27. júní 2025 Brussel-vaktin

Formennskuáætlun Dana, fundur leiðtogaráðs ESB, 40 ára afmæli Schengen-samstarfsins, sáttmáli um málefni hafsins, grænar umhverfisfullyrðingar o.fl.

Að þessu sinni er fjallað um:

formennskuáætlun Dana
fund leiðtogaráðs ESB
40 ára afmæli Schengen-samstarfsins
samkomulag um breytingar á reglum um niðurfellingu á áritunarfrelsi þriðju ríkja
sáttmála ESB um málefni hafsins
afdrif tillögu um grænar umhverfisfullyrðingar
úttektarskýrslu um framgang aðildarríkjanna í átt að loftslagsmarkmiðum
stefnuáætlun um viðnámsþol vatns
samkomulag um efni tillögu um einföldun á CBAM-reglugerðinni
löggjafartillögu um stöðvun á innflutningi á rússnesku gasi og olíu
ályktun ráðsins um aðgerðir til þess að stuðla að bættri geðheilsu barna og ungmenna í stafrænum heimi
aðgerðir til að blása lífi í verðbréfunarmarkað ESB
samkomulag um efni nýrra reglna um styttri uppgjörstíma í verðbréfaviðskiptum
EES/EFTA-álit um áform um breytingu á tilskipun um opinber innkaup
forgangslista vegna hagsmunagæslu Íslands gagnvart ESB

Formennskuáætlun Dana

Danir taka við formennsku í ráðherraráði ESB 1. júlí nk. en þá lýkur formennskutíð Pólverja í ráðinu. Formennska í ráðinu gengur á milli aðildarríkja ESB í ákveðinni röð og er formennskutímabilið sex mánuðir. Stendur formennskutímabil Dana samkvæmt því frá 1. júlí – 31. desember 2025 en þá munu Kýpverjar taka við keflinu á fyrri hluta árs 2026 og síðan Írar á seinni hluta ársins 2026.

Ráðherraráð ESB er ein af helstu valdastofnunum ESB ásamt leiðtogaráði ESB, Evrópuþinginu og framkvæmdastjórn ESB og endurspeglast valdastaðan framar öðru í löggjafarvaldinu sem ráðið fer með á vettvangi ESB ásamt Evrópuþinginu.

Ráðherraráð ESB starfar í deildum og taka ráðherrar í ríkisstjórnum aðildarríkjanna þátt í fundum ráðsins í samræmi við skiptingu stjórnarmálefna á milli ráðherra innan ríkisstjórnar hvers aðildarríkis.

Er það hlutverk formennskuríkis á hverjum tíma að stjórna fundum í öllum deildum ráðsins en formennskuríki getur þó óskað eftir því að fulltrúar annarra ríkja fari með formennsku í einstökum deildum eða undirnefndum ráðsins ef þannig stendur á. Þá stýrir formennskuríkið einnig samningaviðræðum fyrir hönd ráðsins við Evrópuþingið og framkvæmdastjórn ESB í þríhliða viðræðum um löggjafarmálefni og önnur málefni eftir atvikum. Umtalsvert áhrifavald fylgir formennskunni á hverjum tíma enda geta áherslur formennskuríkis haft mikið um það að segja hvaða mál eru sett á dagskrá, hvernig þeim er forgangsraðað og hvort tiltekin mál fái framgang eða ekki. Á hinn bóginn er þess jafnan vænst, venju samkvæmt, að formennskuríkið reyni að miðla málum og gegni jafnvel hlutverki sáttasemjara (e. honest broker) í viðræðum aðildarríkjanna innan ráðsins og í þríhliða viðræðum við framkvæmdastjórnina og þingið. (Sjá útskýringarsíðu á vef ráðsins um hlutverk ráðherraráðsins og formennskuríkis.)

Danmörk gekk í ESB árið 1973 og er þetta í áttunda sinn sem Danir gegna formennsku í ráðherraráðinu.

Danir kynntu formennskuáætlun sína í síðustu viku undir yfirskriftinni „A strong Europe in a changing world“ og vísar yfirskriftin til þess að ESB standi frammi fyrir breyttum horfum í alþjóðamálum sem einkennist af vaxandi óvissu og aukinni samkeppni og átökum. ESB verði að geta brugðist við á eigin forsendum. Styrkurinn liggi m.a. í samstöðu og samheldni, traustum efnahagslegum grundvelli, traustu lýðræðislegu fyrirkomulagi og félagslegum jöfnuði. Þessa styrkleika verði að nýta til að tryggja hagmuni ESB í heiminum og standa vörð um leikreglur alþjóðasamfélagsins. Þá séu græn umskipti forsenda öryggis og aukinnar samkeppnishæfni í ESB.

Þannig hyggjast Danir í formennskutíð sinni vinna að því að undirbyggja sterkt ESB sem taki ábyrgð á eigin öryggi og styrki samkeppnishæfni sína og eru áherslur þeirra í þessum efnum í grófum dráttum dregnar saman í tvo flokka, þ.e.:

áherslur sem lúta að öryggi Evrópu í víðu samhengi (e. A secure Europe) og
áherslur sem lúta að samkeppnishæfi og grænni Evrópu (e. A competitive and green Europe).

