Ávarp á afmælisráðstefnu Sambands íslenskra sveitarfélaga

Ávarp flutt á 80 ára afmælisráðstefnu Sambands íslenskra sveitarfélaga 11. júní 2025

Ágæta sveitarstjórnarfólk og aðrir góðir gestir, 

Það er mér ánægja og mikill heiður að vera hér með ykkur í dag á þessari afmælisráðstefnu og halda upp á 80 ára afmæli Sambands íslenskra sveitarfélaga. Innilegar hamingjuóskir. 

Í tilefni dagsins er rétt að minna á það lykilhlutverk sem íslensk sveitarfélög gegna í samfélaginu. Sem hornsteinn lýðræðis, tryggja þau íbúum sínum nauðsynlega nærþjónustu og frelsi til að taka ákvarðanir sem hafa bein áhrif á þá. 

Stjórnsýslustigin tvö á Íslandi, ríki og sveitarfélög, bera sameiginlega ábyrgð á opinberri þjónustu. Góð samskipti þessara stjórnsýslustiga eru afar mikilvæg fyrir íbúa landsins. 

Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar er lögð sérstök áhersla á bætt samskipti ríkis og sveitarfélaga. Ég legg sjálfur mikla áherslu á þétt samstarf og tel að þannig tryggjum við betri þjónustu og sterkari samfélög um allt land. 

Á Alþingi er nú til meðferðar frumvarp mitt til laga um breytingar á sveitarstjórnarlögum, sem fela í sér skýrari feril um mat á fjárhagslegum áhrifum lagafrumvarpa og annarra stjórnvaldsfyrirmæla á sveitarfélög. 

Þar er lögð til ný leið til að leysa úr ágreiningsmálum um slíkt mat á milli ríkis og sveitarfélaga. Það er von mín að nái frumvarpið fram að ganga muni það bæta samskipti milli stjórnsýslustiganna og skapa aukna sátt um fjárhagsleg samskipti ríkis og sveitarfélaga. 

Markmið stefnumótandi áætlunar í málefnum sveitarfélaga fyrir árin 2024-2038 eru, að sveitarfélög á Íslandi verði öflug og sjálfbær vettvangur lýðræðislegrar starfsemi og að tryggð verði þjónusta á sem jafnastan hátt. Einungis þannig jöfnum við búsetuskilyrði í landinu. 

Sveitarstjórnarstigið á Íslandi er öflugt, en það gæti verið mun öflugra. Ég hef sagt það áður að ég tel að sveitarfélögin þurfi að vera stærri og öflugri til að geta sinnt hlutverki sínu og ég tel að þróun sveitarstjórnarstigsins verði þannig að fjölkjarnasveitarfélögum muni fjölga. 

Þjónustuhlutverk sveitarfélaganna gagnvart íbúunum er lykilatriði í mínum huga og þá er afar mikilvægt að rétta umgjörðin sé til staðar. 

Ég veit til þess að sveitarfélög sem eru að skoða sameiningar horfa til reynslu af heimastjórnum. Ég hef þess vegna sett af stað vinnu til að skerpa á 38. gr. sveitarstjórnarlaga sem fjallar um nefnd fyrir hluta sveitarfélags, líkt og heimastjórnir, og hvernig hún nýtist sem best fyrir íbúa og stjórnsýslu sveitarfélagsins. 

Verið er að skoða hvaða verkefnum er rétt að slíkar heimastjórnir sinni og hvort einhverjar takmarkanir ættu að vera á valdframsali til þeirra. Einnig er til skoðunar hvernig skipun slíkra heimastjórna eða heimaráða sé best háttað. 

Samráð stendur nú yfir um lagabreytingar sem ég hyggst leggja til á haustþingi til að styrkja sveitarstjórnarstigið og auka sjálfbærni sveitarfélaga. Það er í samræmi við markmið stefnumótandi áætlunar í málefnum sveitarfélaga fyrir árin 2024-2038. 

Annars vegar er um að ræða frumvarp til laga um breytingu á lögum um tekjustofna sveitarfélaga og varðar skattlagningu orkumannvirkja. 

Hins vegar er um að ræða frumvarp til laga um endurskoðun sveitarstjórnarlaga, sem ég hef minnst á. 

