Forgangslisti vegna hagsmunagæslu, samstarf við ESB á sviði utanríkis- og öryggismála og heilbrigðismála o.fl.

Að þessu sinni er fjallað um:

• forgangslista vegna hagsmunagæslu Íslands gagnvart ESB – opið samráð
• fund EES-ráðsins og yfirlýsingu um aukið samstarf á sviði utanríkis- og öryggismála
• SAFE-reglugerðina
• formlegar viðræður við ESB um þátttöku í HERU
• leiðtogafund ESB og Bretlands
• stefnumótun fyrir innri markaðinn
• vorspá um efnahagsmál
• samkomulag um stigvaxandi innleiðingu komu- og brottfararkerfisins
• löggjafartillögu um skilgreiningu og beitingu reglunnar um öruggt þriðja ríki
• breytingar á reglum um eftirlit með ökutækjum
• óformlegan fund siglingamálaráðherra
• REPowerEU áætlunina
• fund sameiginlegu EES-þingmannanefndarinnar

Forgangslisti vegna hagsmunagæslu Íslands gagnvart ESB – opið samráð

Drög að nýjum forgangslista vegna hagsmunagæslu Íslands gagnvart ESB voru birt í dag í samráðsgátt stjórnvalda.

Forgangslisti mála vegna hagmunagæslu Íslands gagnvart ESB var fyrst gefinn út árið 2016. Útgáfa forgangslistans var mikið framfaraskref á sínum tíma og hefur síðan reynst lykilverkfæri við skipulagningu hagsmunagæslunnar. Þegar síðasti forgangslisti var uppfærður í febrúar 2024 var ákveðið að listinn yrði endurskoðaður í heild sinni að afloknum kosningum til Evrópuþingsins og þegar ný framkvæmdastjórn ESB hefði tekið til starfa og birt stefnuáherslur sínar og starfsáætlun. Einnig var ákveðið að framvegis skyldi gildistími forgangslistans samræmast stefnumótunartímabilum ESB, sem afmarkast af Evrópuþingskosningum á fimm ára fresti. Nýr forgangslisti sem nú hefur verið efnt til opins samráðs um er því í grunninn, samkvæmt efni sínu, til fimm ára, 2024 – 2029. Hins vegar er gert ráð fyrir heildarendurskoðun á miðju tímabili auk reglulegra uppfærsla  þess á milli, m.a. með hliðsjón af árlegum starfsáætlunum framkvæmdastjórnar ESB og nýjum málum sem koma fram og endurmati á eldri málum, eftir því sem tilefni er til og þörf krefur, sbr. tímalínu sem birt er í skjalinu.

Forgangslistinn er nú unninn samkvæmt endurskoðaðri aðferðarfræði, sem miðar að því að greina með markvissari og skipulegri hætti þau mál þar sem talið er að Ísland kunni að hafa sérstaka hagsmuni. Þá hefur gildissvið forgangslistans jafnframt verið útvíkkað þannig að hann taki ekki einungis til mála sem talin eru falla undir EES-samninginn, eins og hefur verið meginstefnan hingað til, heldur endurspegli forgangslistinn forgangsmál í hagsmunagæslu Íslands gagnvart ESB heildstætt, hvort sem það er á vettvangi EES-samningsins eða í tvíhliða samskiptum Íslands og ESB.

Umsagnarfrestur um efni hins nýja forgangslista er til 19. júní nk. og eru haghafar, og almenningur, hvattir til að senda inn umsagnir.

Að loknu samráðferlinu og úrvinnslu þeirra umsagna sem kunna að berast verður listinn kynntur fyrir utanríkismálanefnd Alþingis og í framhaldi af því lagður fyrir ríkisstjórn til samþykktar. Samþykktur listi verður síðan birtur á vef Stjórnarráðsins.

Fundur EES-ráðsins og yfirlýsing um aukið samstarf á sviði utanríkis- og öryggismála

EES-ráðið (EEA Council) kom saman til reglulegs fundar í Brussel 21. maí sl. EES-ráðinu er ætlað að vera pólitískur aflvaki fyrir framkvæmd EES-samningsins og er það skipað utanríkisráðherrum Íslands, Noregs og Liechtenstein og háttsettum fulltrúum ráðherraráðs ESB og framkvæmdastjórnar ESB.

Michal Baranowski, aðstoðaráðherra í ráðuneyti efnahagsþróunar og tæknimála í Póllandi, stýrði fundinum að þessu sinni en Pólland fer um þessar mundir með formennsku í ráðherraráði ESB og í EES-samstarfinu. Af hálfu EES/EFTA-ríkjanna sátu fundinn Sabine Monauni, utanríkisráðherra Liechtenstein, Espen Barth Eide, utanríkisráðherra Noregs, og Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, utanríkisráðherra Íslands. Auk þeirra sátu fundinn, Maroš Šefčovič, framkvæmdastjóri viðskipta- og efnahagsöryggismála í framkvæmdastjórn ESB, og Matti Maasikas frá utanríkisþjónustu ESB.

Meginumræðuefni fundarins var framkvæmd EES-samningsins auk þess sem hagvarnir og efnahagsöryggismál voru tekin til sérstakrar umræðu. Í lok fundarins voru samþykktar sameiginlegar ályktanir og niðurstöður af fundinum (e. EEA Council conclusions) þar sem m.a. er fjallað um:

• stuðning við Úkraínu,
• samstarfið innan EES og rekstur EES-samningsins,
• efnahagsöryggismál og samkeppnishæfni innri markaðarins,
• loftslagsmál og græn umskipti,
• stafræn umskipti,
• samstarf á sviði félags- og vinnumarkaðsmála,
• samstarf á sviði heilbrigðismála,
• þátttöku EES/EFTA-ríkjanna í samstarfsáætlunum ESB,
• Uppbyggingarsjóð EES,
• sjávarútvegsmál og markaðsaðgang fyrir sjávarafurðir
• og viðskipti með landbúnaðarafurðir.

