Þjóðahátíð Alþjóðahúss
Það er mér sönn ánægja að segja hér nokkur orð á þessu morgunverðarmálþingi fyrir hönd Árna Magnússonar félagsmálaráðherra, um mannauð innflytjenda á Þjóðahátíð Alþjóðahússins í tengslum við þriðju vetrarhátíð Reykjavíkurborgar. Ekki leikur nokkur vafi á því í mínum huga að sá auður er býr í innflytjendum á Íslandi, er mikill fyrir samfélag okkar.
Óhætt er að segja að sá auður hafi verið að aukast hin síðari ár með auknum fjölda erlendra ríkisborgara hér á landi. Samkvæmt tölum Hagstofunnar voru tæplega 5000 erlendir ríkisborgarar með lögheimili hér árið 1990 og árið 2002 var þessi fjöldi komin upp í rétt yfir 10.000 manns. Að sama skapi jókst hlutfall erlendra ríkisborgara af heildarmannfjölda á Íslandi á þessu tímabili frá því að vera 1,9% árið 1990 upp í 3,5% árið 2002. Í nýlegum samanburði Alþjóðahúss á hlutföllum erlendra ríkisborgara af heildaríbúajölda nokkurra Evrópulanda kemur í ljós að Ísland er í 11. sæti næst á eftir Noregi þar sem hlutfall erlendra ríkisborgara er 4,1%. Hæsta hlutfallið í þessum afmarkaða samanburði reyndist vera Austurríki þar sem hlutfall erlendra ríkisborgara var 9, 4 %.
Þótt hlutfallslegur fjöldi útlendinga hér á landi sé ekki hár í samanburði við önnur Evrópulönd hefur það hækkað ört á allra síðustu árum. Ekki er ólíklegt að sú þróun haldi áfram.
Í slíkum samanburði verður að hafa í huga að við Íslendingar erum mun færri en íbúar þeirra landa sem samanburðarkönnunin náði til. Í fámenninu verðum við ef til vill betur vör við þær breytingar sem eru að verða á samfélagi okkar. Ef til vill má segja að áhrif af vinnu innflytjenda hér á landi verði meiri í fámenninu á Íslandi heldur en í fjölmennari samfélögum í kringum okkur.
Frá árinu 1998 hefur Vinnumálastofnun farið með veitingu atvinnuleyfa útlendinga, í umboði félagsmálaráðherra. Á þessu tímabili hefur verið þensla í efnahagslífinu og mikil eftirspurn eftir erlendu vinnuafli. Veiting atvinnuleyfa hefur aukist jafnt og þétt hin síðari ár. Alls voru veitt 4.505 leyfi árið 2001 en nokkuð hefur dregið úr fjöldanum á seinustu tveimur árum. Árið 2002 var fjöldinn 3.637 og í fyrra voru samtals veitt 3.292 atvinnuleyfi. Þetta er ekki óeðlileg þróun þegar haft er í huga að atvinnuleysi hefur aukist frá árinu 2001 en þá var það 1,4% og árinu 2003 3,4%. Eðli máls samkvæmt eru bein tengsl á milli atvinnustigsins í landinu og fjölda útgefinna atvinnuleyfa.
Það liggur fyrir að stærsti hluti þess tímabundna vinnuafls sem hér kemur erlendis frá er kominn til að dveljast til langframa. Það er því okkur nauðsynlegt að búa svo um hnútana að þessir einstaklingar aðlagist samfélaginu til að koma í veg fyrir fordóma og mismunun. Það er óhætt að segja að aðlögun innflytjenda að samfélaginu sé eitt af aðalverkefnum þeirra sem starfa að vinnumarkaðsmálum innflytjenda.
Segja má að í þeim málaflokki er varðar þjónustu við innflytjendur á Íslandi hefur vinna og stefnumótun að mestu farið fram á tveimur stöðum á landinu, þ.e. á vegum Fjölmenningarseturs á Vestfjörðum og Alþjóðahúss í Reykjavík.
Páli Péturssyni fyrrum félagsmálaráðherra var falið að framfylgja þingsályktunartillögu um að setja á fót miðstöð útlendinga á Vestfjörðum, hlaut miðstöðin nafnið Fjölmenningarsetur og opnaði hann setrið formlega í júlí 2001. Eitt megin markmið með Fjölmenningarsetri er að efla þjónustu við fólk af erlendum uppruna, auðvelda aðlögun fólks að samfélaginu og greiða fyrir samskiptum fólks af ólíkum uppruna.
Starfsemi Alþjóðahúss í núverandi mynd hófst í desember 2001. Alþjóðahúsið er þekkingar- og þjónustufyrirtæki á sviði fjölmenningar og mannréttinda, sem og miðstöð rannsókna sem veitir ráðgjöf, fræðslu, túlka- og þýðingarþjónustu og upplýsingar í þeim tilgangi að auðvelda aðlögun fólks að fjölbreyttara samfélagi. Óhætt er að segja að á þeim tíma er Fjölmenningarsetur og Alþjóðahús hafa starfað hefur þörfin fyrir þjónustuna sífellt verið að koma betur í ljós, við miðlun upplýsinga um lög og reglur samfélagsins og þjónustu hins opinbera, s.s. heilsugæslu og þjónustu sveitarfélaganna.