Markmið breytinga á lögum um tekjustofna sveitarfélaga er að tryggja sanngjarnari hlutdeild nærsamfélaga í ávinningi af raforkuframleiðslu og auka sjálfbærni sveitarfélaga. Lagt verður til að fella úr gildi undanþágu rafveitna frá fasteignamati og að settar verði reglur um hvernig tekjum af fasteignaskatti verði dreift til sveitarfélaga þegar rafveita og áhrifasvæði hennar nær yfir tvö eða fleiri sveitarfélög. 

Markmið breytinga á sveitarstjórnarlögum er að tryggja að sveitarstjórnarlögin fylgi framþróun sveitarstjórnarstigsins, og að lögin séu skýr og aðgengileg. 

Markmiðið með breytingunum er að auka sjálfbærni sveitarfélaga. Breytingarnar snúa m.a. að reglum um fjármál sveitarfélaga og atvinnuþátttöku þeirra, eftirliti með sveitarfélögum, reglum um samvinnu sveitarfélaga, sjálfbærni sveitarfélaga og getu þeirra til að sinna lögbundnum verkefnum og fleira. Einnig verða gerðar almennar stjórnsýsluumbætur s.s. með því að skýra nánar tiltekin ákvæði og skera úr vafaatriðum. 

Frestur til að veita umsögn um áformin hefur verið framlengdur og er nú til og með 23. júní næstkomandi. Það er mjög mikilvægt að sveitarstjórnarfólk, íbúar sveitarfélaga og hagaðilar taki virkan þátt í samráðinu um þessi áform.  

Samtalið er nauðsynlegt til að tryggja að löggjöf um sveitarfélög endurspegli raunveruleika og þarfir sveitarfélaga til að geta sinnt hlutverki sínu og þjónustu við íbúa. Virk þátttaka í samráði eykur líkurnar á að vel takist til. Ég hvet ykkur því sérstaklega til að kynna ykkur áformin og taka þátt í samráðinu. 

Ég vil gjarnan nýta þetta tækifæri til að minnast á frumvarp mitt til laga um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga, sem nú er til meðferðar í þinginu og þið þekkið núorðið mjög vel. 

Skyldur sveitarfélaga gagnvart íbúum sínum hvíla á þeim óháð stærð þeirra og staðsetningu. Því er markviss jöfnun forsenda þess að öll sveitarfélög geti sinnt lögbundinni þjónustu við íbúa. Hún er forsenda og skapar skilyrði fyrir búsetufrelsi og jafnar lífsgæði um landið. Jöfnunarsjóður sveitarfélaga gegnir því félagslegu hlutverki og þess vegna er gríðarlega mikilvægt að jöfnunarkerfið sé hlutlægt og byggi á traustum mælikvörðum og forsendum. 

Ég hef trú á því að þessi þrjú frumvörp mín sem ég hef fjallað um hér í dag komi til með að efla sveitarstjórnarstigið og getu sveitarfélaga til að veita íbúum sínum framúrskarandi þjónustu. 

Sterkt sveitarstjórnarstig er forsenda þess að allir landsmenn njóti sambærilegrar þjónustu og jafnra tækifæra hvar sem þeir búa. 

Ríkisstjórnin leggur mikla áherslu á að treysta stoðir hinna dreifðu byggða. Það er því mikilvægt nú þegar unnið er með hagræðingatillögur í ríkisrekstri að byggðasjónarmiðum sé haldið á lofti. Þannig mun ég, sem ráðherra byggðamála, leggja mig fram við að minna á mikilvægi þess að við höfum uppi byggðagleraugun við útfærslu tillagnanna. Ég vil hvetja ykkur, ágæta sveitarstjórnarfólk, til að gera slíkt hið sama. 

Byggðaáætlun er mikilvæg stefnumörkun og að mínu mati hefur tekist vel að tengja hana við aðrar stefnur hins opinbera, bæði ríkis og sveitarfélaga. Það er ánægjulegt að finna hve breitt eignarhald er á byggðaáætlun og þar hefur aðkoma sveitarfélaga, ekki síst í gegnum Sambandið og landshlutasamtök sveitarfélaga, verið mikil og ómetanleg. 