Í framhaldi af fundi EES-ráðsins áttu utanríkisráðherrar EES/EFTA-ríkjanna fund með Kaju Kallas, utanríkismálastjóra ESB, og var á þeim fundi undirrituð sameiginleg yfirlýsing um aukið samstarf á sviði utanríkis- og öryggismála.

Sjá nánar um yfirlýsinguna í fréttatilkynningu utanríkisþjónustu ESB og í fréttatilkynningu utanríkisráðuneytisins þar sem einnig er fjallað um fund EES-ráðsins.

SAFE-reglugerðin samþykkt

Ráðherraráð ESB samþykkti í vikunni tillögu framkvæmdastjórnarinnar að nýrri reglugerð um öryggisaðgerðir með eflingu hergagnaiðnaðar í sambandinu (e. Security Action for Europe (SAFE) through the reinforcement of European defence industry Instrument). Fjallað var um tillöguna í Vaktinni 21. mars sl. þar sem fjallað var um Hvítbók ESB um varnarmál en með reglugerðinni er framkvæmdastjórninni falið að hafa milligöngu um allt að 150 milljarða evru lánveitingu til aðildarríkjanna sem ESB ábyrgist til fjárfestinga á sviði varnarmála.

EFTA-ríkjunum, Íslandi, Liechtenstein, Noregi og Sviss sem og Úkraínu verður einnig heimilt að taka þátt í SAFE á grundvelli ákvæða reglugerðarinnar sem og ríki sem hafa undirritað samstarfsyfirlýsingu við ESB á sviði öryggis- og varnarmála, sbr. t.d. Bretland en fjallað er um inntak nýrrar samstarfsyfirlýsingar ESB og Bretlands hér að neðan í Vaktinni. Til að af þátttöku framangreindra ríkja geti orðið er gerð krafa um samstarf við a.m.k. eitt aðildarríki ESB vegna sameiginlegra innkaupa til fjárfestinga í verkefnum eða í iðnaði ríkjanna tengdum varnarmálum.

Ísland hefur formlegar viðræður við ESB um þátttöku í HERU

Í liðinni viku hófust formlegar samningaviðræður milli EES/EFTA-ríkjanna, Íslands, Noregs og Liechtenstein, og framkvæmdastjórnar ESB um frekara samstarf á sviði heilbrigðismála vegna neyðarviðbúnaðar og viðbragðs vegna alvarlegrar heilbrigðisvár. 

Starfsemi Neyðar- og viðbragðsskrifstofu ESB á sviði heilbrigðismála (e. Health Emergency Preparedness and Response Authority - HERA) nær til ýmissa gerða. Flestar þeirra eru hluti af EES samningnum en ekki allar. Viðræðurnar byggjast á samningsumboði framkvæmdastjórnarinnar sem var samþykkt í ráðherraráði ESB í apríl sl., sbr. umfjöllun um tillögu framkvæmdastjórnarinnar til ráðsins í Vaktinni 11. október sl. og miða viðræðurnar að því að semja um aðkomu EES/EFTA-ríkjanna að framkvæmd tveggja lykilreglugerða sem falla utan gildissviðs EES-samningsins.

Annars vegar er um að ræða reglugerð (ESB) 2022/2372 um samhæfðar aðgerðir til að tryggja framboð á lækningavörum við neyðarástand í heilbrigðismálum. Þessi reglugerð fjallar m.a. um birgðastýringu, samhæfða pöntun og dreifingu á lyfjum, bóluefnum og öðrum lækningavörum.

Hins vegar er um að ræða reglugerð (ESB) 2016/369 um neyðaraðstoð innan ESB. Reglugerðin var virkjuð á tímum kórónaveirufaraldursins og heimilar framkvæmdastjórninni að kaupa lyf og tækjabúnað fyrir hönd aðildarríkja í neyðartilvikum.

Ísland leggur áherslu á að ljúka viðræðunum fyrir lok þessa árs og verður næsti samningafundur haldinn í júní. Væntanlegur samningur mun fela í sér mikilvæga breytingu á stöðu landsins í heilbrigðisviðbúnaði á vettvangi ESB. Fyrir liggur að Ísland mun þurfa að axla fjárhagslegar skuldbindingar í samræmi við þátttöku sína í birgðakerfi og sameiginlegum úrræðum og munu samningaviðræður m.a. snúa að þeim þætti.

Sjá til hliðsjónar nýlega stöðuskýrslu framkvæmdastjórnarinnar um störf HERU.

Fyrsti leiðtogafundur ESB og Bretlands eftir Brexit

ESB og Bretland héldu 19. maí sl. sinn fyrsta leiðtogafund síðan Bretland yfirgaf sambandið árið 2020. Ursula von der Leyen (VdL), forseti framkvæmdastjórnar ESB, og António Costa, forseti leiðtogaráðs ESB, sóttu fundinn af hálfu ESB ásamt þeim Kaju Kallas, utanríkismálastjóra ESB, og Maroš Šefčovič, utanríkisviðskiptastjóra sambandsins. Keir Starmer, forsætisráðherra Bretlands, fór fyrir fundinum af hálfu Bretlands ásamt David Lammy utanríkisráðherra.

