Grein í MBL 20. september 1998: "Bankar og breytingar"
Ríkisstjórnin hefur haft að leiðarljósi á kjörtímabilinu að jafna aðstæður á milli ríkis og einkaaðila og draga úr hlutverki ríkisins í starfsemi sem einkaaðilar geta stundað og þar sem samkeppni þrífst. Þetta á t.d. við um fjármagnsmarkaðinn. Velheppnuð breyting á rekstrarformi ríkisviðskiptabanka og sameining fjárfestingarlánasjóða í einn öflugan fjárfestingarbanka og einn nýsköpunarsjóð gekk í gildi um síðustu áramót. Með þessu fyrsta skrefi var almennri fjármálastarfsemi ríkisins mótað sama form og fjármálafyrirtækja á samkeppnismarkaði, en hlutverk ríkisins í nýsköpun staðfest.
Ekki er lengur um deilt að ríkið eigi í framhaldinu að draga sig út úr rekstri fjármálafyrirtækja. Með hlutafjárútboði Landsbankans er stigið fyrsta skrefið í þessa átt og fleiri skref verða stigin á næstunni. Stefnt er að því að á næstu mánuðum verði Landsbankinn, Búnaðarbankinn og Fjárfestingarbanki atvinnulífins allir skráðir á Verðbréfaþingi Íslands og að hluta í eigu íslensks almennings. Þetta er grundvallarbreyting á íslenskum fjármagnsmarkaði.
Árangurinn að koma í ljós
Síðan 1995 hefur viðskiptaráðuneytið markvisst unnið að áðurnefndum umbótum. Þessi breyting var mjög umfangsmikil en tókst í alla staði vel og í mjög góðri samvinnu við starfsmenn. Sérstaklega ber að þakka starfsmönnum bankanna fyrir þeirra þátt í þessari víðtæku breytingu á rekstrarformi.
Breytingarnar tóku gildi um síðustu áramót. Þá urðu Landsbankinn og Búnaðarbankinn að hlutafélögum og Fjárfestingarbanki atvinnulífsins hf. og Nýsköpunarsjóður atvinnulífsins stofnaðir úr fjórum fjárfestingarlánasjóðum í eigu ríkisins.
Árangurinn af þessum aðgerðum er þegar að koma í ljós. Rekstur Landsbankans og Búnaðarbankans hefur gengið ákaflega vel á þessu ári og er hagnaður þeirra meiri en um mjög langt skeið þrátt fyrir að vaxtamunur hafi lækkað verulega. Áhyggjur manna um að bankarnir þyrftu langan tíma til aðlögunar áður en hægt væri að hefja sölu hlutafjár ríkissjóðs hafa ekki átt við rök að styðjast. Aðlögunarhæfni bankanna hefur verið með ágætum, svo sem sést á hagnaði þeirra og lægri lántökukostnaði á nýjum lánum þrátt fyrir afnám ríkisábyrgðar.
Óhætt er að fullyrða að rekstur Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hafi gengið vel. Í stað gamalla sérhæfðra atvinnugreinasjóða er komið eitt framsæknasta fjármálafyrirtæki landsins sem hefur virkað sem vítamínsprauta á markaðinn og bryddað upp á nýjungum við fjármögnun. Þessi róttæka skipulagsbreyting, þar sem fjármálafyrirtækjum í eigu ríkisins var fækkað, hefur án nokkurs vafa aukið verðmæti þessara eigna þjóðarinnar.
Stefnumörkun ríkisstjórnar
Að formbreytingu ríkisviðskiptabankanna og fjárfestingarlánasjóðanna afstaðinni tók við að móta stefnu um með hvaða hætti ríkið ætti að draga sig úr rekstri bankanna þriggja. Þegar lágu fyrir heimildir um að selja 49% hlutafjár í Fjárfestingarbanka atvinnulífins og að gefa út nýtt hlutafé í Landsbanka og Búnaðarbanka þannig að aðrir en ríkissjóður ættu 35% af bönkunum. Undir forystu viðskiptaráðuneytis voru ýmsir valkostir kannaðir og þeir teknir til umfjöllunar í ráðherranefnd um einkavæðingu, sem í eiga sæti forsætisráðherra, utanríkisráðherra, viðskiptaráðherra og fjármálaráðherra.
