Hoppa yfir valmynd

Haus fyrir smærri skjái

Merki Stjórnarráðs Íslands Stjórnarráð Íslands

Skýrslur Íslands til alþjóðlegra eftirlitsaðila


Dags.Titill
25.11.2021Níunda skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum<p><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/N%c3%adunda%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Kvennas%c3%a1ttm%c3%a1la%20Sameinu%c3%b0u%20%c3%bej%c3%b3%c3%b0anna.pdf">Níunda skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings Sameinuðu þjóðanna um afnám allrar mismununar gagnvart konum</a></p> <p>&nbsp;</p> <p><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Iceland's%20Ninth%20Periodic%20Report%20on%20the%20CEDAW.pdf">Iceland's Ninth Periodic Report on the CEDAW</a></p>
12.10.2021Fimmta skýrsla Íslands um alþjóðasamninginn um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi <ul> <li> <p style="box-sizing: border-box; margin: 0px 0px 10px; font-family: 'Fira Sans', sans-serif; font-size: 16px; line-height: 25px; color: #4a4a4a; background-color: #ffffff;"><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Sk%c3%bdrsla%20um%20efnahagsleg,%20f%c3%a9lagsleg%20og%20menningarleg%20r%c3%a9ttindi%20-%20%c3%adslensk%20%c3%batg%c3%a1fa.pdf" target="_blank">Fimmta skýrsla Íslands um alþjóðasamninginn um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (pdf)</a></p> </li> <li> <p style="box-sizing: border-box; margin: 0px 0px 10px; font-family: 'Fira Sans', sans-serif; font-size: 16px; line-height: 25px; color: #4a4a4a; background-color: #ffffff;"><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Iceland%e2%80%99s%20Fifth%20Periodic%20Report%20on%20the%20International%20Covenant%20on%20Economic,%20Social%20and%20Cultural%20Rights%20.pdf" target="_blank">Fimmta skýrsla Íslands um alþjóðasamninginn um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi - á ensku (pdf)</a></p> </li> </ul>
27.09.2021Þriðja skýrsla um stöðu mannréttindamála á Íslandi<p>Komin er út skýrsla Íslands í tilefni af þriðju allsherjarúttekt mannréttindaráðs Sameinuðu þjóðanna á stöðu mannréttindamála (Universal Periodic Review – UPR). Í skýrslunni er farið yfir það hvernig íslensk stjórnvöld hafa fylgt eftir þeim tilmælum sem Ísland fékk í síðustu allsherjarúttekt, sem fór fram árin 2016 til 2017. Með skýrslunni fylgir einnig yfirlit yfir tilmælin og stöðu þeirra. Skýrslan verður lögð til grundvallar við fyrirtöku hjá mannréttindaráði Sameinuðu þjóðanna í janúar 2022.</p> <p>Stýrihópur Stjórnarráðsins um mannréttindi, þar sem eiga sæti fulltrúar allra ráðuneyta, hefur haldið utan um skýrsluskrifin. Í upphafi skýrslunnar er farið almennt yfir eftirfylgni Íslands og samráð við gerð skýrslunnar. Síðan er farið yfir innleiðingu þeirra tilmæla sem Ísland samþykkti í síðustu útttekt og tekur kaflaskipting skýrslunnar mið af framsetningu þeirra.</p> <p>Á <a href="/mannrettindi" target="_blank">mannréttindavef dómsmálaráðuneytisins </a>má nálgast nánari upplýsingar um<a href="/verkefni/mannrettindi-og-jafnretti/mannrettindi/allsherjaruttekt-sameinudu-thjodanna-upr/" target="_blank"> allsherjarúttekt Sameinuðu þjóðanna.</a></p> <ul> <li><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20vegna%20%c3%beri%c3%b0ju%20allsherjar%c3%battektar%20Sameinu%c3%b0u%20%c3%bej%c3%b3%c3%b0anna%20%c3%a1%20st%c3%b6%c3%b0u%20mannr%c3%a9ttindam%c3%a1la%20-%20Copy%20(1).pdf" target="_blank">Skýrsla Íslands í tilefni af þriðju allsherjarúttekt Sameinuðu þjóðanna á stöðu mannréttindamála á Íslandi</a></li> <li><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Fylgiskjal%20vi%c3%b0%20sk%c3%bdrslu%20%c3%8dslands%20vegna%20UPR.pdf" target="_blank">Fylgiskjal með þriðju skýrslu Íslands