Að sögn VdL markaði leiðtogafundurinn kaflaskil í samstarfi ESB og Bretlands en í tengslum við hann undirrituðu ESB og Bretland m.a. yfirlýsingu um samstarf á sviði öryggis- og varnarmála (e. Security and Defence Partnership). Þá var gefin út sameiginleg yfirlýsing (e. Joint Statement) sem felur í sér nýtt skipulagt samstarf milli ESB og Bretlands (e. Strategic Partnership) á sviði utanríkismála og alþjóðaviðskipta auk endurnýjaðrar samstarfsáætlunar milli ESB og Bretlands (e. Renewed Agenda for Cooperation). Starmer sagði þetta skynsama og hagnýta lausn í stað úreltrar umræðu um Brexit. Um samstarfið sagði Kallas að þau stæðu frammi fyrir breyttum heimi í ljósi innrásar Rússa í Úkraínu, tollastríðs Trumps, loftslagsbreytinga o.fl. Það kalli á að líktþenkjandi ríki þétti raðirnar og standi saman.

Öryggis- og varnarsamstarf

Framangreind samstarfsyfirlýsing á sviði öryggis- og varnarmála er sjöunda samstarfsyfirlýsingin sem ESB hefur gert við náin samstarfsríki á þessu sviði á umliðnum misserum, sbr. til hliðsjónar umfjöllun Vaktarinnar 14. febrúar sl. um þróun varnarsamstarfs á vettvangi ESB. Með samstarfsyfirlýsingunni er samstarf ESB og Bretlands styrkt frekar, þ.m.t. á sviði almannavarna og varnarsamstarfs á láði og legi, á netinu og í geimnum og segir m.a. í yfirlýsingunni að henni sé ætlað að styrkja framlag Evrópu til NATO. Þá tekur öryggis- og varnarsamstarfið til þess að efla viðnámsþol mikilvægra innviða, baráttu gegn hryðjuverkastarfsemi og öfgahyggju, aðgerða gegn fjölþáttaógnum og upplýsingamisnotkun- og óreiðu frá erlendum aðilum, aðgerða til þess að draga úr fólksflutningum til ESB og Bretlands og ytri áhrifum á efnahagslegt öryggi ESB og Bretlands. Þá tekur samstarfið til friðaruppbyggingar í Evrópu og víðar með stuðningi við Úkraínu, auknum þrýstingi á Rússland til friðarviðræðna, stuðnings við varanlegan frið fyrir botni Miðjarðarhafs með tveggja ríkja lausn að leiðarljósi og þrýsting á að mannúðaraðstoð verði hleypt inn á Gaza.

Þá gerir undirritun yfirlýsingarinnar Bretlandi kleift að taka þátt í 150 milljarða evra SAFE fjármögnunarleið ESB (e. Security Action for Europe), sbr. umfjöllun hér að framan í Vaktinni um SAFE-reglugerðina.

Uppfærð samstarfsáætlun ESB og Bretlands – sigrar og eftirgjöf

Fiskveiðimálin reyndust eitt erfiðasta viðfangsefni viðræðna Bretlands og ESB en samkomulag náðist rétt fyrir leiðtogafundinn sem framlengir núverandi heimildir ESB til veiða á breskum miðum næstu tólf árin. Er það talsverð eftirgjöf af hálfu Bretlands sem lagði upp með framlengingu til 4-5 ára. Í staðinn fær Bretland greiðari aðgang að evrópskum markaði fyrir flestar breskar landbúnaðarvörur og matvæli á grundvelli samnings um dýraheilbrigðismál sem mælir fyrir um að Bretland framfylgi reglum ESB um matvæli og dýraheilbrigði. Þar að auki felur samstarfið í sér að ESB og Bretland tengi saman viðskiptakerfi sín með losunarheimildir.

Möguleikar ungs fólks til náms og starfa í Bretlandi og ESB hafa einnig verið eitt helsta þrætuepli í viðræðunum. Með útgöngu úr ESB gekk Bretland einnig úr áætlunum á borð við Erasmus+ og skammtímadvöl evrópskra ungmenna í Bretlandi varð þar með miklum takmörkunum háð og öfugt. Í uppfærðri samstarfsáætlun kemur ekki berum orðum fram hvað verði gert til þess að liðka fyrir möguleikum ungs fólks í Bretlandi og aðildarríkjum ESB til þess að ferðast og stunda nám, starfsnám, atvinnu eða búa þvert yfir landamæri ESB og Bretlands en hún kveður á um að ESB og Bretland skulu vinna að áætlun þar að lútandi, þ.m.t. hvað varðar þátttöku Bretlands í Erasmus+ á nýjan leik.

Lagt er upp með að ESB og Bretland muni framvegis halda árlega leiðtogafundi.

Stefnumótun fyrir innri markaðinn

Framkvæmdastjórn ESB birti hinn 21. maí sl. nýja stefnumótun fyrir innri markaðinn þar sem boðaðar eru ýmsar aðgerðir til að draga úr hindrunum og koma í veg fyrir gliðnun (e. fragmentation) á innri markaðnum.

Stefnumótunin var unnin að beiðni ráðherraráðs ESB í kjölfar skýrslu Enrico Letta um framtíð innri markaðarins, sbr. umfjöllun um skýrslu Letta í Vaktinni 19. apríl 2024.

EES/EFTA-ríkin, Ísland, Noregur og Liechtenstein skiluðu umsögn um stefnumótunarvinnuna í samráðsgátt ESB og var fjallað um þá umsögn í Vaktinni 31. janúar sl.

Hin nýja stefnumótun byggist á fimm meginþáttum, þ.e. að aflétta hindrunum, styrkja þjónustugeirann, styðja við lítil og meðalstór fyrirtæki, stafvæða innri markaðinn og bæta eftirfylgni við gildandi reglur.

