Samkeppnishæfni Íslands árið 2016

Erindi Ólafar Nordal innanríkisráðherra á fundi hjá Viðskiptaráði Íslands og VÍB í Reykjavík 31. maí 2016

Góðan dag, góðir fundarmenn.

Ég þakka fyrir að fá tækifæri til að koma hingað til ykkar og ræða við ykkur um samkeppnishæfni Íslands og áhrif höfuðborgarsvæðisins þar á. Tækifærin eru víða. Við höfum ríka ástæðu til að vera bjartsýn.

Styrkleikar okkar samfélags eru margir. Á Íslandi er mikill mannauður, hér býr kraftmikið fólk með hugmyndir og vilja til að skapa verðmæti. Við erum vel menntuð, tæknivædd og upplýst. Við erum rík af auðlindum og samfélagslegir innviðir eru sterkir. Þetta gefur okkur gott tækifæri til að bæta samkeppnisstöðu okkar.

Ekki þarf að líta í margar áttir til að sjá árangur okkar síðastliðin ár. Þessum árangri höfum við Íslendingar náð saman. Við höfum unnið mikið verk. Við höfum byggt grunninn – en hann verður að vera bæði traustur og stöðugur. Nú þurfum við að vinna að því að byggja ofan á þennan grunn. Það er langtímaverkefni og við verðum að sýna aga og þolinmæði – okkur Íslendinga skortir þessar dyggðir oft. Leiðin til hagsældar er nefnilega ekki tímabundið átaksverkefni. Stöðugleiki er hér lykilatriði; sígandi lukka er best.

Þær sveiflur sem oft hafa einkennd íslenskt efnahagslíf eru slæmar og við getum komist hjá þeim ef við hugsum til langs tíma, sýnum aga og þolinmæði og vöndum til verka.

Helstu stoðir atvinnulífs á Íslandi eru sjávarútvegur, orkufrekur iðnaður og ferðaþjónusta. Af þessum þremur meginstoðum verður ferðaþjónustan stöðugt umfangsmeiri. Við þurfum að hlúa að öllum okkar stoðum, halda samkeppnisstöðunni þar sem við erum sterk og bæta hana. Á sama tíma þarf að horfa til þess að við þurfum að fjölga stoðum atvinnulífsins. Það er forsenda aukins stöðugleika og um leið velferðar í landinu. Með gjörbreyttri tækni eru landamæri að hverfa. Við erum lítið samfélag sem getur breitt úr sér á ákveðnum sviðum. Hugverkaiðnaðurinn er augljóst dæmi.

Samkeppnishæfni Íslands er háð samkeppnishæfni höfuðborgarsvæðisins. Höfuðborgin er ákveðinn máttarstólpi íslensks efnahagslífs og full ástæða til að fjalla um samkeppnishæfni hennar hér. Ég vil þó leggja áherslu á að auðvitað er samkeppnishæfni Íslands háð því að öll landsvæði séu sem sterkust og þau styrkja hvert annað. Þar gegnir höfuðborgarsvæðið lykilhlutverki. Ég fann það þegar ég tók saman þessa ræðu hversu samtvinnað það er hvernig landinu vegnar í heild. Annað verður ekki skilið frá hinu.

Við þurfum að hafa trú á getu okkar og framtíð og samtakamætti. Sjálfstraust og samvinna skiptir máli til að ná árangri. Það sjáum við svo skýrt í íþróttum og árangri okkar íþróttafólks alþjóðlega. Það hefur náð stórkostlegum árangri. Á bakvið þennan árangur er gríðarleg vinna sem byggir á samvinnu og langtímasýn.

Sú vinna nær ekki til eins kjörtímabils – hún byrjar á yngri árum og innviðir þurfa að vera öflugir – eins og góðir þjálfarar, viðeigandi aðstaða til iðkunar og stuðningur aðstandenda. Það getur þetta enginn einn, hvort sem fólk er að keppa í sundi eða fótbolta. Til að ná árangri þarf sterka liðsheild. Þessum árangri er svo ekki hægt að ná án þess að hafa trú á eigin getu og samtakamættinum.

