Vinnum saman að umbótum - Áramótagrein Katrínar Jakobsdóttur, forsætisráðherra, sem birtist í Morgunblaðinu
Langt er um liðið síðan Íslendingum fannst eðlilegt að setja stein um hálsinn á fötluðu fólki og láta það bíta gras eins og við getum lesið um í gömlum sögum; nærtæk er lýsingin á Helga sem kallaður var Ingjaldsfíflið í Gísla sögu Súrssonar. Raunar er svo langt um liðið að þessar lýsingar hljóma óraunverulegar, sem betur fer.
Því miður hefur lengi loðað við mannskepnuna að tortryggja og útiloka þá sem eru öðruvísi, ekki síst af hræðslu við hverfulleika lífsins og möguleikann á heilsubrest sem ógnar mönnum. Þessi ótti sem virðist mannskepnunni nærtækur hefur gert það að verkum að fatlað fólk hefur verið sett úti á jaðarinn, í tungumálinu má finna vísbendingar um að fólk með skerðingu af einhverju tagi sé jafnvel ekki taliðfullgildar manneskjur – gangi ekki heilt til skógar.
Þegar hið pólitíska þjóðarhugtak verður til á 19. öld fara stjórnvöld víða að vinna með þennan ótta og nýta sér hann til að byggja upp samhug sinna eigin þjóða, oft með því að búa til andstæðinga. Við þekkjum þessa sögu úr stjórnmálum 20. aldar þar sem fjölmörg stríð hafa verið látin snúast um raunverulegan og ímyndaðan mismun þjóða og þjóðarbrota.
Heimsmynd okkar mótast um svo margt af óttanum við hina. Við erum Reykvíkingar, Vesturbæingar, KR-ingar og þar af leiðandi ekki Skagamenn eða Breiðhyltingar eða Þróttarar. Við erum gagnkynhneigð og þess vegna ekki samkynhneigð. Við erum Íslendingar en ekki Danir eða Þjóðverjar eða Pólverjar. Stundum er þetta sárasaklaus leið til að skapa stemmningu, hrópa glósur á fótboltaleik eða flissa að tónlistarsmekk annarra þjóða í Evrópusöngvakeppninni. En þessi samstaða um sjálfsmynd nýtist líka til að jaðarsetja aðra. Karlar jaðarsetja konur sem ógna þeim; ófatlað fólk jaðarsetur fatlaða, gagnkynhneigt fólk jaðarsetur samkynhneigt fólk, fólk af tilteknu þjóðerni jaðarsetur fólk af öðru þjóðerni.
Að einhverju leyti hefur þessi tilhneiging fylgt mannskepnunni alla tíð. En við höfum líka náð að þroskast og þróast. Til dæmis þegar 48 aðildarríki Sameinuðu þjóðanna komu sér saman um Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna þar sem sú grundvallarákvörðun var tekin að mannréttindi væru algild. Hugsanlega hefði verið flóknara að ná saman um slíka yfirlýsingu í nútímanum – í öllu falli var þetta mikið afrek og vann beinlínis gegn þeirri tilhneigingu að skipta mönnum upp í ólíkar fylkingar sem stöðugt tortryggja hver aðra.
En það eru blikur á lofti í heimsmálunum. Aldrei hafa fleiri verið á flótta síðan seinni heimsstyrjöldinni lauk. Fólk flýr átök og einnig loftslagsbreytingar vegna breytinga á veðri og umhverfi. Þá hefur alþjóðavæðing gert það að verkum að æ fleiri ferðast á milli landa til að lifa og starfa. Þessar nýju áskoranir á alþjóðasviðinu krefjast þess að við stöndum styrkari vörð um mannréttindi en nokkru sinni fyrr og leggjum okkar af mörkum í baráttunni gegn loftlagsbreytingum. Þess vegna skipta samþykktir Sameinuðu þjóðanna á borð við þá sem samþykkt var í Marrakesh nú í desember máli, því þær byggjast á þeirri hugsun að mannréttindi séu algild fyrir okkur öll.
Á alþjóðavettvangi má einnig sjá tilhneigingu til að loka sig af; einangra sig frá „hinum“ og byggja múra á milli sín og hinna. Þessi tilhneiging ógnar hefðbundnum skilningi okkar á mannréttindum því múrarnir fjarlægja okkur enn hvert öðru og ala á tortryggni og ótta. Múrarnir eru ekki allir áþreifanlegir. Suma sjáum við alls ekki á veraldarvefnum en þeir skipta okkur upp í ólík bergmálsherbergi þar sem við tölum hvert við annað og ekki við hin sem eru ólík okkur.