Hindrunum aflétt

Með stefnumótuninni er kastljósinu beint að tíu hindrunum á innri markaðnum sem fyrirtæki hafa talið valda hvað mestum skaða (e. the terrible ten), þ.e.: hátt flækjustig við stofnun og rekstur fyrirtækja, flókið regluverk ESB, skortur á því að einstök aðildarríki taki ábyrgð á innri markaðnum, takmarkanir á gagnkvæmri viðurkenningu atvinnuréttinda á milli aðildarríkjanna, skortur á sameiginlegum stöðlum, ósamræmdar reglur um umbúðir vara sem og ýmissa annarra krafna sem gerðar eru til vara, íþyngjandi og ósamræmdar reglur fyrir þjónustugeirann milli aðildarríkja, íþyngjandi reglur fyrir útsenda starfsmenn á sviðum atvinnulífs þar sem áhætta er metin lítil og óréttmætar landfræðilegar framboðstakmarkanir sem skila sér í hærra verði til neytenda.

Ýmsar aðgerðir eru boðaðar til að mæta þessum áskorunum og ber þar ef til vill hæst tillögu að nýju valkvæðu regluverki sem nefnt er 28. lögsagnarumdæmið (e. 28th legal regime) sem ætlað er að koma á fót samræmdu, einföldu og stafvæddu regluverki fyrir stofnun, rekstur og slit fyrirtækja á öllum innri markaðnum sem fyrirtæki geta valið að fella starfsemi sína undir í stað þess að lúta regluverki einstakra aðildarríkja. Einnig má hér nefna tillögu að reglugerð til að fyrirbyggja hindranir á innri markaðnum (e. Single Market Barriers Prevention Act) sem er ætlað að straumlínulaga og gera gildandi regluverk skilvirkara. Þá eru ýmsar aðrar aðgerðir boðaðar, m.a. til að efla samvinnu aðildarríkjanna á innri markaðnum svo sem með eflingu aðgerðahóps innri markaðarins (e. Single Market Enforcement Task Force).

Lítil og meðalstór fyrirtæki efld

Til að auðvelda vaxtarmöguleika lítilla og meðalstórra fyrirtækja mun framkvæmdastjórnin endurskilgreina fyrirtækjaflokkunina með það markmiði að fleiri geti nýtt sér ívilnanir og undanþágur sem í boði eru auk þess sem fyrirtækjum verður gert auðveldara að fá stöðu sína í flokki lítilla og meðalstórra fyrirtækja staðfesta með því að framkvæma sjálfsmat. Þá mun framkvæmdastjórnin m.a. styrkja samstarf svokallaðra sendierindreka lítilla og meðalstórra fyrirtækja (e. SME Envoys) til þess að aðstoða og auðvelda þeim að starfa þvert á landamæri og stuðla að einföldun regluverks.

Þjónustugeirinn styrktur

Þjónustuviðskipti eru stærsti hluti efnahags ESB. Aftur á móti þykja þjónustuviðskipti yfir landamæri hafa staðnað á síðastliðnum árum. Stefnumótunin setur þjónustugeirann í forgrunn og eru lagðar til ýmsar aðgerðir til að auka veg þjónustuviðskipta yfir landamæri í nokkrum lykilgeirum. Framkvæmdastjórnin hyggst í því skyni m.a. leggja fram löggjafartillögu sem mun miða að því að nútímavæða og samræma regluverk á sviði byggingaiðnaðar og póst- og sendingarþjónustu. Þá mun framkvæmdastjórnin ráðast í aðgerðir til að auðvelda uppsetningu, viðhald og viðgerðarþjónustu af ýmsu tagi og einnig styðja aðildarríkin í viðleitni sinni til að einfalda regluverk víðsvegar í þjónustugeiranum. Þessar aðgerðir koma til viðbótar við aðgerðir sem þegar er unnið að í orku-, fjarskipta-, flutninga- og fjármálageiranum.

Einföldun regluverks og stafvæðing

Eitt af leiðarstefum framkvæmdastjórnarinnar er að einfalda regluverk og draga úr stjórnsýslubyrði atvinnulífsins. Samhliða stefnumótuninni birti framkvæmdastjórnin fjórða einföldunarpakkann á þessu ári (e. Omnibus IV). Með pakkanum er ráðgert að skera niður 400 milljónir evra í stjórnsýslukostnað fyrir lítil og meðalstór fyrirtæki. Markmiðunum verður m.a. náð með því að draga úr skýrsluskilum og með umfangsmikilli stafvæðingu ferla á ýmsum sviðum og með því að auðvelda fyrirtækjum að standast kröfur vörulöggjafar ESB.

Ábyrgð aðildarríkja á innri markaðnum aukin

Rekstur innri markaðarins er sameiginlegt verkefni ESB og aðildarríkjanna og hyggst framkvæmdastjórnin leita leiða til að auka pólitíska ábyrgð aðildarríkjanna við reksturinn. Lagt verður til að aðildarríkin tilnefni sérstaka háttsetta fulltrúa, svonefnda Sherpa, sem munu hafa yfirumsjón með beitingu reglna innri markaðsins hver í sínu aðildarríki. Þá mun framkvæmdastjórnin styðja aðildarríkin í viðleitni sinni við að meta innlendar lagabreytingatillögur í því skyni að koma í veg fyrir að nýjar hindranir verði til á innri markaðnum.

Vorspá framkvæmdastjórnar ESB um efnahagsmál

Þann 19. maí sl. kom út spá framkvæmdastjórnar ESB um efnahagsmál en slík spá er gefin út tvisvar á ári, að vori og hausti. Spáin er víðtæk að efni til og umfangi en hún nær til allra ESB-ríkja, EFTA-ríkja, umsóknarríkja um aðild að ESB og helstu þróuðu hagkerfa og nýmarkaðsríkja.

