Endurskoðun útlendingalaga

Lagt hefur verið fram á Alþingi frumvarp um breytingu á lögum um útlendinga og lögum um atvinnuréttindi útlendinga. Markmið lagabreytinganna er fyrst og fremst að greiða götu þeirra útlendinga sem eiga rétt á alþjóðlegri vernd á Íslandi og létta álaginu á afgreiðslukerfi verndarmála í báða enda.

Á meðal helstu breytinga má nefna að ef umsækjandi hefur þegar fengið alþjóðlega vernd í öðru ríki er málið ekki tekið til efnismeðferðar í samræmi við evrópskt samstarf um að einstaklingar hljóti alþjóðlega vernd í aðeins einu ríki. Heimilt er þó að víkja frá þeirri meginreglu ef vernd viðkomandi er ekki virk og ekki má senda fólk þangað sem líf þess eða frelsi kann að vera í hættu. Við mat á því hvort útlendingur njóti virkrar alþjóðlegrar verndar í öðru ríki skal einnig litið til þess hvort hann njóti í reynd þeirra grundvallarréttinda sem lög viðkomandi ríkis mæla fyrir um að einstaklingar með alþjóðlega vernd eigi að njóta. Aðstæður og ástand í móttökuríki er því alltaf kannað í þessum málum.

Jafnframt er gerð sú breyting að útlendingar sem fá dvalarleyfi á grundvelli mannúðarsjónarmiða eða vegna sérstakra tengsla við landið verði undanþegnir kröfu um atvinnuleyfi hér á landi. Er þetta lagt fram í þeim tilgangi að draga úr skilyrðum og einfalda atvinnuþátttöku einstaklinga í þessari stöðu. Þetta ákvæði mun einnig gilda fyrir þá sem fengið hafa vernd á grundvelli 44. gr. útlendingalaga sem eru þeir flóttamenn sem flúið hafa átökin í Úkraínu. Úkraínskir flóttamenn fá því sjálfkrafa atvinnuleyfi þegar þeir koma til landsins og fá hér vernd.

Þá eru lagðar til breytingar til að skýra frekar þau réttindi sem útlendingum, sem lögum samkvæmt ber að fara af landi brott, stendur til boða. Þannig munu þeir njóta áfram fullra réttinda þar til þeir hafa farið en að hámarki í 30 daga frá endanlegri ákvörðun stjórnvalda. Frá þeim tímafresti falla öll réttindi þeirra niður. Þó verður ekki heimilt að fella niður réttindi barna, foreldra eða umsjónarmanna þeirra og annarra heimilismanna sem teljast til ættingja barna, barnshafandi kvenna, alvarlegra veikra einstaklinga og fatlaðra einstaklinga með langvarandi stuðningsþarfir. Þá gerir greinin ráð fyrir að heimilt verði að fresta niðurfellingu réttinda ef sanngirnissjónarmið mæla með því, t.a.m. vegna erfiðleika við að fara af landi brott sem ekki fæst ráðið við.

Í frumvarpinu eru jafnframt lagðar til breytingar á framkvæmd mats á hagsmunum barna sem sækja um alþjóðlega vernd í samræmi við Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Meðal annars er gert ráð fyrir að settar verði reglur um framkvæmd matsins. Áhersla er lögð á réttindi barna og þjálfun og stuðning við starfsmenn sem taka ákvarðanir í málum sem varða börn.

Enn fremur er í frumvarpinu bráðabirgðaákvæði sem kveður á um tímabundna skyldu útlendinga til að undirgangast sýnatöku vegna Covid-19 ef það er talið nauðsynlegt við brottvísun þeirra úr landi, en reglur einstakra ríkja og flugfélaga um framvísun neikvæðs PCR-prófs eru enn virkar í sumum tilfellum. Ákvæðið gildir til 30. júní 2023, afmarkað og tímabundið við PCR sýnatöku og viðbrögð við Covid. Neiti útlendingur að fara í slíkt próf verður lögreglu heimilt að bera kröfu undir dómara svo unnt sé að framkvæma prófið.