Þetta má yfirfæra á getu okkar samfélags, samkeppnishæfni og lífskjör.

Höfuðborgarsvæðið þróar sína stefnu um samkeppnishæfni en þar þurfa margir að koma að. Atvinnulífið, háskólasamfélagið, stjórnvöld sveitarfélaganna og ríkið. Mig langar hér að fjalla um hvað það er sem ríkið getur gert til að stuðla að bættri samkeppnishæfni höfuðborgarsvæðisins.

Höfuðborg þarf að geta laðað til sín atvinnustarfsemi og stjórnvöld hafa tól í sinni kistu til að stuðla að því. Tólin eru mörg. Í fyrsta lagi þarf að tryggja frelsi til athafna og samkeppni. Í öðru lagi þurfa þær leikreglur sem nauðsynlegar eru að vera skýrar. Þá þurfa innviðir að vera sterkir, s.s. samgöngur - af öllu tagi - greiðar og fjarskipti örugg og góð. Síðast en ekki síst þarf stjórnsýslan að vera skilvirk og upplýsingar greiðar. Þetta eru allt skilyrði þess að hvert sveitarfélag geti nýtt sem best þá styrkleika sem það hefur. Ef við horfum á höfuðborgarsvæðið þá blasir við að nýta sem best það sterka háskóla- og tækniumhverfi sem hér er til nýsköpunar og framþróunar.

Ég vil dvelja sérstaklega við þetta atriði.

Hverjar eru forsendur þess að höfuðborgarsvæðið geti nýtt þessa auðlind sem nýsköpun er? Jú, ein megin forsenda er aðgangur að sérfræðiþekkingu. Hana getum við byggt upp með sterku menntakerfi en við vitum öll að við getum ekki bætt samkeppnishæfni okkar eins og við viljum nema að fá til okkar erlenda sérfræðinga. Sérhvert samfélag sem vinnur að bættri samkeppnishæfni þarf að leggja höfuðáherslu á að hafa úrval sérfræðinga. Um þá er alþjóðleg samkeppni, bæði þá sem við menntum sjálf og þá sem við viljum fá hingað til lengri eða skemmri tíma. Nú liggur fyrir þinginu frumvarp um útlendinga þar sem ýmis framfaraskref er að finna sem hugsuð er til þess að liðka fyrir komu erlendra sérfræðinga. Í mínum huga er því meginspurningin hvað getum við gert til þess að tryggja úrval sérfræðinga.

Opið samfélag, skilvirk stjórnsýsla, sterkt og fjölbreytt atvinnulíf, öflugt háskóla- og vísindasamfélag, samfélagslegir innviðir eru þættir til huga þarf að í þessu samhengi. 

Aukið frelsi einstaklinga og atvinnulífs helst í hendur við bætt lífskjör. Með verðmætasköpun getum við aukið velferð samfélagsins og byggt upp velferðarkerfið. Það á að vera grundvallarstef í öllum okkar störfum að hagsmunir alls samfélagsins séu best tryggðir ef við hlúum vel að atvinnulífi, háskóla- og vísindasamfélaginu, enda eru þessir hagsmunir hvor sín hliðin á sama peningnum. Þar verða verðmætin til – verðmætin sem standa undir lífskjörum okkar allra, menntun og velferð. Bætt samkeppnishæfni landsins er leið að þessu markmiði.

Skattlagning þarf að vera réttlát, skýr og gagnsæ. Skattalækkanir hafa jákvæð áhrif á verðmætaskapandi athafnir einstaklinga og eykur alþjóðlegt aðdráttarafl Íslands.

Samfélagið samanstendur af fólki með margvíslegar hugmyndir og mismunandi krafta. Hlutverk stjórnmálanna er að marka ramma fyrir einstaklinga til að spreyta sig innan. Þessi rammi á að hvetja fólk til framtakssemi. Í mannauðnum felast tækifæri, verðmætasköpun, ný þekking og aukin reynsla. Leikreglur verða að vera skýrar og jafnrétti einstaklinga tryggt.

