Úrskurðarnefnd velferðarmála

Mál nr. 494/2024
Mánudaginn 20. janúar 2025

A

gegn

B

Ú R S K U R Ð U R

Mál þetta úrskurða Kári Gunndórsson lögfræðingur, Guðfinna Eydal sálfræðingur og Björn Jóhannesson lögfræðingur.

Með kæru, dags. 9. október 2024, kærði C lögmaður, f.h. A, til úrskurðarnefndar velferðarmála ákvörðun B, dags. 13. september 2024, um að loka máli samkvæmt 1. mgr. 23. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 (bvl.) vegna sonar kæranda, D.

I.  Málsatvik og málsmeðferð

Drengurinn, D, er X ára gamall. Kærandi og móðir drengsins fara saman með forsjá drengsins en lögheimili hans er hjá kæranda samkvæmt dómi Landsréttar frá 2019. Drengurinn hefur verið í umsjá móður frá 6. febrúar 2023 án allrar umgengi við kæranda. Með dómi Landsréttar þann 23. maí 2023 var ákveðið að drengurinn skyldi tekinn úr umráðum móður og afhentur kæranda með beinni aðfarargerð.

Umdæmisráð barnaverndar landsbyggða E úrskurðaði þann 8. ágúst 2024 um að eftirlit skyldi vera með heimili móður og drengsins, sbr. a-lið 1. mgr. 26. gr. bvl og að móður væri óheimilt að fara með drenginn úr landi, sbr. e-lið 1. mgr. 26. gr. bvl. Jafnframt var úrskurðað um að drengurinn skyldi gangast undir skoðun og eftir atvikum meðferð lækna á Barnaspítala Hringsins og fengi tækifæri til að hitta sálfræðing sem barnaverndarþjónusta útvegi honum. Enn fremur skyldi drengurinn sækja nám á nýja leik í F frá og með skólasetningu komandi annar, sbr. b-lið 1. mgr. 26. gr. bvl. Gildistími ráðstafana var ákveðinn sex vikur frá úrskurðardegi.

Mál drengsins var tekið fyrir hjá starfsmönnum B þann 13. september 2024 og var niðurstaðan sú að loka máli drengsins. Tilkynnt var um lokun málsins með bréfi til kæranda, dags. 13. september 2024.  

Kæra barst úrskurðarnefnd velferðarmála þann 9. október 2024. Með bréfi úrskurðarnefndar, dags. 10. október 2024, var óskað eftir greinargerð B ásamt gögnum málsins. Greinargerð B barst nefndinni með bréfi, dags. 29. október 2024. Með bréfi, dags. 5. nóvember 2024 var greinargerðin send lögmanni kæranda til kynningar. Athugasemdir lögmanns bárust með ódags. bréfi 15. nóvember 2024 og voru þær sendar barnavernd til kynningar með bréfi, dags. 19. nóvember 2024. Frekari athugasemdir bárust ekki. 

II.  Sjónarmið kæranda

Kærandi krefst þess að ákvörðun B um að loka máli drengsins verði felld úr gildi og lagt verði fyrir barnavernd að taka málið upp að nýju.

Óumdeilt sé að áhyggjur séu af líðan drengsins og aðstæðum. Það hafi verið staðfest af dómstólum, starfsmönnum barnaverndarþjónustna, úrskurðarnefnd velferðarmála, umdæmisráði E og umdæmisráði landsbyggðarinnar og fleirum. B hafi lagt fyrir umdæmisráð landsbyggðarinnar að samþykkja tillögur um ráðstafanir á grundvelli 1. mgr. 26. gr. bvl. vegna þess að aðstæður drengsins væru óviðunandi og verulegar áhyggjur væru af honum, heilsu hans og einangrun. Kveðinn hafi verið upp úrskurður 8. ágúst 2024 þar sem fallist hafi verið á tillögur barnaverndar en meðferðaráætlun markaður sex vikna gildistími. Móðir hafi ekki verið til samvinnu og taldi kærandi sýnt að loks yrði farið fram á forsjársviptingu móður svo sem rætt hefði verið um. Kom því mjög á óvart að barnavernd hafi þess í stað tekið ákvörðun um að loka máli drengsins. Faðir geti farið fram á að fara einn með forsjá drengsins en slíkt sé tímafrekt og óvissu háð sökum þess að ekki næst á móður. Þá geti barnavernd ekki framselt skyldur sína yfir á kæranda og ætlast til þess að hann grípi sjálfur til aðgerða. Lögregla hafi þó útskýrt fyrir barnavernd að ef móðir væri ekki með forsjá drengsins hefði lögregla fleiri leiðir til að hafa uppi á barninu og móður þess. Rannsóknarúrræði séu ekki tæk á meðan barnavernd telur barnið ekki í lífshættu eða sá sem sé með barnið í ólögmætum umráðum hafi forsjá þess. Um leið og kveðið yrði á um forsjársviptingu gæti lögregla fundið barnið á mjög stuttum tíma.