Öryggi Evrópu

Með áherslu Dana á öryggi Evrópu er ekki einungis vísað til öryggis- og varnarmála í hefðbundnum skilningi enda þótt þau málefni séu vissulega í forgrunni þar sem lögð er áhersla á að ESB geri sig meira gildandi á alþjóðasviðinu og verði fær um að taka fulla ábyrgð á eigin vörnum fyrir árið 2030 í nánu samstarfi við Atlantshafsbandalagið auk þess sem áhersla er lögð á áframhaldandi fullan stuðning við Úkraínu. Jafnframt er lögð áhersla á að draga verði úr óreglulegri komu flótta- og farandfólks til ESB og tryggja öryggi ytri landamæranna og hyggst danska formennskan beita sér fyrir framgangi fyrirliggjandi löggjafartillagna um verndar- og endursendingarkerfið og endurskoðun skilgreininga á öruggum þriðju ríkjum sem og áframhaldandi innleiðingu á nýjum löggjafarpakka um málefni flótta- og farandfólks, sbr. umfjöllun um þessi málefni í Vaktinni á umliðnu misseri. Lýðræðismál eru einnig sett á oddinn sem og stækkunarmál, efnahagsöryggismál o.fl.

Samkeppnishæf og græn Evrópa

Aukin alþjóðleg samkeppni kallar á aðgerðir, bæði sameiginlegar á vettvangi ESB en einnig innan hvers aðildarríkis, til að efla og styrkja samkeppnishæfni atvinnulífs í sambandinu. Horft er til margvíslegra þátta og umbóta í þessum efnum, m.a. hvernig:

bæta megi rekstrarskilyrði fyrirtækja,
efla megi rannsóknir og nýsköpun,
auka megi fjárfestingar í nýrri tækni,
græn umskipti geti knúið áfram vöxt,
nýta megi langtíma fjármálaáætlun ESB í þessu skyni,
einfalda megi regluverk,
styrkja megi innri markaðinn og
hvernig byggja megi upp öflugt sparnaðar- og fjárfestingasamband.

Auk framangreindra forgangsmála er í formennskuáætluninni fjallað með ítarlegri hætti um málefni ESB á breiðum grundvelli og umfjölluninni skipt upp í samræmi við verkaskiptingu á milli deilda ráðherraráðsins, sjá nánar á heimasíðu dönsku formennskunnar.

Fundur leiðtogaráðs ESB

Leiðtogaráð ESB kom saman til fundar í gær, 26. júní.

Fjölmörg málefni voru tekin til umræðu á fundinum og má þar nefna umræðu um stöðu ESB í alþjóðasamfélaginu og alþjóðlega samkeppnishæfni sambandsins og , hlutverk evrunnar sem alþjóðlegs gjaldeyris, stuðning við Úkraínu og stöðu friðarumleitana í árásarstríði Rússlands gagnvart landinu, ástandið í Austurlöndum nær, málefni flótta- og farandfólks og öryggi ytri landamæra, innri öryggismál, málefni Moldóvu og málefni ríkjanna á Vestur-Balkanskaga. Þá voru varnar- og öryggismál tekin til umræðu en eins og kunnugt er þá fór leiðtogaráðsfundurinn fram í beinu framhaldi af sögulegum leiðtogafundi NATO, sem fram fór í Haag í Hollandi

Sjá nánar um niðurstöður fundarins í ályktunum ráðsins sem samþykktar voru á fundinum, sbr. einnig sérstaka ályktun um stuðning við Úkraínu sem samþykkt var af leiðtogum allra aðildarríkjanna að frátöldu Ungverjalandi.

40 ára afmæli Schengen-samstarfsins

Formlegur fundur innanríkismálaráðherra ESB (e. Home Affairs), á vettvangi ráðherraráðs ESB og innan hins hefðbundna Schengen-ráðs, fór fram í Lúxemborg 13. júní sl. Haukur Guðmundsson, ráðuneytisstjóri dómsmálaráðuneytisins, sótti fundinn fyrir hönd dómsmálaráðherra en Ísland á fast sæti í Schengen-ráðinu sem Schengen-samstarfsríki (e. Schengen Associated Country).

Á fundinum var því fagnað að 40 ár eru nú liðin frá undirritun Schengen-samningsins. Upphaf Schengen-samstarfsins má rekja aftur til samkomulags milli Belgíu, Frakklands, Hollands, Lúxemborgar og Þýskalands sem undirritað var um borð í bátnum MS Princesse Marie-Astrid á ánni Mósel við bæinn Schengen í Lúxemborg 14. júní 1985 en markmið samkomulagsins var að fella smám saman niður eftirlit á sameiginlegum landamærum ríkjanna. Í tilefni tímamótanna og Schengen-samningsins, sem nú nær til 29 ríkja, fóru ráðherrarnir í hátíðarsiglingu um borð í sama báti frá Grevenmacher til Schengen. Jafnframt gaf ráðherraráð ESB út yfirlýsingu (e. Schengen Declaration) þar sem mikilvægi samstarfsins fyrir evrópska samvinnu var áréttað og skuldbindingar aðildarríkjanna endurnýjaðar.

Í yfirlýsingunni er meðal annars vísað til þess að á þessum fjórum áratugum hafi Schengen-samstarfið fært borgurum aðildarríkja þess verulegan ávinning. Samstarfið sé mikilvæg undirstaða innri markaðar ESB og auðveldi daglegt líf um 450 milljóna manna. Um 40% alþjóðlegra ferðalaga, eða ferðir um 500 milljóna einstaklinga, hafi verið til Schengen-svæðisins á árinu 2024 sem gerir það að mest sótta áfangastað heims. Á þessum tíma hafi samstarfið þróast í öflugt og heildstætt samstarfskerfi þar sem aðildarríkin reki saman skilvirkt kerfi landamærastjórnunar, öryggismála og fólksflutningastjórnunar. Á tímum alþjóðlegrar óvissu og síbreytilegs öryggisumhverfis sé ESB staðráðið í að takast sameiginlega á við núverandi ógnir sem og ógnir sem framtíðin ber í skauti sér. Unnið verður áfram að því að fjárfesta í innviðum hins sameiginlega kerfis með öflugri stjórnun ytri landamæra svæðisins um leið og hátt öryggisstig innan þess er tryggt.