Lögum samkvæmt ber ráðherra að leggja fram á hverju kjörtímabili á Alþingi tillögu um byggðastefnu til 15 ára, ásamt fimm ára aðgerðaáætlun. 

Núgildandi aðgerðaáætlun nær yfir tímabilið 2022-2026. Það er því komið að því að hefja undirbúning að endurskoðun byggðaáætlunar og geri ég ráð fyrir að sú vinna hefjist í haust. 

Ég legg áherslu á að víðtækt samráð verði viðhaft við þá vinnu, ekki hvað síst við sveitarfélögin og samtök þeirra. 

Góðir gestir. Mig langar að nota tækifærið og óska íbúum allra landshluta til hamingju með nýjar sóknaráætlanir sem tóku gildi í byrjun árs og gilda til næstu fimm ára. Eftir því sem ég kynnist betur því verkfæri sem sóknaráætlanir landshluta eru, því betur sé ég hve öflugt tæki það er til byggðaþróunar. Ég mun leggja mitt af mörkum til að efla þær enn frekar og stuðla þannig að jákvæðri byggðaþróun. 

Auk innviðaráðuneytis leggja menningar-, nýsköpunar og háskólaráðuneytið og umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneytið fjárframlög til samninganna um sóknaráætlanir. Ég bind vonir við að fleiri ráðuneyti muni bætast í hópinn. Ég hef, ásamt ráðherrum ofangreindra ráðuneyta, kynnt málið í ríkisstjórn þar sem við hvöttum aðra ráðherra til að skoða beina aðkomu að sóknaráætlunum með fjárframlögum til verkefna á þeirra málefnasviðum.  

Ég tel að það sé góð von að það takist og það mun efla sóknaráætlanir enn meira. 

Það er líka gaman að geta sagt frá því að sóknaráætlanir hafa vakið athygli út fyrir landsteinana. Þannig hefur t.d. OECD ítrekað leitað í smiðju sóknaráætlana í tengslum við fyrirmyndir um samninga á milli stjórnsýslustiga.  

Að lokum vil ég koma að samgöngumálum, en öflugar samgöngur eru lífæð landsbyggðarinnar og eitt helsta byggðamálið. Við þekkjum öll dæmi um vegi í okkar heimabyggðum sem þarfnast úrbóta. Ríkisstjórnin hefur sett málefni innviða í forgang og er staðráðin í að vinna á uppsafnaðri viðhaldsskuld, sem myndast hefur á undanförnum árum, með því að fjárfesta sterklega í vegakerfinu. 

Strax á þessu ári er veitt þriggja milljarða viðbótarframlag til viðhalds í vegakerfinu, en það samsvarar um 25% aukningu miðað við meðaltöl síðustu ára. 

Á næsta ári er svo stefnt að því að auka fjármagn í viðhald og þjónustu vega um 7 ma.kr. 

Í lok tímabils fjármálaáætlunar verður þessi fjárhæð komin upp í 9 ma.kr. árlega 

Árleg grunnfjárveiting vegna viðhalds verður þá yfir 20 ma.kr. og með því verður loksins byrjað að vinna á uppsafnaðri viðhaldsskuld. 

Ég vil nota tækifærið til að vekja athygli ykkar á að 28. ágúst næstkomandi, verður innviðaþing, sem innviðaráðuneytið stendur að, og verður það haldið á Hilton Reykjavík Nordica. 

Þar munum við fjalla um innviðauppbyggingu í samgöngum og fjarskiptum, ræða sókn til framtíðar og hvernig við hyggjumst vinna markvisst á þeirri innviðaskuld sem safnast hefur upp undanfarin ár.

Ég hvet ykkur eindregið til að taka daginn frá, mæta á þingið og taka virkan þátt í samtalinu um þessa mikilvægu innviðauppbyggingu.

Góðir gestir. Ég þakka fyrir mig og óska ykkur góðrar ráðstefnu. Ég þakka ykkur, ágæta sveitarstjórnarfólk, fyrir ómetanlegt starf í þágu samfélagsins.

Ég ítreka innilegar hamingjuóskir mínar í tilefni 80 ára afmælis Sambands íslenskra sveitarfélaga. Til hamingju með daginn.

Takk fyrir.