Sem lið í undirbúningi þessarar stefnumörkunar lét viðskiptaráðuneytið leggja mat á virði bankanna þriggja og átti viðræður við ýmsa aðila, erlenda og innlenda, um þær gríðarlegu hröðu breytingar sem nú eiga sér stað á alþjóðlegum bankamarkaði. Þannig átti ráðuneytið fundi með sérfræðingum nokkurra erlendra fjármálastofnana í London sem hafa í gegnum störf sín hér á landi öðlast þekkingu á íslenskum fjármagnsmarkaði. Leitað var viðhorfa þessara aðila um hvaða aðgerða væri þörf og hver væru líkindi á þátttöku erlendra aðila í þeim breytingum sem framundan eru.
Um mitt ár ákvað ráðherranefnd um einkavæðingu síðan að ganga til viðræðna við Skandinavíska Enskilda Banken um kaup bankans á hlutafé í Landsbankanum, en hinn sænski banki hafði lýst yfir áhuga sínum á að gerast kjölfestufjárfestir í Landsbankanum. Skömmu síðar ákvað ráðherranefndin að ganga til könnunarviðræðna við Íslandsbanka um kaup hans á öllu hlutafé ríkissjóðs í Búnaðarbankanum og við Samband íslenskra sparisjóða um kaup sparisjóðanna á öllu hlutafé ríkissjóðs í Fjárfestingabanka atvinnulífsins, en þessir aðilar höfðu óskað eftir viðræðunum, og Íslandsbanki raunar sett fram formlegt tilboð.
Samhliða þessu fór fram mikil umræða um bankamál, bæði í ríkisstjórn, þingflokkum og á vettvangi fjölmiðla. Þessi umræða var mjög gagnleg. Skýrt kom í ljós að umræðan er stutt á veg komin og var það mat stjórnvalda að rétt væri að láta reyna frekar á rekstur bankanna í nýju rekstrarformi áður en ráðist yrði í svo róttækar aðgerðir. Þannig ætti að nýta betur þau sóknarfæri sem til staðar eru að óbreyttu, svo sem með skráningu á Verðbréfaþingi. Hins vegar var ákveðið að ganga hraðar fram við sölu á Fjárfestingarbanka atvinnulífsins en upphaflega hafði verið gert ráð fyrir og afla á komandi löggjafarþingi heimildar til sölu alls hlutafjár ríkisins í bankanum.
Þessi stefnumörkun ríkisstjórninnar er skynsamleg. Skjót skráning bankanna á Verðbréfaþingi veitir þeim nauðsynlegt aðhald og skapar festu og aga í rekstri þeirra. Verðmæti bankanna verður þá mælt með viðskiptum á markaði og viðskiptalegur agi skráningar nýttur þeim til framdráttar. Markmiðið er að sala hlutafjár verði nýtt til hins ítrasta af stjórnendum bankannna til að styrkja markaðslega ímynd þeirra og efla samkeppnishæni, meðal annars með innri hagræðingu og tækninýjungum. Þetta er mjög mikilvægt. Ennfremur er mikilvægt að tryggja dreifða eignaraðild, enda verður við það miðað við sölu hlutafjár að almenningur eigi þess kost að eignast hlut í bönkunum að svo miklu leyti sem markaðsaðstæður leyfa.
Undirbúningur sölu
Þegar hefur verið hafist handa við að koma stefnumörkun ríkisstjórnarinnar í verk. Nú stendur yfir sala nýs hlutafjár í Landsbankanum að nafnvirði einn milljarður króna. Að útboði loknu mun ríkissjóður eiga 85% hlutafjár í bankanum. Ekki er ástæða til að ætla annað en að almenningur muni taka þessum nýja fjárfestingarkosti vel. Landsbankinn er rótgróinn banki og hefur verið stærsta fjármálastofnun þjóðarinnar um áratugaskeið. Rekstur bankans gengur nú vel og á þessu ári hafa verið gerðar víðtækar skipulagsbreytingar sem leitt hafa til nútímalegri stjórnunarhátta. Áhugi eins best rekna banka á Norðurlöndum, SE-bankans, á að eignast hlut í honum sýnir vel þá möguleika sem felast í bankanum og þá framtíðarmöguleika sem til staðar eru.
Mjög mikilvægur þáttur í hlutafjárútboði Landsbankans er sala til starfsmanna. Ríkisstjórnin ákvað í lok síðasta árs að starfsmönnum og eftirlaunasjóðum Landsbanka og Búnaðarbanka yrði boðið tiltekið hluthall heildarhlutafjár til sölu á gengi sem samsvaraði verðmæti jafnháu eigin fé í árslok 1997. Í því skyni að gæta samræmis ákvað ríkisstjórnin þann 20. mars síðastliðinn að starfsmönnum Fjárfestingarbanka atvinnulífsins yrði tryggður réttur sem jafna mætti til fyrrgreindrar ákvörðunar ríkisstjórnarinnar. Aðgerðir af þessu tagi eru vel þekktar hér á landi og erlendis og miða að því að treysta böndin á milli fyrirtækja og starfsmanna þeirra. Starfsmönnum mun gefast færi á að fylgjast betur með bankanum sínum og hagsmunir starfsmanna, stjórnenda og hluthafa almennt verða samtvinnaðir, þ.e. að vinna bankanum vel.