Með yfirlýsingunni skuldbinda aðildarríkin sig til:

að aðgerðir þeirra á Schengen-svæðinu miði að því að vernda frelsi og öryggi borgaranna,
að grípa til allra viðeigandi aðgerða til að tryggja að svæðið haldi áfram að vera aðlaðandi og öruggt fyrir hreyfanleika fólks og vara og viðskipti með samkeppnishæfni að leiðarljósi og að ferðaþjónusta og verði áfram ein af grundvallarstoðum innri markaðarins,
að Schengen-samstarfið verði áfram hornsteinn evrópsks öryggissamstarfs og að öryggi borgaranna verði ávallt í forgangi,
að tryggja að aðildarríkin sjálf, en ekki smyglarar eða óvinveittir aðilar, hafi fulla stjórn á því hverjir fá að koma inn á svæðið,
að styrkja ytri vídd Schengen-samstarfsins með heildstæðri nálgun, m.a. með skilvirkri vegabréfsáritunarstefnu, markvissri landamærastjórnun og öflugu samstarfi við þriðju ríki um endursendingar og endurviðtöku,
að viðhalda háu stigi gagnkvæms trausts og bregðast sameiginlega við þeim áskorunum sem Schengen-svæðið stendur frammi fyrir,
að fjárfesta í traustu og sjálfbæru Schengen-samstarfi til framtíðar, m.a. með þróun nýrrar tækni og forgangsröðun evrópskra lausna.

Á ráðherrafundinum fór einnig fram umræða um endursendingar og innri öryggismál, einkum með hliðsjón af stöðu mála í Sýrlandi, Úkraínu og Moldóvu. Þá samþykkti ráðherraráðið, með hliðsjón af nýlegri Schengen-stöðuskýrslu fyrir árið 2025, sem nánar var fjallað um í Vaktinni 6. maí sl., sín helstu forgangsmál fyrir næstu Schengen-lotu 2025-2026 (e. Schengen cycle). Nánar tiltekið á að:

flýta stafvæðingu verklagsferla og kerfa og auka viðbúnaðargetu stórra upplýsingatæknikerfa,
styrkja viðnámsþol ytri landamæra og auka skilvirkni endursendinga og að
auka innra öryggi samhliða því að stuðla að frjálsri för innan svæðisins án eftirlits á innri landamærunum.

Undir hverju framangreindu forgangsmáli eru síðan skilgreindar tilteknar aðgerðir til að ná þessum markmiðum, þ. á m. að tryggja innleiðingu stórra upplýsingatæknikerfa og framkvæmd nýrra Schengen-landamærareglna (e. Schengen Borders Code).

Loks samþykkti ráðherraráð ESB reglugerð um stigvaxandi innleiðingu komu- og brottfararkerfisins (e. Entry/Exit System) en í því samhengi tilkynnti framkvæmdastjórn ESB að Frakkland, Þýskaland og Holland hefðu nú sent inn yfirlýsingar sínar (e. declaration of readiness) um að þau væru lagalega, tæknilega og framkvæmdalega reiðubúin til að hefja innleiðingu á kerfinu. Stefnt er að því að 180 daga innleiðingartímabilið hefjist 12. október nk., sbr. nánari umfjöllun um reglugerðina og þríhliða samkomulag um efni hennar í Vaktinni 30. maí sl.

Samkomulag um breytingar á reglum um niðurfellingu á áritunarfrelsi þriðju ríkja

Hinn 17. júní sl. náðist bráðabirgðasamkomulag í þríhliða viðræðum milli Evrópuþingsins, ráðherraráðs ESB og framkvæmdastjórnar ESB um efni tillögu að breytingum á reglugerð um heimildir til að fella niður áður veitta undanþágu frá áritunarskyldu inn á Schengen-svæðið (e. Visa Suspension Mechanism). Nánar var fjallað um tillöguna í Vaktinni 5. mars 2024 þegar samkomulag náðist innan ráðherraráðs ESB um efnislega afstöðu til málsins, sbr. einnig umfjöllun Vaktarinnar 31. janúar sl. um óformlegan fund innanríkisráðherra ESB. Markmið tillögunnar er að styrkja getu ESB til að bregðast við misnotkun á vegabréfsáritunarfrelsi eða þegar áritunarfrelsi tiltekins ríkis gengur gegn hagsmunum sambandsins.

Samkvæmt gildandi reglugerð er heimilt að afnema áritunarfrelsi ef veruleg aukning verður á fjölda umsókna um alþjóðlega vernd frá ríki sem er með lágt viðurkenningarhlutfall umsókna um alþjóðlega vernd. Sama gildir ef það verður veruleg aukning á einstaklingum frá tilteknu ríki sem er frávísað eða dvelja fram yfir heimilaða dvöl á Schengen-svæðinu. Eins ef ríkið sýnir ekki samvinnu við endurviðtöku á eigin ríkisborgurum. Samkvæmt samkomulaginu verður einnig heimilt að hefja slíkt ferli þegar:

Áritunarfrjálst ríki í nágrenni við ESB samræmir ekki vegabréfsáritunarstefnu sína við stefnu ESB sem getur leitt til aukinnar ólöglegrar komu ríkisborgara annarra þriðju ríkja til ESB.
Áritunarfrjáls ríki bjóða einstaklingum, sem hafa engin raunveruleg tengsl við landið, upp á ríkisborgararétt gegn greiðslu eða gegn því að þeir efni til fjárfestinga í ríkinu (e. investor citizenship scheme).
Upp koma fjölþáttaógnir (e. hybrid threats) eða annmarkar í skilríkjaútgáfu áritunarfrjáls ríkis.
Samskipti ESB og áritunarfrjáls ríkis versnar vegna mannréttindabrota þess síðarnefnda eða brota gegn sáttmála Sameinuðu þjóðanna.