um stöðu mannréttindamála</a></li> <li> <a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Iceland's%20National%20Report%20for%20the%20Universal%20Periodic%20Review%20of%20the%20United%20Nations%20Human%20Rights%20Council%20%20Third%20Cycle.pdf">Iceland's National report for the Universal Periodic Review of the UNHRC Third Cycle</a> </li> <li> <a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Status%20of%20implementation%20of%20recommendations%20to%20Iceland%20in%20the%20second%20UPR%20cycle%20(2016).pdf">Status of implementaion of recemmendations to Iceland in the second UPR cycle</a> </li> </ul>
10.02.2021Fyrsta skýrsla Íslands um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks<p><a href="/library/04-Raduneytin/Domsmalaraduneytid/Fyrsta%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20samning%20S%c3%9e%20um%20r%c3%a9ttindi%20fatla%c3%b0s%20f%c3%b3lks%202020.pdf" target="_blank">Fyrsta skýrsla Íslands um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks (íslensk útgafa)</a></p> <p><span><a href="/library/04-Raduneytin/Domsmalaraduneytid/Initial%20Report%20of%20Iceland-%202021.pdf" target="_blank">Fyrsta skýrsla Íslands um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks (ensk útgafa)</a></span></p>
15.09.2020Miðannarskýrsla fyrir Ísland vegna allsherjarúttektar Sameinuðu þjóðanna (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Allsherjar%c3%battekt%20S%c3%be%20-%20mi%c3%b0annarsk%c3%bdrsla%20fyrir%20%c3%8dsland%20(%c3%a1%20ensku).pdf" target="_blank">Miðannarskýrsla fyrir Ísland vegna Allsherjarúttektar Sameinuðu þjóðanna</a>&nbsp;- pdf á ensku</span></li> </ul>
22.05.2020Viðbrögð stjórnvalda við skýrslu pyndingarnefndar Evrópuráðsins vegna úttektar á Íslandi 2019<p>Svör íslenska ríkisins við skýrslu um vitjun Evrópunefndar um varnir gegn pyndingum og ómannlegri og vanvirðandi meðferð eða refsingu (CPT) til Íslands frá 17. til 24. maí 2019</p> <p><a href="/library/04-Raduneytin/Domsmalaraduneytid/Sv%c3%b6r%20til%20CPT%20-%20%c3%adslenska_.pdf" target="_blank"><span class="pdf">Viðbrögð stjórnvalda við skýrslu pyndingarnefndar Evrópuráðsins vegna úttektar á Íslandi 2019</span></a></p>
15.02.2019Fimmta og sjötta skýrsla Íslands um framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, feb. 2019<p>Í samræmi við 44. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins (barnasáttmálann) hefur íslenska ríkið tekið saman þessa skýrslu um framkvæmd barnasáttmálans og tveggja valfrjálsra bókana við sáttmálann um sölu á börnum, barnavændi og barnaklámi og þátttöku barna í vopnuðum átökum. </p> <p>Skýrsluna er að finna hér að neðan auk Barnaskýrslu um framkvæmd sáttmálans sem unnin var í samvinnu við börn á Íslandi:</p> <ul> <li> <a href="/library/03-Verkefni/Felags--og-fjolskyldumal/Malefni-barna/Sk%c3%bdrsla%20um%20barnas%c3%a1ttm%c3%a1lann%20-%20%c3%adslenska.pdf" target="_blank">Fimmta og sjötta skýrsla Íslands um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins - íslenska.pdf</a></li> <li><a href="/library/03-Verkefni/Felags--og-fjolskyldumal/Malefni-barna/Sk%c3%bdrsla%20um%20barnas%c3%a1ttm%c3%a1lann%20-%20enska.pdf" target="_blank">Fimmta og sjötta skýrsla Íslands um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins - enska.pdf</a></li> <li><a href="/library/03-Verkefni/Felags--og-fjolskyldumal/Malefni-barna/Barnask%c3%bdrsla%20um%20framkv%c3%a6md%20barnas%c3%a1ttm%c3%a1lans.pdf">Barnaskýrsla um framkvæmd barnasáttmálans.pdf</a></li> </ul>