Auk hlutafjárútboðs Landsbankans er nú unnið að sölu hlutafjár í Fjárfestingarbanka atvinnulífsins. Framkvæmdanefnd um einkavæðingu vinnur að undirbúningi sölunnar í samráði við iðnaðarráðuneyti, sjávarútvegsráðuneyti og stjórnendur bankans. Lögð verður mikil áhersla á dreifða sölu til almennings. Þessi sala mun fara fram fyrir áramót og verður stærsta einkavæðingarverkefni í sögu ríkisins. Bankinn verður síðan að sölu lokinni skráður á Verðbréfaþingi Íslands. Auk þess verður nú á haustþingi lagt fram frumvarp um heimild til að selja allt hlutafé ríkissjóðs í bankanum.
Búnaðarbankinn mun ekki sitja eftir í þessari þróun. Rekstur bankans er mjög traustur og hafa eignir bankans vaxið um 56% á síðustu tveimur árum. Allt bendir til að Búnaðarbankinn fari á næstu mánuðum út í hlutafjárútboð, í líkingu við útboð Landsbankans,og fái skráningu á Verðbréfaþingi.
Traustir bankar en breytingar örar
Þróunin á vestrænum bankamarkaði hefur verið geysilega ör á þessum áratug. Aukin samkeppni, alþjóðavæðing, opnun hólfa á milli einstakra tegunda fjármálafyrirtækja, lægri vaxtamunur og aukið framboð af nýrri þjónustu hefur verið einkennandi fyrir markaðinn. Ekkert lát virðist vera á þessari þróun. Bankar búa sig undir enn harðari samkeppni með samruna og yfirtökum. Mikil bylgja samruna gengur nú yfir Evrópu og þá ekki síst Norðurlöndin. Norrænir bankar hrepptu mikinn andbyr í byrjun þessa áratugar en hafa nú náð sér að fullu. Á síðustu tveimur árum hafa níu stórir bankasamrunar gengið í gegn á Norðurlöndum.
Íslendingar þurfa að fylgjast grannt með þessari þróun því samanburður við kennitölur erlendra banka er hérlendum bönkum enn að flestu leyti óhagstæður. Vaxtamunur er mun meiri hér á landi en í löndunum í kringum okkur og kostnaður sem hlutfall af tekjum hærri. Hins vegar stendur rekstur íslenskra banka traustari fótum nú en um mjög langt skeið. Íslenskir bankar sækja nú fram af fullum krafti eftir langt stöðnunarskeið. Hagnaður og arðsemi hafa aukist og vaxtamunur minnkað. Þjónusta banka hefur batnað auk þess sem þeir hasla sér nú völl á sífellt fleiri sviðum, ekki bara hér á landi heldur einnig erlendis.
Stefnumörkun ríkisstjórnarinnar miðar að því að gera rekstur íslenskra fjármálafyrirtækja enn traustari og líkari því sem gengur og gerist erlendis. Þar hefur sala til almennings og skráning á Verðbréfaþingi mest að segja. Verðmæti þjóðarinnar í bönkunum þremur eru mikil og því skiptir það þjóðina miklu máli að vel sé staðið að rekstri þeirra. Gera má ráð fyrir að verðmæti bankanna þriggja nemi um 30 milljörðum króna. Með sölu þeirra á næstu árum má lækka hreinar skuldir íslenska ríkisins um nærri fimmtung og auka markaðsverðmæti skráðra hlutafélaga um sama hlutfall. Það er því til mikils að vinna.
Í mínum huga er það það lykilatriði að þær aðgerðir sem gripið verður til íframtíðinni leiði til þess að einstaklingar og fyrirtæki hafi aðgang að þjónustu sem er samkeppnishæf, bæði að verði og gæðum.
Það er hins vegar mikilvægt að ríkið sem eigandi vandi ákvarðanir sínar sem varða veginn að þessu markmiði. Þannig verður að tryggja að þær breytingar sem ráðist er í tryggi nægt framboð þjónustu á öllum landssvæðum og að staðið verði hagræðingaraðgerðum með þeim hætti að það valdi sem minnstri röskun.