Samkomulagið kveður jafnframt á um breytingu á viðmiðum til að heimilt verði að virkja úrræðið. Viðmið fyrir „verulega aukningu“ umsókna um alþjóðlega vernd, frávísana og of langrar dvalar lækkar úr 50% í 30% og viðurkenningarhlutfall slíkra umsókna er hækkað úr 3-4% í 20%. Þá verður framkvæmdastjórn ESB heimilt að miða við annan þröskuld að beiðni aðildarríkis. Er þetta lagt til sem varúðarráðstöfun og til að koma í veg fyrir of mikla sjálfvirkni við beitingu úrræðisins.

Auk framangreinds mun tímabundin niðurfelling áritunarfrelsis lengjast úr 9 mánuðum í 12 mánuði og möguleg framlenging á slíkri niðurfellingu fara úr 18 mánuðum í 24 mánuði. Þá gerir samkomulagið ráð fyrir að heimilt verði að takmarka framlengingu úrræðisins við einstaklinga sem taldir eru bera ábyrgð á mannréttindabrotum og eða sinna utanríkismálum fyrir hönd viðkomandi ríkis. Í slíkum tilvikum mun 24 mánaða framlengingin ekki sjálfkrafa ná til allra borgara viðkomandi ríkis heldur verður ESB heimilt að takmarka beitingu úrræðisins við t.d. embættismenn og diplómata frá viðkomandi ríki.

Tillagan gengur nú til formlegrar afgreiðslu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB í samræmi við framangreint samkomulag.

Sáttmáli ESB um málefni hafsins

Framkvæmdastjórn ESB birti hinn 5. júní sl. orðsendingu til Evrópuþingsins og ráðherraráðs ESB um málefni hafsins (e. The European Ocean Pact) og var stefnumótunarskjalið, eða sáttmálinn, í framhaldinu kynnt á þriðju hafráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í sem haldin var í Nice í Frakklandi 9. -13. júní sl. þar sem Jóhann Páll Jóhannsson, umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra, tók þátt fyrir Íslands hönd.

Í skjalinu eru stefnur og aðgerðaráætlanir ESB í málefnum hafsins teknar saman með heildstæðum hætti og þær samræmdar. Í sáttmálanum eru sex megináherslur skilgreindar, þ.e. að:

vernda og endurheimta heilbrigði hafsins,
efla samkeppnishæfni hins sjálfbæra og bláa hagkerfis,
styðja við sjávarbyggðir, eyjasamfélög og jaðarsvæði,
efla rannsóknir og nýsköpun og þekkingu og hæfni á málefnasviðum sem tengjast hafinu,
auka öryggisviðbúnað og varnir á hafi,
styrkja stjórnun hafsvæða innan ESB og á heimsvísu m.a. með því að berjast gegn ólöglegum, óskráðum og stjórnlausum veiðum.

Sáttmálinn hefur að geyma fjölda tillagna sem snúa að verndun, endurheimt og sjálfbærri nýtingu hafsins og tengdra vistkerfa, eflingu samkeppnishæfni ESB í bláa hagkerfinu og um auknar fjárveitingar á málefnasviðinu til verkefna víða um heim. Þá er gert ráð fyrir að á grundvelli stefnunnar, og með hliðsjón af henni, verði stefnur m.a. á sviði sjávarútvegs, fiskeldis, skipaflutninga, ferðaþjónustu og orkumála endurskoðaðar.

Sérstök áhersla er lögð á endurheimt vistkerfa á að minnsta kosti 20% af hafsvæðum ESB fyrir árið 2030 og að draga úr plastmengun og annarri úrgangsmengun í hafinu um helming á næstu fimm árum.

Til að ná framangreindum markmiðum hyggst framkvæmdastjórn ESB m.a. leggja fram löggjafartillögu um málefni hafsins (e. Ocean Act) árið 2027.

Sáttmálanum er ekki einungis ætlað að mæta skuldbindingum ESB inn á við heldur er honum jafnframt ætlað að styðja við alþjóðlega markmiðssetningu og er mikilvægi samstarfs ríkja, svæðisbundinna stofnana og vísindasamfélagsins sem vinna að málefnum hafsins undirstrikuð. Sáttmálinn var saminn í víðtæku samráði við aðildarríki, íbúa þess og haghafa innan ESB. Hann markar nýjan áfanga í stefnumótun ESB í málefnum hafsins og tengist einnig breiðari aðgerðaáætlunum sambandsins á sviði loftslagsmála, líffræðilegs fjölbreytileika og sjálfbærrar þróunar.

Á Íslandi var kynnt stefna í málefnum hafsins árið 2004 þar sem m.a. var lögð áherslu á að viðhalda heilbrigði hafsins, líffræðilegum fjölbreytileika og framleiðni í hafinu, sjá nánar hér. Málefni hafsins hafa einnig verið til umfjöllunar á vettvangi norræns samstarfs og á nýafstaðinni hafráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í Nice kynntu norrænu löndin sameiginlega yfirlýsingu um mikilvægi hafsins.

Sjá nánar um sáttmálann á sérstakri vefsíðu framkvæmdastjórnarinnar.

Orðsendingin gengur nú til umræðu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB.

Tillaga um grænar umhverfisfullyrðingar veldur titringi á Evrópuþinginu

Þann 20. júní sl. bárust fréttir af því að framkvæmdastjórn ESB hefði ákveðið að draga til baka tillögu sína að tilskipun um grænar umhverfisfullyrðingar (e. Green Claims Directive). Tilkynning þar að lútandi var gefin út tveimur dögum eftir að framkvæmdastjórninni barst bréf frá fulltrúum þingflokks EPP (e. European People‘s Party) á Evrópuþinginu sem stílað var til Jessiku Roswall, framkvæmdastjóra umhverfismála, vatnsverndarmála og hringrásarhagkerfisins í framkvæmdastjórn ESB, þar sem kallað var eftir því að tillagan yrði dregin til baka.