Stjórnsýslan þarf að vera skilvirk og við getum gert betur þar. Ísland stendur framarlega þegar kemur að netnotkun. En alþjóðlegur samanburður og mælingar benda til þess að Íslendingar hafi ekki nýtt sér nógu vel þau gríðarlegu tækifæri sem felast í notkun upplýsingatækninnar til að bæta opinbera þjónustu við almenning og fyrirtæki. Við höfum heldur dregist aftur úr á síðustu árum. Hið sama gildir um nýtingu upplýsingatækninnar til að ná aukinni hagræðingu hjá hinu opinbera.

Mig langar að fjalla nánar um nýsköpun.

Á grundvelli öflugra stoða atvinnulífs skapast tækifæri til nýsköpunar og vísindastarfs sem þarf stöðugt að hlúa að. Með því bætum við verulega samkeppnishæfni okkar og við höfum séð ýmis dæmi um það t.d í öflugum fyrirtækjum sem sprottin eru upp úr sjávarútvegi. Eru þá ótalin burðug fyrirtæki á öðrum sviðum. Ég dreg þetta fram hér til að minna á hvernig samspil milli grunnatvinnugreina og nýsköpunar og nýsköpunarstarfs getur reynst happadrjúgt fyrir okkur öll.

Þær atvinnugreinar sem við köllum hefðbundnar, búa við takmarkaðar auðlindir. Nú er að verða til fjórða stoðin, hugverkaþróun. Í hvers kyns hugverkaþróun erum við ekki háð sömu náttúrulegu takmörkunum og í öðrum grunnstoðum okkar. Auðlindin er þannig annars eðlis, hún byggir á getu einstaklinga til nýsköpunar. Þar getur hver og einn nýtt sína þekkingu, menntun eða áhugamál til að búa til hvers kyns verðmæti.

Við þurfum að vera meðvituð um og halda á lofti styrkleikum okkar samfélags. Í þeim felst innbyggt samkeppnisforskot á aðrar þjóðir. Á Íslandi felst þetta innbyggða forskot til dæmis í því að hér er heilt örhagkerfi, háþróaður markaður, hátt menntastig fólks og tæknivæðing samfélagsins er góð. Hlutfall þjóðarinnar sem hefur aðgang að interneti er hátt og hraði einstaklinga og fyrirtækja til að tileinka sér tækni mikill. Hér eru jafnframt tiltölulega stuttar boðleiðir í samanburði við önnur ríki.

Hugverkaiðnaðurinn skapar tækifæri fyrir ungt fólk til að koma með gjaldeyri inn í hagkerfið á eigin forsendum og tryggja aðgang að fjölbreyttari störfum en áður. 

Eitt dæmi um mikilvægi samvinnunnar er ánægjuleg frétt sem birtist í gær þar sem greint var frá því að Há­skól­inn í Reykja­vík og at­vinnu- og ný­sköp­un­ar­ráðuneytið munu næstu tvö árin taka þátt í alþjóðlegu sam­starfs­verk­efni með MIT-há­skól­an­um í Banda­ríkj­un­um sem miðar að því að skapa ný störf og efla hag­vöxt á Íslandi með ný­sköp­un. MIT-háskólinn hefur unnið verkefnið með fjölda borga um allan heim til að styrkja samkeppnishæfni.

Full­trú­ar stjórn­valda, at­vinnu­lífs, há­skóla, fjár­mála­geira og frum­kvöðla sitja í stýri­hópi verk­efn­is­ins og vinna með sér­fræðing­um MIT-há­skól­ans og aðilum frá öðrum svæðum sem tek­in verða fyr­ir í verk­efn­inu.

Þetta er eitt dæmi sem sýnir að það eru margir sem koma að því að bæta samkeppnishæfni Íslands.

Samkeppnin um sérfræðinga er hörð og þörfin fyrir sérhæft starfsfólk mun bara vaxa á komandi árum. Hún snýr að alþjóðlegum fyrirtækjum, fjárfestingum, háskóla- og vísindasamfélaginu.