Í spánni kemur fram að efnahagur ESB hafi staðið á sterkari grunni í upphafi árs en búist hafði verið við og er því spáð að hóflegur vöxtur haldi áfram á þessu ári og að vöxturinn aukist einnig árið 2026, þrátt fyrir aukna óvissu í alþjóðamálum og spennu í viðskiptum. Samkvæmt spánni verður raunvöxtur vergrar landsframleiðslu 1,1% í ESB og 0,9% á evrusvæðinu árið 2025, sem er nokkurn veginn sami vöxtur og árið 2024. Á næsta ári er búist við 1,5% hagvexti í ESB og 1,4% á evrusvæðinu.

Gert er ráð fyrir að verðbólga á evrusvæðinu lækki úr 2,4% árið 2024 í 2,1% að meðaltali árið 2025 og í 1,7% árið 2026. Í ESB er einnig gert ráð fyrir lægri verðbólgu og að hún fari niður fyrir 2% árið 2026.

Á síðasta ársfjórðungi 2024 óx hagkerfi ESB meira en búist var við, eða um 0,4%, að mestu vegna öflugrar innlendrar eftirspurnar. Þessi jákvæða þróun hélt áfram á fyrsta ársfjórðungi 2025, þar sem bráðabirgðatölur benda til 0,3% raunvaxtar vergrar landsframleiðslu. Í spánni eru hagvaxtarhorfur lækkaðar umtalsvert frá fyrri spá, að mestu vegna veikari horfa í alþjóðaviðskiptum og aukinnar óvissu.

Spáð er 3,2% hagvexti í hagkerfum utan ESB bæði árin 2025 og 2026, sem er lækkun frá haustspánni þar sem spáð var 3,6% hagvexti. Um þá spá var fjallað í Vaktinni 6. desember 2024. Þessi niðursveifla endurspeglar að mestu leyti veikari horfur bæði í Bandaríkjunum og í Kína. Vegna samdráttar í alþjóðaviðskiptum muni útflutningur ESB einungis vaxa um 0,7% á árinu 2025 og 2,1% árið 2026. Þetta er mikil breyting frá haustspánni þar sem gert var ráð fyrir 2,2% vexti 2025 og 3,0% vexti 2026.

Neikvæð áhrif óvissu á innlenda eftirspurn eru meiri en áhrif tolla. Í kjölfar 1,8% samdráttar í vergri fjármunamyndun árið 2024 er útlit fyrir hóflega endurheimt fjárfestinga, eða 1,5% vöxt árið 2025 og 2,4% vöxt árið 2026. Hún er þó hófstilltari en búist var við í haust, þar sem minni umsvif munu draga úr fjárfestingarþörf. Á sama tíma þrengja sveiflukennd viðbrögð markaðarins við viðskiptadeilum fjármögnunarskilyrði. Aukin fjárfesting mun einkum verða í innviðum og rannsóknum og þróun, sem m.a. má rekja til stuðnings úr endurreisnar- og viðnámssjóðnum (e. Recovery and Resilience Facility (RFF)) og samheldnissjóðnum (e. Cohesion Fund), og vegna viðsnúnings í fjárfestingum á fasteignamarkaði. Árið 2026 er til viðbótar gert ráð fyrir auknum fjárfestingum í vélum, tækjum og búnaði.  

Búist er við örlítið hærri vexti einkaneyslunnar en gert var ráð fyrir í haustspánni, 1,5% árið 2025 og 1,6% árið 2026. Sú spá byggir á meiri hagvexti árið 2024, sterkum vinnumarkaði og hratt lækkandi væntingum um verðbólgu. Hátt sparnaðarhlutfall heldur þó áfram aftur af neyslu.

Árið 2024 urðu til 1,7 milljónir nýrra starfa í ESB og heildarstörf eru nú fleiri en nokkru sinni áður. Þrátt fyrir hóflegan hagvöxt er því spáð að störfum muni fjölga um 2 milljónir til viðbótar við lok spátímabilsins. Búist er við að atvinnuleysi nái lágpunkti sínum í 5,7% árið 2026.

Eftir 5,3% nafnlaunavöxt í fyrra er búist við að hægjast muni á þeim vexti árin 2025 og 2026. Kaupmáttur muni halda áfram að vaxa og ná fyrri styrk eftir að hafa dregist saman undanfarin misseri sökum hárrar verðbólgu.

Verðbólga hefur farið lækkandi frá lokum 2022 og er gert ráð fyrir að sú þróun muni halda áfram. Samræmd vísitala neysluverðs var 2,4% árið 2024 og er spáð að hún verði 2% strax á árinu 2025 og lækki enn frekar árið 2026. Orkuverð hefur lækkað umtalsvert frá haustinu 2024 og er búist við að sú þróun haldi áfram. Þá ætti hærra gengi evrunnar að styðja við frekari lækkun verðbólgunnar.  

Halli hins opinbera í ESB var 3,2% árið 2024 og er því spáð að hann hækki örlítið eða í 3,3% árið 2025 og haldist óbreyttur árið 2026. Skuldir sem hlutfall af vergri landsframleiðslu munu hækka í 83,2% 2025 og 84,5% 2026 eftir að hafa dregist nokkuð hratt saman síðastliðin 4 ár.

Líkur eru á að til lengri tíma sé hætta á að horfur í hagkerfinu fari versnandi. Frekari viðskiptatakmarkanir á heimsvísu gætu dregið úr hagvexti og hækkað verðbólgu. Hætta er á að neikvæðum atburðum tengdum loftslagsáhættu fari fjölgandi og að sú áhætta valdi viðvarandi þrýstingi til minni hagvaxtar. 