Ljóst er að á þessum tveimur stöðum á landinu fer fram mikilvæg þjónusta við innflytjendur. En það má gera betur. Mikil þörf er á samræmingu í málaflokknum. Það vantar betri yfirsýn og ábyrgð er of dreifð á milli aðila. Félagsmálaráðherra skipaði í nóvember sl. starfshóp sem var falið það verkefni að fjalla um þjónustu við innflytjendur á Íslandi, skipulag hennar og fyrirkomulag. Honum var enn fremur falið að móta tillögur um það með hvaða hætti sé unnt að auka samvinnu og samhæfa þá þjónustu sem í dag er innt af hendi af þeim aðilum sem helst hafa með málaflokk innflytjenda að gera. Hér er einkum átt við ríki, sveitarfélög, frjáls félagasamtök og aðra aðila. Einnig að skilgreina og forgangsraða þeim þáttum þjónustunnar sem æskilegt er að sé í boði hjá þjónustuaðilum. Loks að koma með tillögur um hugsanlega verkaskiptingu aðila í málaflokknum og að móta tillögur um hvar hugsanleg þörf er á að auka við þjónustu við útlendinga búsetta á Íslandi og hvernig henni verði best fyrir komið. Ég á von á að stafshópurinn skili tillögum sínum innan mjög skamms tíma.
Í ársbyrjun 2003 tóku gildi ný lög um atvinnuréttindi útlendinga og útlendingalög. Í kjölfarið fylgdi reglugerð sem sett var á grundvelli laga um útlendinga. Í félagsmálaráðuneytinu hefur í vetur verið unnið að samningu reglugerðar með stoð í lögum um atvinnuréttindi útlendinga.
Í báðum þessum tiltölulega nýju lagabálkum er að finna ýmis nýmæli sem áður hefur verið gerð grein fyrir. Nýju lögin eru ítarlegri en gömlu lögin og að ýmsu leyti er réttarstaða útlendinga bætt einkum maka og fjölskyldu útlendinga við tilteknar aðstæður. Það er hins vegar jafnljóst að lögin tákna á engan hátt uppstokkun á málefnum sem snerta útlendinga sem hyggjast flytjast til landsins eða eru þegar komnir hingað til skemmri eða lengri dvalar. Þannig viðhalda lögin þeirri skiptingu sem er á milli annars vegar veitingu dvalarleyfis sem er á ábyrgð dómsmálaráðherra og Útlendingastofnunar og hins vegar veitingu atvinnuleyfis sem er á forræði félagsmálaráðherra og Vinnumálastofnunar.
Ástæðan fyrir því að þetta er gert að umtalsefni er umfangsmikil tillaga Evrópusambandsins að nýrri tilskipun um rétt borgara Evrópusambandsins og fjölskyldna þeirra til flytjast um sambandið og um frjálsra dvöl í aðildarríkjum þess. Með tillögunum eru lagðar til breytingar á tveimur greinum í grundvallarreglugerð ESB um þetta efni nr. 1612/68. Jafnframt eru feldar úr gildi einar sex tilskipanir sem fjalla um flutning og búsetu ýmissa afmarkaðra hópa innan Evrópusambandsins og jafnframt á hinu Evrópska efnahagssvæði. Í tillögunum felst mikil einföldun á gildandi regluverki. Í þeim felast rýmkaðar reglur að því er varðar fjölskyldur borgara í aðildarríkjum Evrópusambandsins og sjálfstæð öflun réttinda einstakra fjölskyldumeðlima. Þessi auknu réttindi byggja fyrst og fremst á búsetulengd og hún er óháð ríkisborgararétti. Með öðrum orðum - maki eða fjölskyldumeðlimur sem á ríkisborgararétt í ríki utan Evrópska efnahagssvæðisins ávinnur sér sjálfstæðan rétt sem eingöngu er háður búsetu. Meðal réttinda í þessu sambandi er rétturinn til að stunda launað starf. Einnig má nefna að samkvæmt tillögunni verða heimildir stjórnvalda til brottvísunar þrengdar frá því sem nú er.
Nú eru það út af fyrir sig enginn ný tíðindi að framkvæmdastjórnin hafi lagt til breytingar á þessu sviði. Afdrif þeirra flestra hafa verið þau að þær hafa einfaldlega ekki náð fram að ganga. Nú bregður hins vegar nýrra við. Innan ráðherraráðsins hefur tekist samstaða um efni tillagnanna. Einnig hefur verið haft náið samráð við Evrópuþingið og eftir því sem fregnir herma er ekki að vænta róttækra breytinga úr þeirri átt. Það bendir því flest til að tillagan að tilskipuninni nái fram að ganga á vettvangi Evrópusambandsins. Sérfræðingar EFTA eru þessar vikurnar að fara yfir tillöguna að tilskipun. Ljóst er að hún tekur á ýmsum atriðum sem er álitamál að falli innan ramma EES-samningsins. Ef niðurstaðan verður sú að tilskipuninni verður án fyrirvara bætt við EES-samninginn mun það leiða til þess að breyta þarf lögum um atvinnuréttindi útlendinga og lögunum um útlendinga.
Ágætu þjóðahátíðargestir. Ég læt hér staðar numið og færi hátíðargestum kveðjur Árna Magnússonar félagsmálaráðherra sem því miður átti ekki heimangengt.