Eins og við vitum er á Íslandi fjöldi fyrirtækja sem hefur þörf fyrir aðgengi að sérhæfðu erlendu starfsfólki. Þetta eru fyrirtæki sem sum starfa á alþjóðlegum mörkuðum, fyrirtæki sem byggja rekstur sinn á aðgengi að orku og öðrum auðlindum hér á landi, nýsköpunar- og sprotafyrirtæki og fjölmörg lítil og meðalstór fyrirtæki í upplýsingatækni. Einnig eru tækifæri í erlendri fjárfestingu í ýmsum nýjum atvinnugreinum eins og hátækni, líftækni, gagnaverum, ferðaþjónustu, kvikmyndaiðnaði, háskólasamfélagi, hönnun o.fl. Þá eru nýsköpun engin takmörk sett, hvorki í rótgrónum stoðum atvinnulífsins né öðrum minni sem eru að ryðja sér til rúms.

Við þurfum því að laða til landsins erlenda sérfræðinga sem miðla þekkingu sinni til starfsmanna fyrirtækja og bætir þannig stöðu þeirra. Við eigum vel menntað fólk en við erum fámenn þjóð. Þessi gátt til landsins verður að vera opin og regluverkið má ekki vera of flókið. Þetta á fyrst og fremst við um einstaklinga frá þriðju ríkjum, það er utan EES svæðisins.

Á Alþingi er frumvarp til nýrra laga útlendinga til meðferðar. Frumvarpið sem væntanlega verður að lögum innan tíðar er mikil framför þegar erlendir aðilar vilja koma hingað og setjast að.

Það er ekki nóg að vinnuumhverfið laði erlenda sérfræðinga til landsins. Fleiri atriði skipta máli – atriði sem snerta alla fjölskylduna. Menntun fyrir börn þeirra er einn þeirra þátta. Við þurfum menntastofnanir sem geta tekið á móti börnum fólks sem er að koma hingað til starfa. Í menntakerfinu þurfum við að geta tryggt menntun í sambærilegu – þ.e.a.s. alþjóðlegu kerfi og þau hafa erlendis. Þar þurfum við að gera betur til að fólk sjái það sem raunhæfan kost að koma hingað með alla fjölskylduna.

Bætt umgjörð erlendra sérfræðinga mun auka aðdráttarafl Íslands þegar kemur að uppbyggingu þekkingarkjarna sem sveitarfélögin áforma samanber stjórnarfrumvarp um breytingu á ýmsum lögum til að styðja fjármögnun og rekstur nýsköpunarfyrirtækja og smærri fyrirtækja í vexti.

Ég hef hér fjallað um ákveðna þætti sem áhrif hafa á samkeppnisstöðu Íslands, þá sérstaklega hvernig ríkið getur stuðlað að bættri samkeppnisstöðu höfuðborgarinnar.

Bætt samkeppnishæfni Íslands er verkefni okkar allra. Þannig bætum við lífskjör okkar sem hér búum.

Hlutverk stjórnmálanna er að marka ramma fyrir einstaklinga til að spreyta sig innan. Þessi rammi á að hvetja fólk og fyrirtæki til framtakssemi. Stjórnvöld eiga að tryggja skýrar leikreglur svo einstaklingar og atvinnulífið geti spreytt sig innan þeirra. Stjórnvöld eiga að tryggja tækifæri menntunar svo einstaklingar geti nýtt þá menntun úti í atvinnulífinu fyrir samfélagið allt. Stjórnvöld eiga að losa um óþarfa hindranir, til dæmis í formi vörugjalda og tolla til að bæta samkeppnisstöðuna og einfalda regluverkið. Hafa þegar verið tekin stórfelld skref í þessa átt.

Eins og áður sagði eigum við í samkeppni við aðrar þjóðir um lífskjör og fólk. Að vissu leyti má segja að heimurinn fari stöðugt minnkandi og Ísland er þar ekki undanskilið.

Við þurfum að tryggja að aðstæður á Íslandi geri landið eftirsóknarvert til framtíðar. Við höfum tól og tækifæri til að gera betur. Þar skiptir höfuðborgarsvæðið lykilmáli.

Þegar öllu er á botninn hvolft skiptir hagnýting allra máli, hvort sem það eru auðlindirnar, mannauðurinn eða annað – allir í framleiðnikeðjunni þurfa að keppast við að skila sem bestu fyrir samfélagið allt.

Þakka ykkur fyrir.