Dragi hins vegar úr spennu í samskiptum milli ESB og Bandaríkjanna í milliríkjaviðskiptum eða að vöxtur viðskipta ESB við önnur ríki verði meiri en áætlað er, þ. á m. vegna nýrra fríverslunarsamninga, þá myndi það styðja við hagvöxt í ESB. Aukin útgjöld til varnarmála gætu einnig haft sömu áhrif. Frekari umbætur í þágu samkeppnishæfni, t.d. með því að dýpka innri markaðinn og efla sparnaðar- og fjárfestingasamband ESB, auk yfirstandandi átaks við einföldun regluverks geta síðan enn frekar styrkt viðnámsþrótt hagkerfisins á svæðinu.

Samkomulag um stigvaxandi innleiðingu komu- og brottfararkerfisins

Hinn 19. maí sl. náðist bráðabirgðasamkomulag í þríhliða viðræðum milli Evrópuþingsins, ráðherraráðs ESB og framkvæmdastjórnar ESB um efni tillögu að nýrri reglugerð um stigvaxandi innleiðingu komu- og brottfararkerfisins (e. Entry/Exit System).

Forsaga komu- og brottfararkerfisins er sú að árið 2017 voru birtar tvær reglugerðir um þróun og starfsemi kerfisins fyrir Schengen-svæðið, nánar tiltekið reglugerð (ESB) 2017/2225 og reglugerð (ESB) 2017/2226, en upphaflegar hugmyndir um að setja á fót sameiginlegt komu- og brottfararkerfi á Schengen-svæðinu má rekja aftur til ársins 2008. Markmiðið er að hið sameiginlega kerfi verði sett upp á öllum ytri landamærastöðvum Schengen-svæðisins og með því verði haldin sameiginleg rafræn skrá um komur og brottfarir ríkisborgara þriðju ríkja inn og út af svæðinu. Kerfið á þannig að reikna sjálfvirkt út tímalengd dvalar ríkisborgara þriðju ríkja á Schengen-svæðinu og þannig stuðla að bættri stjórnun ytri landamæranna, koma í veg fyrir ólöglega fólksflutninga og auðvelda eftirlit með ferðum ríkisborgara þriðju ríkja.

Tæknileg útfærsla kerfisins hefur verið í mótun hjá aðildarríkjum Schengen-samstarfsins í mörg ár. Fyrirhugað var að kerfið yrði tekið í gagnið árið 2022 en vegna tæknilegra örðugleika gekk það ekki eftir. Nú síðast átti að ræsa kerfið í nóvember 2024 en þrjú ríki, þ.e. Frakkland, Þýskaland og Holland, töldu sig, er til kom, af ýmsum ástæðum ekki reiðubúin til þess. Af þeim sökum var ákveðið að innleiðing kerfisins yrði framkvæmd í áföngum, þ.e. í stað þess að kerfið yrði tekið í notkun samtímis að fullu á öllum ytri landamærastöðvum Schengen-svæðisins yrði innleiðingin framkvæmd í áföngum á 180 daga tímabili.

Til að ná þessu markmiði lagði framkvæmdastjórn ESB þann 4. desember sl. fram fyrrgreinda tillögu að reglugerð um stigvaxandi innleiðingu komu- og brottfararkerfisins. Hinn 6. mars sl. samþykkti ráðherraráð ESB almenna afstöðu til málsins (e. general approach), sbr. umfjöllun í Vaktinni 7. mars sl., og Evrópuþingið samþykkti síðan sína afstöðu til málsins 7. maí sl.

Samkvæmt samkomulaginu er stefnt að því að 180 daga stigvaxandi innleiðing kerfisins hefjist í október nk.

Reglugerðin gengur nú til formlegrar afgreiðslu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB í samræmi við framangreint samkomulag.

Löggjafartillaga um skilgreiningu og beitingu reglunnar um öruggt þriðja ríki

Hinn 20. maí sl. lagði framkvæmdastjórn ESB fram löggjafartillögu sem á að auðvelda aðildarríkjum sambandsins að beita reglunni um öruggt þriðja ríki (e. safe third country concept) við málsmeðferð umsókna um alþjóðlega vernd. Markmið tillögunnar er að auka skilvirkni við úrlausn slíkra umsókna og létta álagi af verndarkerfum aðildarríkjanna að teknu fullu tilliti til réttinda einstaklinga.

Samkvæmt gildandi löggjöf ESB geta aðildarríki vísað umsókn um alþjóðlega vernd frá ef umsækjandinn gæti fengið virka alþjóðlega vernd í öruggu þriðja ríki. Í slíkum málum þurfa stjórnvöld að staðreyna ákveðna tengingu (e. connection) viðkomandi umsækjanda við umrætt þriðja ríki. Þá þarf slíkt ríki að uppfylla ákveðin skilyrði, svo sem að gætt sé að því að ekki sé brotið gegn meginreglunni um non-refoulement, þ.e. að fólki sé ekki vísað þangað sem líf þess eða frelsi kann að vera í hættu, og að ekki sé raunveruleg hætta á að viðkomandi verði fyrir alvarlegum skaða eða frelsisskerðingu vegna kynþáttar, trúarbragða, þjóðernis, félagslegrar stöðu eða stjórnmálaskoðana.