Þingflokkur EPP er skilgreindur sem hægri-miðju flokkur á Evrópuþinginu og er hann fjölmennasti þingflokkurinn á þinginu og án vafa sá þingflokkur sem mest áhrif hefur sem endurspeglast jafnframt í því hann er flokkur Ursulu von der Leyen, forseta framkvæmdastjórnar ESB, og var henni, sem kunnugt er, teflt fram með góðum árangri sem oddvita flokksins í kosningunum til Evrópuþingsins á síðasta ári, sbr. m.a. umfjöllun Vaktarinnar 3. maí 2024 um kosningarnar.

Áhyggjur þingflokks EPP beinast að því að fyrirhuguð tilskipun verði of flókin í framkvæmd og íþyngjandi fyrir fyrirtæki og geti jafnvel hamlað nýsköpun. Þá sé ekki heillavænlegt að auka við regluverk ESB á sama tíma og höfuðáhersla er lögð á einföldun regluverks.

Afar óvenjulegt þótti að framkvæmdastjórnin hygðist draga tillögu til baka svo seint í löggjafarferlinu sem raun ber vitni og undir þeim kringumstæðum sem uppi eru.

Framkvæmdastjórnin lagði tillöguna fram 22. mars 2023, sbr. umfjöllun um tillöguna í Vaktinni 24. mars 2023. Þríhliða viðræður Evrópuþingsins, ráðherraráðs ESB og framkvæmdastjórnarinnar hófust síðan í janúar sl., eftir að bæði þingið og ráðið höfðu mótað og samþykkt afstöðu til málsins og var álitið að þær viðræður væru nú á lokastigi.

Fyrir liggur að framkvæmdastjórnin gaf ekki út formlega tilkynningu um afturköllun en þó er ljóst að bæði Evrópuþingið og ráðherraráð ESB töldu ljóst að slík ákvörðun hefði verið tekin, auk þess sem það var haft var eftir talsmanni framkvæmdastjórnarinnar að svo væri.

Fréttir um afturköllun tillögunnar vöktu víða neikvæð viðbrögð meðal annars af hálfu framsögumanna málsins á Evrópuþinginu og frá ýmsum neytenda- og umhverfissamtökum. Viðbrögð annarra þingflokka meirihlutans á Evrópuþinginu létu heldur ekki á sér standa. Er ljóst að málið hefur valdið usla á Evrópuþinginu og hefur framkvæmdastjórnin nú ákveðið að hætta við að draga tillöguna til baka. Framgangur tillögunnar er þó eftir sem áður í uppnámi enda verður ekki lengur séð að meirihluti sé fyrir henni á þinginu og jafnvel ekki heldur í ráðherraráði ESB.

Úttektarskýrsla um framgang aðildarríkjanna í átt að loftslagsmarkmiðum

Ný úttektarskýrsla framkvæmdastjórnar ESB á uppfærðum orku- og loftslagsáætlunum aðildaríkja ESB (e. National Energy and Climate Plans, NECPs) var birt 28. maí sl. í formi orðsendingar til Evrópuþingsins og ráðherraráðs ESB. Niðurstöður skýrslunnar sýna að ríkin eru á góðri leið með að ná orku- og loftslagsmarkmiðinu um 55% samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda fyrir árið 2030, miðað við losun árið 1990, og um 42,5% hlutdeild endurnýjanlegrar orku fyrir sama ár. Úttektin nær til þeirra 23 aðildarríkja sem hafa skilað inn uppfærðum landsáætlunum á þessu sviði (e. national energy and climate plans – NECP) en þær áætlanir gefa til kynna að ef ríkin innleiða að fullu áætlanir sínar sé líklegt að það muni skila sér í 54% samdrætti í losun fyrir árið 2030.

Samkvæmt úttektinni er talið líklegt að ESB nái 54% samdrætti í nettólosun á tímabilinu, ef öllum fyrirhuguðum aðgerðum og stefnum sem settar eru fram í NECP-áætlununum verður hrint í framkvæmd og ef ESB heldur áfram á þeirri braut að fjárfesta í orkuskiptum og hreinni tækni og að leggja áherslu á samkeppnishæfni iðnaðar og félagslegan jöfnuð, þrátt fyrir erfiða stöðu í alþjóðamálum.

Væntanlegar aðgerðir sem byggðar eru á hreinatvinnustefnu ESB (e. Clean Industrial Deal), og aðgerðaáætlun um bætt aðgengi að orku á viðráðanlegu verði (e. Affordable Energy Action Plan), sbr. umfjöllun um stefnuna og áætlunina í Vaktinni 7. mars sl., eiga að styðja enn frekar við orku- og loftslagsáætlanir ríkjanna, meðal annars með því að hvetja til fjárfestinga í hreinni tækni og orkunýtni, sem á jafnframt að stuðla að lægra og stöðugara orkuverði til framtíðar.

Áhersla er á að ríki framkvæmi það sem fram kemur í áætlununum með markvissum hætti, en niðurstöður úttektarinnar þykja benda til þess að það sé pólitískur vilji meðal ríkjanna að draga úr innflutningi á jarðefnaeldsneyti, efla orkuöryggi og innviði og samþætta innri orkumarkað ESB með markvissari hætti en verið hefur.