15.02.2019Barnaskýrsla um framkvæmd barnasáttmálans, feb. 2019<span></span> <ul> <li><a href="/library/03-Verkefni/Felags--og-fjolskyldumal/Malefni-barna/Barnask%c3%bdrsla%20um%20framkv%c3%a6md%20barnas%c3%a1ttm%c3%a1lans.pdf">Barnaskýrsla um framkvæmd Barnasáttmálans.pdf</a></li> <li><a href="/library/03-Verkefni/Felags--og-fjolskyldumal/Malefni-barna/Barnask%c3%bdrsla%20-%20enska.pdf" target="_blank">Barnaskýrsla um framkvæmd Barnasáttmálans - ensk.pdf</a></li> </ul>
16.10.2018Fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings gegn pyndingum og annarri grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Fj%c3%b3r%c3%b0a%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Samnings%20gegn%20pyndingum%20og%20annarri%20grimmilegri,%20%c3%b3mannlegri%20e%c3%b0a%20vanvir%c3%b0andi%20me%c3%b0fer%c3%b0%20e%c3%b0a%20refsingu.pdf" target="_blank">Fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings gegn pyndingum og annarri grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu</a> - á ensku (pdf)</span><span></span></li> </ul> <p>Skýrslan hefur enn ekki verið formlega birt af hálfu nefndar Sameinuðu þjóðanna gegn pyndingum (athugasemd 10/9/2020).</p>
21.08.201821. til 23. skýrsla Íslands um framkvæmd Alþjóðasamnings um afnám alls kynþáttamisréttis (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/21.%20til%2023.%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Al%c3%bej%c3%b3%c3%b0asamnings%20um%20afn%c3%a1m%20alls%20kyn%c3%be%c3%a1ttamisr%c3%a9ttis.pdf">21. til 23. skýrsla Íslands um framkvæmd Alþjóðasamnings um afnám alls kynþáttamisréttis</a> - á ensku (pdf)</span></li> </ul>
27.10.2016Önnur skýrsla um stöðu mannréttindamála á Íslandi, okt. 2016<p>Komin er út íslensk þýðing á skýrslu stjórnvalda vegna allsherjarúttektar mannréttindaráðs Sameinuðu þjóðanna á stöðu mannréttindamála á Íslandi (Universal Periodic Review – UPR). Í skýrslunni er farið yfir hvernig íslensk stjórnvöld hafa fylgt eftir tilmælum eftir fyrri úttekt SÞ og greint frá til hvaða aðgerða hefur verið gripið til að bæta stöðu mannréttindamála á Íslandi.</p> <p>Skýrslan verður lögð til grundvallar við fyrirtöku á fundi mannréttindaráðs SÞ í Genf 1. nóvember næstkomandi þar sem sendinefnd Íslands gerir grein fyrir helstu atriðum skýrslunnar og svarar spurningum aðildarþjóða SÞ um stöðu mannréttinda.</p> <p>Fyrsta úttekt mannréttindaráðs SÞ á stöðu mannréttindamála var gerð hér á landi árið 2011 og komu þá fram 84 tilmæli. Af þeim var fallist á 34 að öllu leyti svo og 18 til viðbótar og þau þegar talin innleidd. Hin 32 tilmælin voru tekin til frekari skoðunar.</p> <p>Innanríkisráðuneytið ber ábyrgð á að samhæfa aðgerðir Íslands til að fylgja tilmælunum eftir í nánu samstarfi við mennta- og menningarmálaráðuneytið, utanríkisráðuneytið, umhverfis- og auðlindaráðuneytið og velferðarráðuneytið. Við undirbúning þessarar skýrslu leituðu íslensk stjórnvöld til ýmissa aðila og samtaka sem var boðið að koma með tillögur eða tjá sig um efni skýrslunnar. Á opnum fundi í júní gerði UPR-teymi Íslands grein fyrir ferlinu og var gestum boðið að ræða stöðu mannréttindamála á Íslandi og koma með athugasemdir og tillögur varðandi hvað ætti að leggja áherslu á í skýrslunni.</p> <p>Í skýrslunni er auk inngangs fjallað um mannréttindavernd á Íslandi, innleiðingu mannréttinda og í niðurlagskafla hennar um forgangsatriði í mannréttindamálum. Þar kemur meðal annars fram að Ísland haldi fram mannréttindum og grundvallarfrelsi í tvíhliða og marghliða samskiptum á alþjóðlegum vettvangi. Áfram sé lögð áhersla á jafnrétti kynjanna, baráttu fyrir kvenréttindum, valdeflingu kvenna, þátttöku þeirra í ákvarðanatöku og baráttuna gegn ofbeldi gegn konum. Þá kemur fram að Ísland styðji hvers kyns aðgerðir gegn mismunun, þar á meðal þeirri sem byggist á kynhneigð og kynvitund, styðji réttindi barna og aðgerðir gegn mansali.