Loks gerir frumvarpið ráð fyrir að tilteknar ákvarðanir Útlendingastofnunar sæti sjálfkrafa kæru til kærunefndar útlendingamála og að sérstök málsmeðferð að fyrirmynd annarra Evrópuríkja gildi um beiðnir útlendinga um endurupptöku á umsóknum sínum um alþjóðlega vernd.

Nauðsyn lagabreytinga

Lög um útlendinga tóku gildi 1. janúar 2017 og voru afrakstur þverpólitískrar þingmannanefndar sem skipuð var árið 2014 og fól í sér heildarendurskoðun eldri laga. Lögunum hefur verið breytt nokkrum sinnum frá gildistöku þeirra en þó hafa einungis smávægilegar breytingar verið gerðar á móttöku og málsmeðferð umsókna um alþjóðlega vernd. Eins og nánar er rakið í greinargerð frumvarpsins hefur sá málaflokkur þróast töluvert frá árunum 2014 til 2016 þegar frumvarp til gildandi laga var samið og samþykkt. Mikilvægt er að stjórnsýslan geti brugðist við þeirri þróun þannig að verndarkerfið ráði við að afgreiða á mannúðlegan og skilvirkan hátt þann mikla og fjölbreytilega fjölda umsókna um alþjóðlega vernd sem hingað berst. Frumvarpið er liður í nauðsynlegri endurskoðun útlendingalaga og felur í sér efnismeiri breytingar varðandi móttöku og málsmeðferð umsókna um alþjóðlega vernd en gerðar hafa verið til þessa. Sérstaklega er tekið mið af reynslu við framkvæmd gildandi laga og þróun málaflokksins frá árinu 2017.
Verndarkerfið er neyðarkerfi fyrir fólk sem sætir ofsóknum í heimalandi sínu eða á þar á hættu dauðarefsingu, pyndingar eða ómannúðlega eða vanvirðandi meðferð eða refsingu. Sá sem fær vernd fær, auk dvalarleyfis hér á landi, margháttaða aðstoð í formi framfærslu, húsnæðis, heilbrigðisþjónustu og menntunar. Verndarkerfið þarf að ráða við að afgreiða á mannúðlegan og skilvirkan hátt þann mikla og fjölbreytilega fjölda umsókna um alþjóðlega vernd sem hingað berst.

Núverandi staða í verndarkerfinu

Umsóknir um vernd fyrsta ársfjórðung 2022 hafa þegar náð umsóknarfjölda fyrir allt árið 2021 sem voru 871 talsins. 31. mars 2022 var heildarfjöldi umsókna orðinn 882 og þar af voru flóttamenn frá Úkraínu 518. Covid-faraldurinn dró víðast hvar úr ferðalögum og þar með umsóknum um alþjóðlega vernd.

Um 240 einstaklingar, sem fengið hafa endanlega synjun um alþjóðlega vernd hér á landi og óskað hefur verið eftir að verði fluttir, eru enn á landinu. Þessi hópur hefur líkt og aðrir umsækjendur notið aðstoðar löglærðs talsmanns í gegnum allt umsóknarferlið en endanleg niðurstaða bæði hjá Útlendingastofnun og kærunefnd útlendingamála er sú að þeir uppfylli ekki skilyrði þess að fá alþjóðlega vernd hér á landi. Þeir hafa þegar lokið sínum 30 daga fresti til að hverfa sjálfviljugir af landi brott og teljast því útlendingar í ólögmætri dvöl hér á landi.

Nánari upplýsingar um verndarkerfið, helstu skilgreiningar og fjölda umsókna er að finna á upplýsingavef um verndarmál á vef stjórnarráðsins. 
Upplýsingavefur um verndarmál