Stefnuáætlun um viðnámsþol vatns

Þann 4. júní sl. birti framkvæmdastjórn ESB stefnuáætlun um viðnámsþol vatns sem felur í sér víðtæka áætlun um endurheimt og vernd vatnshringrásarkerfa, vatnsöryggi og hvernig skapa megi samkeppnishæft vatnshagkerfi. Lögð verður áhersla á bætta stjórnun og framkvæmd og uppbyggingu innviða. Stefnan hefur tengingu við aðrar vatnsgerðir ESB og þar ber helst að nefna vatnatilskipunina svonefndu og fráveitutilskipunina.

Stefnan samanstendur af orðsendingu um stefnuáætlun um viðnámsþol vatns og tilmælum til aðildarríkjanna um bætta vatnsnýtingu.

Í stefnuskjalinu er sett fram ítarleg áætlun með yfir 50 aðgerðum til að aðstoða aðildarríkin við að stjórna vatnstengdum málum á skilvirkari hátt og tryggja aðgengi og gæði vatns fyrir alla. Sett eru fram þrjú meginmarkmið, þ.e. um að endurheimta náttúruleg vatnshringrásarkerfi, um uppbyggingu á snjallstýrðu vatnshagkerfi og um að tryggja hreint vatn fyrir alla á viðráðanlegu verði.

Í stefnunni er sett fram sameiginleg framtíðarsýn fyrir ríki ESB og lagðar til aðgerðir á fimm sviðum sem eiga að stuðla að auknu öryggi og viðnámsþoli vatns:

Betri stjórnarhættir með skipulögðu samráði og samstarfi við aðildarríkin, staðbundin stjórnvöld og haghafa.
Aukin fjárfesting, þ. á m. yfir 15 milljarða evra í fjármögnun frá Evrópska fjárfestingarbankanum.
Hraðari stafræn umskipti, studd af heildstæðri áætlun fyrir ESB til að beisla kraft stafrænnar umbreytingar og gervigreindar í vatnsstjórnun.
Auknar rannsóknir og nýsköpun, þ. á m. verði gefin út ný rannsóknar- og nýsköpunarstefna fyrir vatn og stofnað til evrópskrar vatnsakademíu (e. European Water Academy).
Loks verði öryggi og viðbúnaður til að tryggja viðnámþol vatns í erfiðum aðstæðum aukið með bættum viðvörunarkerfum

Stefnuáætlunin gengur nú til umfjöllunar á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB og víðar.

Samkomulag um efni tillögu um einföldun á CBAM-reglugerðarinnar

Þann 18. júní sl. náðist samkomulag í þríhliðaviðræðum Evrópuþingsins, ráðherraráðs ESB og framkvæmdastjórnar ESB um tillögu að einfaldara regluverki um kolefnisjöfnunargjald við landamæri (e. Carbon Border Adjustment Mechanism, CBAM). Samkomulagið miðar að því að lækka rekstrarkostnað vegna innflutnings á vörum inn á tollasvæði ESB, sérstaklega fyrir smærri og meðalstór fyrirtæki.

CBAM-reglugerðin er hluti af loftslagsaðgerðum ESB og hefur það markmið að draga úr kolefnisleka með því að leggja gjöld á ákveðnar innfluttar vörur til ESB, en ítarlega var fjallað um regluverkið í Vaktinni 23. júní 2023.

Tillagan er hluti af svokölluðum Omnibus I löggjafarpakka sem hefur það markmið að einfalda regluverk ESB á sviði sjálfbærnimála, sbr. umfjöllun um pakkann í Vaktinni 7. mars sl.

Helsta breytingin sem samkomulagið felur í sér er að magnþröskuldur laganna er hækkaður verulega þannig að innflutningur á vörum sem nemur allt að 50 tonnum á ári á hvern vöruinnflytjanda verður undanþeginn CBAM-reglunum. Þetta kemur sér einkum vel fyrir lítil og meðalstór fyrirtæki og einstaklinga og er talið að allt að 90% vöruinnflytjenda fái algjöra undanþágu frá reglunum á grundvelli þessa. Þrátt fyrir hærri þröskuld samkvæmt framangreindu er gert ráð fyrir að loftslagsmarkmið reglugerðarinnar raskist ekki að ráði því að þrátt fyrir að stórt hlutfall vöruinnflytjenda verði undanþeginn er áætlað að kerfið nái eftir sem áður yfir 99% af losun sem tengist innflutningi á vörum sem falla undir kerfið, eins og á járni, stáli, áli, sementi og áburði.

Tillagan gengur nú til formlegrar afgreiðslu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB í samræmi við fyrirliggjandi samkomulag.

Löggjafartillaga um stöðvun á innflutningi á rússnesku gasi og olíu

Þann 17. júní sl. lagði framkvæmdastjórn ESB fram löggjafartillögu til að fylgja eftir áætlun sinni, eða vegvísi, um að hætta öllum orkuinnflutningi frá Rússlandi, sbr. umfjöllun um vegvísinn í Vaktinni 16. maí sl., sbr. jafnframt REPowerEU-áætlun ESB sem er þriggja ára um þessar mundir líkt og fjallað var um í Vaktinni 30. maí sl.

Löggjafartillagan gengur út á að hætta kerfisbundið innflutningi á rússnesku gasi og olíu fyrir árslok 2027. Þetta er gert til að binda enda á þá markaðs- og efnahagsáhættu sem fylgir því að vera háður rússnesku jarðefnaeldsneyti og efla með því orkusjálfstæði og samkeppnishæfni ESB.

Við birtingu tillögunnar sagði Ursula von der Leyen, forseti framkvæmdastjórnar ESB, að Rússland hafi ítrekað reynt að kúga ESB með því að nota orku sína sem vopn og að ESB hafi tekið skýr skref til að binda enda á möguleika þeirra til slíks með það lokamarkmið að hætta notkun rússnesks jarðefnaeldsneytis í ESB fyrir fullt og allt.

