 14%. Þessa þróun má sjá í töflu 2.

Tafla 2. Þróun karlkyns öryrkja, eftir aldursbilum, frá nóvember 2005 til nóvember 2015.

Kvenkyns öryrkjum fjölgaði um 30% frá nóvember 2005 til nóvember 2015. Mest fjölgaði konum á aldursbilinu 65-66 ára eða um 57%. Konum á aldrinum 55-59 ára fjölgaði um 51%, á aldrinum 50-54 ára um 45% og konum á aldrinum 60-64 ára um 43%. Kvenkyns öryrkjum á aldrinum 20-29 ára fjölgaði mun minna en körlum á sama aldursbili á tímabilinu 2005 til 2015.

Frá nóvember 2010 til nóvember 2015 var fjölgun meðal kvenkyns öryrkja einnig mest á aldursbilinu 65-66 ára. Fjöldi kvenna á aldrinum 20-24 ára stóð í stað á sama tíma og konum á aldrinum 45-49 ára fækkaði um 9%. Verulega hefur því dregið úr fjölgun yngri kvenna sl. fimm ár samanborði við sl. tíu ár. Þessa þróun má sjá í töflu 3.

Tafla 3. Þróun kvenkyns öryrkja, eftir aldursbilum, frá nóvember 2005 til nóvember 2015.

Orsakir örorku.

Meginorsakir örorku eru geðraskanir og stoðkerfissjúkdómar. Þannig eru geðraskanir algengasti orsakavaldur örorku hjá körlum og hefur hlutfallið aukist upp í að vera 44% á þessu ári og stafar það einkum af aukningu geðraskana hjá ungum körlum. Stoðkerfissjúkdómar koma þar á eftir en hlutfall þeirra hefur haldist óbreytt hjá körlum og er nú 18%. Hjá konum eru stoðkerfissjúkdómar algengasta orsök örorku eða um 37% en hlutfall geðraskana hefur einnig hækkað hjá konum undanfarin tíu ár og er nú 34%.

Í töflum 4 og 5 má sjá helstu sjúkdómsgreiningar karlkyns og kvenkyns öryrkja frá nóvember 2005 til nóvember 2015.

Tafla 4. Sjúkdómsgreiningar karlkyns öryrkja frá nóvember 2005 til nóvember 2015.

Tafla 5. Sjúkdómsgreiningar kvenkyns öryrkja frá nóvember 2005 til nóvember 2015.

4.   Hlutfall öryrkja af fólksfjölda.

Hlutfall öryrkja af fólksfjölda hefur lítið aukist frá desember 2004 til desember 2014. Öryrkjar á aldrinum 18-66 ára voru að meðaltali 7% af fólksfjölda á sama aldursbili í desember árið 2004 og í desember 2014 var hlutfallið 8,2%. Öryrkjum á aldrinum 65-66 ára fjölgaði hlutfallslega meira en öðrum aldurshópum á árunum 2007 og 2008. Síðan þá hefur dregið úr þeirri fjölgun og var hlutfall öryrkja á aldrinum 65-66 ára 23% af fólksfjölda árið 2014 samanborið við 22% árið 2004.

Á mynd 1 má sjá þróun öryrkja sem hlutfall af fólksfjölda frá desember 2004 til desember 2014. 

Mynd 1. Hlutfall öryrkja af fólksfjölda frá desember 2004 til desember 2014.