En það eru aðrar leiðir en að byggja múra og reisa hindranir. Önnur leið er til að mynda sú að byggja upp ákveðna samfélagslega innviði og tryggja þannig að við eigum öll eitthvað í samfélaginu. Við getum kallað það almannarýmið. Almannarýmið er mikilvægur staður fyrir samfélög, rými þar sem ólíkar stéttir og ólíkir hópar koma saman á jafnræðisgrundvelli. Almannarýmið er ekki aðeins Austurvöllur eða Lystigarðurinn á Akureyri. Almannarýmið eru grunnskólarnir þar sem við öll komum saman en líka heilsugæslan og lögreglustöðin – rými sem við eigum sameiginlega og getum reitt okkur á. Almannaþjónusta er í raun almannarými. Hún hefur því hlutverki að gegna að tvinna saman ólíka þræði samfélagsins og tryggja að við sitjum öll við sama borð; að við njótum öll jafnræðis og sambærilegrar þjónustu. Og þannig tryggir hún jöfn tækifæri okkar allra, tækifæri til að lifa og starfa og tækifæri til að taka þátt í samfélaginu. En auk heldur tryggir hún líka að við séum öll virkir þátttakendur í sama samfélagi sem er einmitt forsenda þess að lýðræðið dafni. Þess vegna er hún ein af undirstöðunum lýðræðisins og brýtur niður múra. Tryggir að við eigum samfélagið saman.
Önnur leið til að hafna þessum múrum er að leyfa sér að vinna með þeim sem eru manni ósammála. Reglulegt samráð stjórnvalda og aðila vinnumarkaðarins hefur meðal annars snúist um að auka skilning á milli þeirra sem sitja við borðið. Nú þegar hefur það samtal skilað sér í beinhörðum aðgerðum sem sýna að stjórnvöld vilja koma til móts við verkalýðshreyfinguna, til dæmis með því að hækka barnabætur og fjölga þeim sem eiga rétt á þeim um 2200 á næsta ári sem er risaskref í að styrkja barnabótakerfið, og til móts við atvinnurekendur með því að lækka tryggingagjaldið sem styður fyrst og fremst við lítil og meðalstór fyrirtæki. Á komandi ári er svo fyrirhugað að ljúka vinnu við endurskoðun tekjuskattskerfisins sem á að tryggja sanngjarnara skattkerfi og aukinn jöfnuð.
Áskoranir framtíðarinnar munu kalla á að ólíkt fólk geti unnið saman. Tæknibyltingin sem stendur yfir mun kalla á breytingar á vinnumarkaði, aukna áherslu á rannsóknir og nýsköpun og fjölbreyttari stoðir undir efnahags- og atvinnulíf framtíðarinnar. Loftslagsbreytingar munu kalla á samstillta vinnu þar sem efnahagsstjórn þarf að styðja við grænar lausnir. Íslendingar munu þurfa að setja sér framtíðarsýn um matvælaframleiðslu sem miðar að því að íslenskt samfélag geti orðið sjálfbærara en nú er um matvæli með það að markmiði að draga úr kolefnisfótspori matvælaframleiðslu, tryggja matvæla- og fæðuöryggi og efla lýðheilsu.
Ein helsta gagnrýni sem höfð hefur verið uppi á þá ríkisstjórn sem nú situr hefur ekki snúist umverk hennar heldur að hún hafi yfirleitt verið mynduð og að ólíkir flokkar hafi náð saman um stjórn landsins. En mín reynsla er sú að það að vinna með þeim sem eru manni ósammála geri mann stærri. Stjórnmálamenn með sundrandi orðræðu sem miðar að því að skipa fólki í hópa og hengja á þá jákvæða og neikvæða merkmiða allt eftir því hvað þjónar þeirra hagsmunum eru stjórnmálamenn sem vilja byggja múra. Markmið þeirra er gjarnan að sundra og grafa undan þeim lýðræðislegu gildum sem hafa tryggt stórstígar framfarir í mannréttindamálum, hagsæld og öryggi. Sjaldan hefur það því verið mikilvægara að sýna fram á að það er hægt að taka tillit til ólíkra sjónarmiða, miðla málum og vinna samhent að sameiginlegum markmiðum, þvert á flokka, samfélaginu öllu til heilla. Þannig tryggjum við samfélag fyrir okkur öll.
Katrín Jakobsdóttir