Helstu atriði tillögunnar eru eftirfarandi:

Innflutningur á rússnesku gasi og olíu verði fasaður út með því að óheimilt verði að gera nýja samninga um innflutning á rússnesku gasi frá og með 1. janúar 2026. Með því móti verði innflutningur að mestu leyti stöðvaður fyrir 17. júní 2026. Þó verði heimilt til lok árs 2027 að flytja inn gas til landluktra ríkja sem eru aðilar að tilteknum langtímasamningum.
Bannað verður að gera langtímasamninga um LNG þjónustu (fljótandi jarðgas) við þjónustuaðila frá Rússlandi eða fyrirtæki undir rússneskri stjórn.
Framkvæmdastjórn ESB mun styðja aðildarríkin í ferlinu og fylgjast náið með framvindu og áhrifum útfösunar á rússnesku jarðefnaeldsneyti.

Löggjafartillagan er sett fram til að varðveita öryggi orkuframboðs í ESB og takmarka áhrif á markaði og verðmyndun. Gengið er út frá því að hægt verði að hætta notkun rússnesks gass án þess að það hafi veruleg efnahagsleg áhrif eða áhættu fyrir framboðsöryggi. Þetta er talið mögulegt þar sem nægilega margir aðrir birgjar eru til staðar á heimsmarkaði gass, auk þess sem gasmarkaður ESB er vel samtengur og innflutningsinnviðir innan ESB nægir. Auk þess eru innbyggðar öryggisráðstafanir í tillögunni til að bregðast við raunverulegri stöðu gasmarkaða og veita fyrirtækjum trausta lagalega stöðu.

Álitið er að útfösun á rússnesku jarðefnaeldsneyti feli í sér veigamikil skref í átt að markmiðum um aukna samkeppnishæfni og að markmiðum hreinatvinnustefnunnar og aðgerðaáætlunarinnar um bætt aðgengi að orku á viðráðanlegu verði.

Tillagan gengur nú til umræðu og afgreiðslu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB.

Ályktun ráðsins um aðgerðir til þess að stuðla að bættri geðheilsu barna og ungmenna í stafrænum heimi

Á fundi heilbrigðisráðherra aðildarríkja ESB í Lúxemborg 20. júní sl. var samþykkt sérstök ályktun ráðherraráðs ESB þar sem kallað er eftir auknum aðgerðum af hálfu aðildarríkjanna og framkvæmdastjórnar ESB til verndar geðheilsu barna og ungmenna, með áherslu á örugga notkun stafrænna miðla og tækni, sbr. til hliðsjónar umfjöllun Vaktarinnar 4. apríl sl. um óformlegan fund heilbrigðisráðherra ESB þar sem málið var einnig til umræðu.

Á umliðnum árum hefur sífell aukin athygli beinst að mikilvægi geðheilbrigðis, ekki síst geðheilbrigðis barna og ungmenna. Í skýrslu OECD frá árinu 2022 kom fram að kvíði og þunglyndi á meðal barna og ungmenna hafi aukist verulega í kjölfar heimsfaraldursins.

Þá hafa áhyggjur manna á síðustu árum ekki hvað síst beinst að áhrifum stafrænnar tækni á geðheilsu barna og ungmenna m.a. vegna mögulegs aðgengis að óæskilegu efni, neteineltis, of miklum skjátíma og fleiri þáttum. Er það mat ráðsins að nauðsynlegt sé að verja geðheilsu barna og ungmenna í síbreytilegum heimi tækninnar og að grípa þurfi til skýrra og markvissra aðgerða í því skyni.

Aðgerðir til að blása lífi í verðbréfunarmarkað ESB

Hinn 17. júní sl. kynnti framkvæmdastjórnin tillögur sem hafa það að markmiði að blása lífi í verðbréfunarmarkað í ESB. Tillögurnar fela í sér breytingar bæði á reglugerð um verðbréfun og reglugerð um eiginfjárkröfur og miða að því að einfalda og auðvelda verðbréfunarstarfsemi innan ESB um leið og forsendur fjármálastöðugleika eru tryggðar. Álitið er að sterkari og einfaldari rammi um verðbréfun geti hjálpað til við að beina fjárfestingum inn í raunhagkerfið og styðja þannig við hagvöxt, nýsköpun og atvinnusköpun í ESB. Þessi endurskoðun er sú fyrsta af mörgum tillögum sem boðaðar eru í stefnuáætlun ESB um sparnaðar- og fjárfestingarsambandið sem fjallað var um í Vaktinni 21. mars sl.

Núverandi reglur tóku gildi árið 2019 og var markmið þeirra að styrkja réttarvernd fjárfesta, gagnsæi á markaði og fjármálastöðugleika. Á grundvelli framkvæmdar núverandi reglna undanfarin sex ár hefur framkvæmdastjórnin komist að þeirri niðurstöðu að ákveðnir þættir þeirra hindri markaðsþróun. Tillögunum nú er ætlað að bæta úr þeim ágöllum, t.d. með því að ryðja úr vegi óþarfa hindrunum fyrir útgáfu verðbréfa og fjárfestingum. Er talið að breytingarnar muni leiða til aukinnar þátttöku fjármálastofnana í verðbréfun og að þær nýti mögulegar tilslakanir á eiginfjárkröfum er varðar verðbréfuð skuldabréf til viðbótarlánveitinga til heimila og fyrirtækja í ESB.

Tillögurnar ganga nú til umræðu og afgreiðslu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB.