Ástæða þess að barnavernd kveðst loka málinu sé að drengurinn sé í G. Fyrir því hafi barnavernd engar heimildir aðrar en að það hafi verið skoðað í upphafi vegna vísbendinga sem bárust lögmanni kæranda. Virk leit hafi í tvígang átt sér stað af hálfu G lögregluyfirvalda og nýverið barst póstur þar sem fram kom að ekkert gæti stutt það að drengurinn væri í G. Þar hafi verið litið til þess að íslenskur læknir kveðst hafa hitt barnið í G og leyft eldi syni móður þess að skrá lögheimili sitt hjá sér þar sem hann gæti ekki verið með lögheimili á sama stað og móðir sín og systkini án þess að koma upp um hvar þau búi. Barnavernd hafi ákveðið gagnrýnislaust að leggja áðurnefndar upplýsingar frá lækninum til grundvallar og telji þær nægilegar til að slá því föstu að barnið sé í G og þar sem barnavernd hafi ekki lögsögu þar beri að loka máli drengsins. Virðist barnavernd gefa lítið fyrir skyldu sína til að tryggja að börn sem búa við óviðunandi aðstæður fái aðstoð. Það ítrekast að barnavernd hafi ekkert fyrir sér í því að drengurinn sé í G, annað en orð læknis sem hafi neitað að gefa upplýsingar um hvar hún hitti drenginn og sé augljóslega ekki hlutlaus læknir er hún skráir lögheimili eldri drengsins á sig til að koma í veg fyrir að lögregla finni fjölskylduna. Fella ber ákvörðunina úr gildi tafarlaust enda fullkomlega röng ákvörðun og engum gögnum studd.

Í athugasemdum kæranda við greinargerð barnaverndar kemur fram að rétt sé að benda á eftirfarandi:

1. Ekki hafi verið staðfest hvar eða hvenær drengurinn á að hafa fengið læknisþjónustu í G. Þá hafi fullyrðing læknisins lítið sönnunargildi enda bersýnilega hlutdræg, sbr. að skrá meinta aðstoð hvorki í sjúkraskrá sé í kerfið í G, láta drenginn hafa lyf án þess að gefa út lyfseðill á hann, veita lögheimilisforeldri ekki upplýsingar, leyfa eldri dreng móður að skrá lögheimili hjá henni til að villa fyrir um lögreglu og öðrum sem séu að leita að móður og virðist ekki hafa tekið við greiðslu fyrir aðstoðina sína (engar erlendar færslur á korti móður). Með ólíkindum sé að barnavernd leggi orð þessa læknis, sem virðist ekki láta sig lög og reglur varða, til grundvallar niðurfellingu málsins sem sé einmitt það sem móðir vill. Það líti út fyrir að læknirinn sé að brjóta gegn starfsreglum og öðrum lögum fyrir móður og því ekki unnt að leggja orð hennar til grundvallar. Hennar orð séu í raun marklaus í máli þessu.

2. Þá hafi aldrei komið fram hjá lögreglu, svo kærandi viti, að þeir telji drenginn ekki á landinu. Þvert á móti sýndu gögnin frá flugvöllum sem lögregla aflaði ekki fram á að farið hefði verið með hann úr landi.

3. Lögregla hafi notað allar heimildir sem henni standa til boða á meðan móðir sé enn með forsjá. Um leið og móðir verði forsjársvipt virkjast heimildir og ætla verði að drengurinn finnist þá um 1eið. Forsjársvipting hafi verið næsta skrefið hjá Barnavernd E en af einhverri óskiljanlegri ástræðu ákvað barnavernd í E frekar að fella málið niður. Sú ákvörðun hafi verið kærð til úrskurðarnefndar velferðarmála sem felldi niðurfellinguna úr gildi.