Með tillögunni er m.a. lagt til:

• Að ekki verði lengur skylda að sýna fram á tengingu viðkomandi umsækjanda við umrætt þriðja ríki. Aðildarríkjum er þó heimilt að kveðaá um slíka tengingu í landslögum.
• Að gegnumferð um öruggt þriðja ríki á leið sinni til ESB geti verið talin fullnægjandi tenging.
• Að heimilt verði að beita reglunni, jafnvel þegar engin tenging við ríkið er til staðar, ef fyrir liggur samningur eða samkomulag við ákveðið öruggt þriðja ríki. Slíkir samningar verða að tryggja að viðkomandi þriðja ríki muni fara yfir umsóknina og veita alþjóðlega vernd ef tilefni er til. Þessi heimild mun þó ekki gilda um fylgdarlaus börn.
• Að kæra feli ekki sjálfkrafa í sér frestun réttaráhrifa. Er það gert til að draga úr töfum á málsmeðferð og koma í veg fyrir misnotkun á kerfinu.

Í tillögunni er gert ráð fyrir að aðildarríki ESB þurfi að tilkynna framkvæmdastjórn ESB og aðildarríkjum áður en þau gera samning eða samkomulag við örugg þriðju ríki samkvæmt framangreindu. Þannig verði framkvæmdastjórninni kleift að fylgjast með því að slíkir samningar uppfylli viðeigandi skilyrði. 

Umræddar tillögur voru unnar í samráði við aðildarríki sambandsins, Evrópuþingið, Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna og hið borgaralegt samfélag (e. civil society).

Tillagan gengur nú til umfjöllunar á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB.

Breytingar á reglum um eftirlit með ökutækjum

Framkvæmdastjórn ESB birti þann 24. apríl sl. tillögur að uppfærðum reglum um eftirlit með ökutækjum. Með tillögunum eru lagðar til breytingar á þremur tilskipunum, þ.e. tilskipun um reglubundið eftirlit með ökutækjum, tilskipun um skráningarskírteini ökutækja og tilskipun um vegaeftirlit með atvinnubifreiðum.

Tilgangur breytinganna er m.a. að bregðast við nýrri og breyttri tækni sem notuð er í  ökutækjum nú til dags, m.a. með tilkomu rafbíla og aukinni notkun upplýsingatæknikerfa í bifreiðum. Þá eru tillögurnar liður í að ná markmiðum sambandsins um aukið umferðaröryggi og áætlar framkvæmdastjórnin að þær geti dregið umtalsvert úr dauðaslysum og öðrum alvarlegum slysum á tímabilinu 2026-2050.

Breytingarnar lúta m.a. að:

• skoðun nýrra ökutækja og prófun á rafrænum öryggisbúnaði þeirra,
• mengunarmælingum sem nái til greiningar á köfnunarefnisoxíði eða nituroxíði (NOx) og mengandi ögnum í útblæstri,
• aukinni vernd gegn fölsunum, m.a. með skráningu kílómetrastöðu í ökutækjaskrá og miðlun þeirra upplýsinga yfir landamæri,
• skoðun ökutækja yfir 10 ára aldri, sem verði árleg,
• stafvæðingu skráningarskírteina ökutækja og skoðunarskírteina í miðlæga skrá til einföldunar við umsýslu stjórnvalda,
• gagnkvæmri viðurkenningu EES-ríkja á skoðunarskírteinum innan sex mánaða,
• og að bættri gagnavörslu með betri miðlun tæknigagna um bifreiðar til skoðunarstofa.

Tillögurnar ganga nú til umræðu og afgreiðslu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB.

Tillögurnar hafa jafnframt verið birtar í samráðsgátt ESB og er umsagnarfrestur til 23. júlí nk.

Óformlegur fundur siglingamálaráðherra

Eyjólfur Ármannsson innviðaráðherra sat óformlegan fund evrópskra siglingamálaráðherra í Szczecin í Póllandi 15. maí sl. Á fundinum voru viðstaddir ráðherrar bæði frá ESB- og EES/EFTA-ríkjunum. Ráðherrafundurinn var haldinn samhliða Alþjóðlega siglingaþinginu (e. International Maritime Congress) sem haldið er í Póllandi annað hvert ár.

Á fundi ráðherranna var m.a. rætt um leiðir til að efla samkeppnishæfni Evrópu í siglingum og gera siglingar að eftirsóttum starfsvettvangi fyrir sérfræðinga. Einnig var rætt um það hvernig tryggja megi öryggi aðfangakeðja og hergagnaflutninga með skipum á tímum pólitísks og efnahagslegs óstöðugleika.

Við þetta tækifæri átti Eyjólfur tvíhliða fundi, annars vegar með Marina Hadjimanolis, ráðherra siglingamála á Kýpur, og ræddu ráðherrarnir áhrif viðskiptakerfis með losunarheimildir í siglinum og kröfur um notkun vistvæns eldsneytis á flutningastarfsemi, og hins vegar með Marianne Sivertsen Næss, ráðherra málefna hafsins og sjávarútvegs í Noregi. Ráðherrarnir ræddu samkeppnishæfni í siglingum þ.m.t. stöðu norsku alþjóðlegu skipaskrárinnar í alþjóðlegri samkeppni og áhrif af nýjum komugjöldum til Bandaríkjanna sem leggjast m.a. á skip sem smíðuð eru í Kína.

REPowerEU – þriggja ára

REPowerEU áætlun ESB er þriggja ára um þessar mundir en fyrsti vísir að áætluninni var kynntur 8. mars 2022 eða einungis rétt tæpum tveimur vikum eftir að Rússland hóf árásarstríð sitt gegn Úkraínu 24. febrúar það ár, sbr. umfjöllun í Vaktinni 18. mars 2022. Fullbúin áætlun leit síðan dagsins ljós 18. maí 2022 og innsiglaði áætlunin ákvörðun ESB um að draga úr notkun rússneskrar orku og flýta aðgerðum til að auka notkun á endurnýjanlegri orku, orkusparnaðaraðgerðum og aðgerðum til að auka orkunýtni og hefur áætlunin sannarlega umbylt orkustefnu ESB. Hefur reglulega verið fjallað um framangreindar ráðstafanir í Vaktinni á þeim þremur árum sem liðin eru frá því að áætlunin var kynnt.