Samkomulag um efni nýrra reglna um styttri uppgjörstíma í verðbréfaviðskiptum

Ráðherraráðið og Evrópuþingið komust að bráðabirgðasamkomulagi 18. júní sl. um efni tillögu um breytingu á reglugerð um verðbréfauppgjör og verðbréfamiðstöðvar (CSDR). Markmið tillögunnar er að stytta uppgjörstíma í verðbréfaviðskiptum, þ.e. í viðskiptum með hlutabréf og skuldabréf, sem fram fara á verðbréfamörkuðum í ESB um einn dag. Uppgjörið skal nú fara fram í síðasta lagi einum degi frá því að viðskiptabeiðnin var lögð fram (T+1). Er breytingin talin mikilvæg til þess að samræma viðskipti á evrópskum verðbréfamörkuðum við það sem tíðkast á mörkuðum í flestum öðrum ríkjum heimsins.

Fjallað var um tillögu framkvæmdastjórnarinnar að þessum breytingum í Vaktinni 21. mars sl.

Í samkomulaginu felst að sum fjármögnunarviðskipti með verðbréf (e. securities financing transactions, SFT) verði undanskilin þessum breytingum um hraðari uppgjörstíma. Undir fjármögnunarviðskipti með verðbréf geta fallið hlutabréfalánveiting eða hlutabréfalántaka, lántaka eða lánveiting annarra fjármálagerninga, endurkaup eða endurhverf endurkaupaviðskipti eða viðskipti sem byggjast á kaupum og endursölu eða sölu og endurkaupum. Til þess að koma í veg fyrir að framangreind undanþága skapi tækifæri til sniðgöngu mun hún einungis eiga við um fjármögnunarviðskipti með verðbréf sem fram fara í einum viðskiptum með tveimur samtengdum viðskiptaaðgerðum.

Gert er ráð fyrir að nýjar reglur taki gildi innan ESB 11. október 2027.

Tillagan gengur nú til formlegrar afgreiðslu á Evrópuþinginu og í ráðherraráði ESB í samræmi við fyrirliggjandi samkomulag.

EES/EFTA-álit um áform um breytingu á tilskipun um opinber innkaup

Í desember sl. efndi framkvæmdastjórn ESB til opins samráðs um áform um endurskoðun og breytingar á tilskipun um opinber innkaup. Samráðið stóð yfir til 7. mars sl. og voru niðurstöður þess birtar 14. maí sl. Markmið endurskoðunar er að auka skilvirkni, leggja áherslu á sjálfbærni í innkaupum og tryggja sanngjarna samkeppni. Þá er markmiðið að draga úr reglubyrði, sérstaklega fyrir lítil og meðalstór fyrirtæki, og taka félagslega og umhverfislega þætti til greina við opinber innkaup. Að auki er það þáttur í endurskoðuninni að kanna hvaða leiðir eru færar til að veita vörum sem framleiddar eru í ESB tiltekinn forgang í útboðum.

Vikið er að framangreindu stefnumiði um forgang evrópskra vara í stefnuáherslum Ursulu von der Leyen, sem fjallað var um í Vaktinni 26. júlí á síðasta ári, þar sem fram kemur að hún hyggist beita sér fyrir því að hægt verði að kjósa heldur evrópskar vörur en vörur frá öðrum ríkjum við opinber innkaup á ákveðnum mikilvægum málaefnasviðum. Svipaða markmiðasetningu er einnig að finna í erindisbréfi Stéphane Séjourné, sem er varaforseti á sviði hagsældar og atvinnustefnu í framkvæmdastjórn ESB. Það er því ljóst að framkvæmdastjórnin horfir til þess að yfirstandandi endurskoðunarferli á tilskipuninni muni fela í sér möguleika á að gefa evrópskum vörum forgang umfram aðrar.

Hinn 10. júní sl. sendu EES/EFTA ríkin framkvæmdastjórninni álit um framangreindan þátt í endurskoðuninni sem snýr að mögulegum forgangi evrópskra vara. Tilefni þótti til að vekja athygli ESB á því að horfa yrði til allra ríkjanna 30 á innri markaðnum við skilgreiningu á því hvað gætu talist evrópskar vörur og hvað ekki. Það væri þýðingarmikið fyrir samheldni innri markaðarins enda eru opinber innkaup einn af lykilþáttum hans og brýnt að sömu reglur gildi á öllu EES-svæðinu.

Sjá nánar um framangreinda afstöðu EES/EFTA-ríkjanna í fyrirliggjandi áliti.

Forgangslistinn

Líkt og fjallað hefur verið um í Vaktinni að undanförnu var forgangslisti vegna hagsmunagæslu Íslands gagnvart ESB birtur í samráðsgátt stjórnvalda 30. maí sl. Framlengdur umsagnarfrestur rann út í gær og bárust alls 11 umsagnir. Farið verður gaumgæfilega yfir framkomnar athugasemdir og sjónarmið á næstu vikum áður en forgangslistinn verður kynntur fyrir utanríkismálanefnd Alþingis og í framhaldi af því lagður fyrir ríkisstjórn til samþykktar.

***

Brussel-vaktin, fréttabréf sendinefndar Íslands gagnvart Evrópusambandinu, er gefið út að jafnaði tvisvar í mánuði. Þar er greint frá því sem efst er á baugi í stefnumörkun Evrópusambandsins og á vettvangi EES-samningsins, í samræmi við samþykkta ritstjórnarstefnu.

Ritstjóri: Ágúst Geir Ágústsson, sendiráðunautur.

Ábyrgðarmaður: Kristján Andri Stefánsson, sendiherra.

Leiðréttingar, ábendingar og athugasemdir sendist til ritstjóra Vaktarinnar á netfangið [email protected].

Hægt er að gerast áskrifandi með því að fara í „Áskriftir“ hér á vefnum og merkja þar við Brussel-vaktina. Einnig er hægt að senda tölvupóst með beiðni um áskrift á [email protected].

Efnisorð

Brussel-vaktin