4. Þá hafi málið verið komið á borð til B að nýju, sem tók sinn tíma í að rannsaka málið og fá móðir til samvinnu. Þegar forsjársvipting sé næsta skrefið, fella þeir málið niður, ranglega eins og barnavernd E.

5. Allir séu sammála um slæma stöðu drengsins og gríðarlega áhyggjur af líðan hans, heils og aðbúnaði öllum. Af hverju barnavernd leggi þá ekki til að forsjársvipta móður heldur fellir málið niður sé algjörlega óskiljanlegt enda starf barnaverndar að vernda börn.

6. Allt hjal um valdsvið eigi ekki við enda bæði móðir og drengur með lögheimili í H. Fráleitt sé að fullyrða að drengurinn sé ekki búsettur á Íslandi.

III.  Sjónarmið B

Í greinargerð B kemur fram að mál drengsins hafi verið til vinnslu hjá B frá því að tilkynning barst þann 24. janúar 2024. Skömmu áður hafði máli drengsins verið lokað hjá Barnaverndar E. Mál drengsins hafi farið í könnun, sem staðfesti stuðningsþörf og beitingu úrræða á grundvelli barnaverndarlaga nr. 80/2002. Mál drengsins hafi verið til meðferðar en samvinna við móður hafi verið takmörkuð en samvinna við föður hafi verið góð. Þar sem báðir foreldrar fari með forsjá hafi mál drengsins farið til úrskurðar hjá umdæmisráði landsbyggðar, þar sem móðir hafi ekki skrifað undir meðferðaráætlun. Lögð hafi verið til einhliða áætlun í málinu sem ekki náðist að fylgja eftir því móðir hafi verið ekki til samstarfs. Barnaverndarþjónustu hafi því ekki verið stætt á því að fylgja einhliða áætlun eftir þar sem upplýsingar skorti.

Í lok ágúst [2024] fengust þær upplýsingar að drengurinn hefði fengið læknisþjónustu í G. Litið hafi verið svo á að það væri síðasta þekkta staðsetning drengsins. Mál drengsins hafi því verið lokað þann 13. september 2024 þar sem B taldi sig ekki hafa valdheimild til að sinna áframhaldandi vinnslu máls, samkvæmt 15. gr. bvl.

Við vinnslu máls hafi verið töluverð samvinna við lögregluna á I auk þess sem starfsmenn hafa leitað álits hjá Barna- og fjölskyldustofu. Einnig hafi verið leitað til Barna- og menntamálaráðuneytisins og Dómsmálaráðuneytis eftir að upplýsingar fengust um að drengurinn hefði síðast sést í G.

[…]

Samkvæmt framangreindu sé ljóst að mál drengsins hafi farið í ítarlega vinnslu og töluverð vinna verið lögð í að koma á samvinnu við foreldra, fá ítarlegar upplýsingar um stöðu drengsins, tryggja að hann fengi þá læknisþjónustu sem hann þarf á að halda, að hann myndi sækja skóla og fengi skipaðan talsmann. Ekki sé hægt að koma þessum þáttum á vegna skorts á samstarfsvilja móður. Því hafi líkt og áður hafi komið fram, kveðinn úrskurður um einhliða áætlun og auki kveðið á að setja ætti eftirlit á heimili móður og tryggja að hún færi ekki með drenginn úr landi.

Meðan á einhliða áætlun stóð, komu fram nýjar upplýsingar sem settu vinnslu máls í annan farveg. Sé þá verið að vísa til þess þegar L, sérfræðingur í heimilislækningum staðfesti að hafa sinnt drengnum í G. Þetta hafi verið fyrsta staðfesta vísbending þess efnis að drengurinn væri ekki staddur hér á landi, þrátt fyrir að sá grunur hafði verið til lengri tíma. Þá hafði lögregla, þrátt fyrir ítarlega leit, ekki getað staðsett drenginn hérlendis.

Líkt og fram kom að ofan hafi lögreglan beitt öllum þeim leiðum sem þeir hafa heimild til, án árangurs við leit að drengnum. Þeirra mat sé því á þá leið að drengurinn sé ekki staddur á Íslandi, en þó sé ekki hægt að útiloka slíkt. Faðir hafi bent á að L sé vinkona móður og því sé ekki hægt að byggja lokun máls á frásögn hennar. Trúverðugleiki hennar sé lítill og því sé ákvörðunin byggð á ófullnægjandi gögnum. Starfsmenn barnaverndar telja að þrátt fyrir að mögulega séu tengsl á milli L og móður, þá sé þó ekki hægt að vísa því á bug að hún staðfestir sem læknir að hafa séð drenginn og sinnt honum, og sú þjónusta hafi farið fram í G.