</p> <p>Drög að þessari skýrslu voru birt á ensku á vefsíðu innanríkisráðuneytisins á sínum tíma. Fjöldi tilmæla og athugasemda barst ráðuneytinu. Niðurstöður þessa samráðs komu að miklu gagni en efni hennar er þó að fullu á ábyrgð stjórnvalda.</p> <ul> <li><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/frettir-2016/UPR-islensk-lokautgafa-26.10.16.pdf">Skýrsla stjórnvalda vegna allsherjarúttektar SÞ á stöðu mannréttinda</a></li> <li><span></span><a href="https://www.stjornarradid.is/media/innanrikisraduneyti-media/media/frettir-2016/UPR-lokautgafa-4.8.16.pdf">National UPR Report. Iceland. 1/8/2016</a></li> </ul>
22.08.2014Sjöunda og áttunda skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Sj%c3%b6unda%20og%20%c3%a1ttunda%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Samnings%20um%20afn%c3%a1m%20allrar%20mismununar%20gagnvart%20konum%20-%20Copy%20(1).pdf" target="_blank">Sjöunda og áttunda skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum</a> (pdf á ensku)</span></li> </ul>
19.11.2013Viðbrögð stjórnvalda við skýrslu pyntingarnefndar Evrópuráðsins vegna úttektar á Íslandi 2012<p>Íslensk stjórnvöld hafa nú svarað athugasemdum í skýrslu pyntingarnefndar Evrópuráðsins sem hún lagði fyrir stjórnvöld eftir reglubundna heimsókn hingað haustið 2012. Stjórnvöld fagna eftirliti nefndarinnar og telja rýni hennar til gagns fyrir stjórnsýslu og samfélag. Hér að neðan verður greint frá svörum við helstu athugasemdum í skýrslunni. Skýrsluna má sjá <a href="http://www.cpt.coe.int/en/states/isl.htm"><em>hér</em></a> svo og <a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/frettir-2013/Response-of-the-Icelandic-Authorities-to-the-Report.doc"><em>svar Íslands</em></a> í heild.</p><p>Pyntingarnefnin heimsótti Ísland í fjórða sinn í september 2012 en Ísland er í hópi þeirra ríkja sem lengst líður á milli heimsókna nefndarinnar. Síðasta skýrsla nefndarinnar er vegna heimsóknar árið 2004. Eftirlitinu er þannig háttað að þegar nefndin hefur samþykkt skýrslu vegna heimsóknar til ríkis er viðkomandi stjórnvöldum send skýrslan. Þá er stjórnvöldum gefið rúm til þess að skila nefndinni greinargerð vegna skýrslunnar og bregðast við athugasemdum, tilmælum og frekari beiðni um upplýsingar sem nefndin fjallar um á fundi sínum. Í framhaldinu er skýrsla nefndarinnar gerð opinber ásamt svörum viðkomandi ríkis.</p> <p>Ráðuneytinu barst skýrsla nefndarinnar eftir heimsókn hennar í mars og hefur tekið saman&#160; greinargerð í samvinnu við fulltrúa ríkislögreglustjóra, Útlendingastofnunar, Fangelsismálastofnunar, velferðarráðuneytis, geðsviðs Landsspítala Háskólasjúkrahúss og ríkissaksóknara.</p> <p>Skýrsla nefndarinnar skiptist í tvo kafla, almennan hluta um heimsókn nefndarinnar og lýsingu á grunngögnum og sérstakan hluta þar sem gerð er grein fyrir tillögum, athugasemdum og beiðnum nefndarinnar um frekari upplýsingar varðandi lögreglustöðvar, stöðu frelsissviptra á grundvelli útlendingalaga, fangelsi og aðbúnað geðsjúkra.</p> <h3>Nokkrir efnisþættir í svörum stjórnvalda</h3> <p><em>Löggæsla</em></p> <p>Nefndin gerir ýmsar athugasemdir varðandi framkvæmd sakamálalaga varðandi rétt handtekinna til að fá aðgang að lögmanni, skráningu á upplýsingum um gæsluvarðhald og eftirlit með gæsluvarðhaldsstöðum. Þá minnir nefndin á að valdbeiting lögreglumanna verði að vera í samræmi við meðalhóf og óskar eftir tölfræðiupplýsingum um kvartanir vegna harðræðis lögreglumanna í starfi.</p> <p>Í svari stjórnvalda er upplýst um viðkomandi ákvæði laga og afleidds regluverks og tölfræðiupplýsingar veittar.