Í samræmi við áætlunina hefur ESB á umliðnum þremur árum dregið verulega úr innflutningi á gasi frá Rússlandi og er hlutfall innflutts gass frá Rússlandi nú 19% en var áður 45%. Hins vegar varð smá aukning í innflutningi á gasi frá Rússlandi árið 2024 og með tilliti til þess m.a. var vegvísir, með tímasettri áætlun, lagður fram fyrr í þessum mánuði sem á að tryggja að ESB verði að fullu óháð rússneskri orku, sbr. nánari umfjöllun um vegvísinn í Vaktinni 16. maí sl.

Margt fleira hefur einnig áunnist. Allur innflutningur á rússneskum kolum hefur t.d. verið bannaður. Dregið hefur verið úr innflutningi á olíu og var hlutfall rússneskrar olíu 3% árið 2024 samanborið við 27% í upphafi árs 2022. Árangur hefur einnig náðst í að skipta út rússnesku kjarnorkueldsneyti fyrir eldsneyti frá öðrum framleiðendum.

Þrátt fyrir framangreint flutti ESB enn inn um 52 milljarða rúmmetra af rússnesku gasi árið 2024, auk 13 milljóna tonna af hráolíu og meira en 2.800 tonn af auðguðu úrani eða úrani í eldsneyti.

Öruggasta, hreinasta og ódýrasta orkan er sú orka sem ekki þarf að nýta. Því er það jafnframt eitt af meginmarkmiðum REPowerEU áætlunarinnar eins og áður segir að spara orku og auka orkunýtni og hefur ESB því gripið til afgerandi aðgerða til að minnka heildarnotkun á gasi til að draga hratt og örugglega úr innflutningi frá Rússlandi. Með neyðarráðstöfunum árið 2022, sbr. umfjöllun í Vaktinni 23. september og 7. október 2022 samþykkti ESB ráðstafanir til að draga úr eftirspurn eftir gasi. Með sameiginlegu átaki íbúa, atvinnulífs og aðildarríkjanna hefur settum markmiðum þar að lútandi þegar verið náð. Enn dregur úr eftirspurn eftir gasi í ESB, jafnvel eftir að umræddar ráðstafanir runnu sitt skeið í mars 2024. Samdráttur í eftirspurn hefur þannig verið lykilþáttur í að draga úr innflutningi á rússnesku gasi í samræmi við sett markmið.

Fundur sameiginlegu EES-þingmannanefndar

Sameiginleg þingmannanefnd Evrópska efnahagssvæðisins kom saman í vikunni, dagana 26.–27. maí sl., og var fundurinn að þessu sinni haldinn á Akureyri. Nefndin samanstendur af þingmönnum þjóðþinga EES/EFTA-ríkjanna, Íslands, Noregs og Liechtenstein, og þingmönnum Evrópuþingsins auk þess sem Sviss á áheyrnarfulltrúa í nefndinni. Að þessu sinni sóttu alþingismennirnir Grímur Grímsson, Ingibjörg Isaksen, Diljá Mist Einarsdóttir, Kolbrún Baldursdóttir og Dagbjört Hákonardóttir fundinn fyrir hönd Íslands og stýrði Grímur fundinum ásamt Christophe Grudler, þingmanni á Evrópuþinginu.

Venju samkvæmt fór fram almenn umræða um framkvæmd og þróun EES-samningsins og um stöðuna á upptöku ESB-gerða í samninginn og innleiðingu þeirra í landsrétt aðildarríkjanna og tóku fulltrúar ráðherraráðs ESB, framkvæmdastjórnar ESB og EFTA-skrifstofunnar þátt í umræðunum. Auk þess fóru fram umræður um samkeppnishæfni innri markaðarins og aðgerðir ESB, m.a. á vettvangi hreinatvinnustefnunnar, til að styðja við og efla samkeppnishæfni atvinnulífs á svæðinu. Þá var stefna ESB á sviði hergagnaframleiðslu, stuðningur við Úkraínu, málefni norðurslóða til umræðu, sem og staða alþjóðaviðskipta í ljósi breyttrar tollastefnu Bandaríkjanna. Loks voru tengsl Sviss og ESB rædd með hliðsjón af nýjum heildarpakka samninga um samskipti ESB og Sviss, sbr. umfjöllun um þá samninga í Vaktinni 20. desember sl.

Sjá nánar um fundinn í fréttatilkynningu EFTA-skrifstofunnar í Brussel.

***

Brussel-vaktin, fréttabréf sendinefndar Íslands gagnvart Evrópusambandinu, er gefið út að jafnaði tvisvar í mánuði. Þar er greint frá því sem efst er á baugi í stefnumörkun Evrópusambandsins og á vettvangi EES-samningsins, í samræmi við samþykkta ritstjórnarstefnu.

Ábyrgðarmaður er Kristján Andri Stefánsson sendiherra. Leiðréttingar, ábendingar og athugasemdir sendist til ritstjóra Vaktarinnar, Ágústs Geirs Ágústssonar, á netfangið [email protected].

Hægt er að gerast áskrifandi með því að fara í „Áskriftir“ hér á vefnum og merkja þar við Brussel-vaktina. Einnig er hægt að senda tölvupóst með beiðni um áskrift á [email protected].