Því verði að líta sem svo á að það sé síðasta þekkta staðsetning drengsins. Frá þeim tíma hafi drengurinn verið eftirlýstur í LÖKE og G-kerfi lögreglunnar, og virk eftirlýsing hafi verið á landamærum Íslands. Þrátt fyrir öll þau úrræði hafi lögreglu ekki tekist að sýna fram á að drengurinn hafi snúið aftur til Íslands. Á fundi með lögreglu á I, þann 5. september 2024 hafi verið farið yfir þá stöðu og málsaðilar sammála því að drengurinn væri ekki staddur á Íslandi.

Í kjölfar þess fundar og þeirra niðurstöðu að drengurinn væri líklegast búsettur erlendis, þrátt fyrir að hafa lögheimili í H, þá hafi farið í gang ítarleg skoðun þess efnis hvort hægt sé að reka mál á grundvelli barnaverndarlaga hér á Íslandi. Fengið hafi verið lögfræðilegt álit á því, auk þess sem rætt hafi verið við starfsmenn á BOFS á gæðasviði. Einnig hafi verið rætt við formann umdæmisráðs landsbyggðar. Flestir sem leitað hafi verið álits hjá töldu að B hefði ekki valdheimild til að reka áfram mál á grundvelli barnaverndarlaga.

Það liggur fyrir að áhyggjur séu af aðbúnaði drengsins, að hann sæki ekki nám við hæfi, fái ekki þá læknisþjónustu sem hann er talinn þurfa á að halda og sé félagslega einangraður. Málinu sé því ekki lokað á grundvelli þess að ekki sé ástæða til að aðhafast frekar af hálfu barnaverndar og ljóst að ákvörðun um að loka máli sé ekki tekin nema að vel ígrunduðu máli. En við túlkun barnaverndarlaga og þá sérstaklega á 15. gr. fyrrgreindra laga er ljóst að B getur ekki hlutast til um málefni barna sem ekki séu búsett á Íslandi.

VI.  Niðurstaða

Drengurinn, D, er sonur kæranda. Kærandi og móðir drengsins fara saman með forsjá hans en lögheimili hans er hjá föður.

Samkvæmt 22. gr. bvl. er það markmið könnunar máls að afla nauðsynlegra upplýsinga um aðstæður barns og meta þörf fyrir úrræði samkvæmt ákvæðum bvl., allt í samræmi við hagsmuni og þarfir barns. Í þessu skyni skal þjónustan kappkosta að afla sem gleggstra upplýsinga um hagi barns, svo sem andlegt og líkamlegt ásigkomulag, tengsl við foreldra eða aðra, hagi foreldra, aðbúnað á heimili, skólagöngu, hegðun og líðan þess. Leita skal aðstoðar sérfræðinga eftir því sem þörf krefur. Um könnun máls, rannsóknarheimildir barnaverndarnefnda, skyldu til að láta barnaverndarþjónustu í té upplýsingar og málsmeðferð fyrir barnaverndarþjónustu almennt, gilda ákvæði VIII. kafla bvl.

Í 23. gr. bvl. segir að þegar mál hafi verið nægjanlega kannað að mati barnaverndarþjónustu skal þjónustan taka saman greinargerð þar sem lýst er niðurstöðum könnunar, tiltekið er hverra úrbóta sé þörf og settar eru fram tillögur að heppilegum úrræðum ef því er að skipta. Í greinargerð skal sérstaklega tiltaka hvernig barni var gefinn kostur á að koma sjónarmiðum sínum á framfæri og hvernig tillit var tekið til skoðana barnsins, eftir því sem við á. Ákvörðun barnaverndarþjónustu um að loka máli á þessu stigi geta foreldrar skotið til úrskurðarnefndar velferðarmála.

Samkvæmt gögnum málsins hefur mál drengsins verið til meðferðar hjá  barnaverndaryfirvöldum frá árinu 2022. Þann 8. ágúst 2024 úrskurðaði umdæmisráð landsbyggða um einhliða áætlun gagnvart móður til sex vikna og var henni send tillaga að meðferðaráætlun sem hún brást ekki við. Af gögnum málsins verður ráðið að barnaverndaryfirvöld hafi fyrr á árinu 2024 verið í tölvupóstsamskiptum við móður drengsins þó þeim hafi ekki verið kunnugt um hvar drengurinn væri niðurkominn. Með hinni kærðu ákvörðun var ákveðið að loka máli drengsins með vísan til þess að gögn málsins virðist benda til þess að drengurinn hafi verið búsettur hjá móður í G frá vormánuðum 2023 og sé þar staddur enn. Af því leiði að drengurinn sé hvorki með raunverulega búsetu á Íslandi né staddur á Íslandi. 

Við úrlausn málsins ber úrskurðarnefndinni að leysa úr því hvort B hafi réttilega metið það svo að ekki væri þörf á að hafa frekari afskipti af málefnum drengsins og því bæri að loka því með vísan til 1. mgr. 23. gr. bvl. Hin kærða ákvörðun byggir á því málefni drengsins séu utan valdsviðs barnaverndarþjónustunnar, sbr. túlkun á hugtakinu „föst búseta“ í 1. mgr. 15. gr. bvl. og 2. gr. laga nr. 80/2018 um lögheimili og aðsetur enda sé ljóst að drengurinn eigi ekki „fasta búsetu“ í umdæmi barnaverndarþjónustunnar.   

Í 15. gr. bvl. er fjallað um valdsvið og samstarf barnaverndarþjónusta. Í 1. mgr. 15. gr. bvl. kemur fram að barnaverndarþjónusta í umdæmi þar sem barn á fasta búsetu á úrlausn um málefni þess, sbr. þó 3. og 4. mgr. ákvæðisins. Í 4. málsl. 1. mgr. 15. gr. er kveðið á um að ef barn dvelur eða býr í umdæmi annarrar barnaverndarþjónustu skal hún veita þjónustunni, sem hefur mál barnsins til meðferðar, upplýsingar og skýringar ásamt því að veita henni liðsinni við framkvæmd barnaverndarráðstafana. Barnaverndarþjónusta í umdæmi þar sem barn á fasta búsetu á rétt til aðgangs að gögnum sem liggja fyrir hjá barnaverndarþjónustum í öðrum umdæmum sem hafa haft mál barnsins eða foreldra þess til meðferðar. Í 3. mgr. 15. gr. bvl. segir að ef það er barni fyrir bestu að mál sé rekið í öðru umdæmi en því þar sem barn á fasta búsetu geta viðkomandi barnaverndarþjónustur samið um það sín í milli. Ef ekki næst samkomulag um hvaða þjónusta skuli fara með mál samkvæmt þessari grein getur Barna- og fjölskyldustofa ákveðið hvaða barnaverndarþjónusta fer með mál barnsins.

Samkvæmt 15. gr. bvl. er gert ráð fyrir málefni barns falli undir valdsvið þess umdæmis sem barnið hefur fasta búsetu og að umdæmi geta átt samvinnu um málefni barns dvelji það eða er búsett í öðru umdæmi. Í tilfelli drengsins hefur ekki tekist að staðfesta hvar drengurinn dvelur og því ekki ljóst hvaða umdæmi mun taka við máli drengsins. Drengurinn er hins vegar með lögheimili í umdæmi B. Að mati úrskurðarnefndarinnar verður málinu því ekki lokað á þeim grundvelli að barnið hafi ekki fasta búsetu í umdæmi barnaverndarþjónustu nema staðfest verði hvar barnið sé búsett. Nefndin fær ekki séð að slík staðfesting liggi fyrir í málinu þótt vísbendingar séu um að hann sé búsettur annarsstaðar en í umdæmi B.

Með vísan til þess sem að framan er rakið verður málinu ekki lokið á þeim grundvelli að það falli utan valdsviðs B en fyrir liggur að málinu var ekki lokað á þeim grundvelli að barnavernd teldi ekki ástæðu til að aðhafast frekar í málinu vegna stöðu drengsins. Málinu er vísað til meðferðar á ný hjá þjónustunni.

Ú R S K U R Ð A R O R Ð

Ákvörðun B, dags. 13. september 2024, um að loka máli vegna drengsins D, er felld úr gildi og málinu vísað til nýrrar meðferðar.

F.h. úrskurðarnefndar velferðarmála

Kári Gunndórsson