</p> <p><em>Útlendingalög og framkvæmd á grundvelli þeirra</em></p> <p>Nefndin gerir tillögur að úrbótum á framkvæmd brottvísana á grundvelli útlendingalaga, leggur til að eftirliti með þeim verði komið á laggirnar og óskar eftir frekari upplýsingum um framkvæmd þeirra. Þá er óskað eftir upplýsingum um hvort móttökumiðstöð fyrir útlendinga verið komið á fót.</p> <p>Í svari stjórnvalda er upplýst um regluverk og framkvæmd brottvísana og upplýst um átaksverkefni í málefnum hælisleitenda sem nú stendur yfir og fyrirhugaða stefnumörkun í málaflokknum.</p> <p><em>Fangelsi</em></p> <p>Nefndin hvetur sterklega til þess að áfram verði lögð áhersla á uppbyggingu nýs fangelsis í Reykjavík og óskar eftir upplýsingum um stöðu framkvæmdarinnar. Þá er hvatt til þess að hætt verði að vista unga fanga í fangelsum og þeim gert kleift að taka út refsingar á stöðum á vegum barnaverndaryfirvalda. Þá er óskað eftir upplýsingum um frumvarp til breytinga á fullnustulögum. Athugasemdir eru gerðar við að konur og karlar afpláni refsivist á sama stað, að meðferðarúrræði séu of fá og að fangar þurfi að greiða fyrir úrræðið.</p> <p>Í viðbrögðum stjórnvalda er upplýst um að áfram sé unnið að því að byggja nýtt fangelsi í Reykjavík þó að hægja verði á framkvæmdum, að unnið sé að setningu reglugerðar um vistun ungra fanga í kjölfar lögfestingar Barnasáttmála SÞ og að frumvarp til breytinga á fullnustulögum verði lagt fyrir Alþingi. Hvað varðar kynjaskiptingu við fullnustu refsinga er afstaða stjórnvalda útskýrð og upplýst um fyrirkomulag. Þá eru upplýsingar veittar um fullnustu refsinga í meðferðarúrræðum og dreifingu kostnaðar vegna þeirra.</p> <p>Þá óskar nefndin eftir upplýsingum um afdrif mála sem varða ofbeldi fanga á milli og atvik sem átti sér stað á Litla-Hrauni í júlí 2012. Svör stjórnvalda upplýsir um atvikin og framgang mála. Þá er upplýst um að stjórnvöld telji ekki ástæðu til að viðhafa frekari rannsókn á umræddu atvikui frá júlí 2012.</p> <p>Nefndin gerir athugasemdir við aðbúnað og réttarstöðu fanga sem sæta einangrunarvistun, möguleika til útiveru við fullnustu refsinga og tækifæri fanga til að stunda tómstundir og vinnu á meðan betrunarvist stendur.</p> <p>Í svörum til nefndarinnar er upplýst um stöðu mála hvað varðar tómstundir og vinnu fyrir fanga og upplýsingar veittar um aðbúnað fanga sem sæta einangrun eða gæsluvarðhaldi.</p> <p>Fjölmargar athugasemdir eru gerðar við stöðu heilbrigðisþjónustu í fangelsum. Þar má nefna undirmönnun og óskýrt verklag, álitaefni varðandi tilkynningu heilbrigðisstarfsmanna til lögreglu þegar þeim verður kunnugt um áverka á föngum vegna mögulegs ofbeldis af hálfu annarra fanga, skráningu upplýsinga og aðgengi að þeim og aðgang fanga að heilbrigðisþjónustu, en þá sérstaklega geðheilbrigðisþjónustu.</p> <p>Í svari stjórnvalda er tekið undir með nefndinni að ýmislegt megi betur fara og upplýst um samvinnu heilbrigðis- og fangelsismálayfirvalda til þess að tryggja sem besta skráningu tilkynninga um ofbeldi sem samræmast þangarskylduákvæðum varðandi heilbrigðisstarfsfólk og góðan aðgang fanga að heilbrigðisþjónustu í samræmi við athugasemdir nefndarinnar.&#160;</p> <p><em>Geðheilbrigðismál og ákvæði lögræðislaga</em></p> <p>Nefndin gerir þó nokkrar athugasemdir varðandi ákvæði lögræðislaga og framkvæmd nauðungarvistana á grundvelli þeirra. Meðal annars er lagt til að ný heildarlög um geðheilbrigðismál verði sett, að nauðungarvistuðum verði heimilt að hafna meðferð og upplýsinga óskað um upplýsingagjöf til nauðgungarvistaðra. Þá er óskað eftir upplýsingum um hvenær stjórnvöld sjái fram á að fullgilda megi sáttmála SÞ um réttindi fatlaðs fólks. Nefndin gerir athugasemdir við aðbúnað geðsjúkra á sjúkrahúsum, upplýsingagjöf til þeirra, þvingaða lyfjagjöf og atriði í framkvæmd á grundvelli heilbrigðislöggjafar.</p> <p>Í svari fagna stjórnvöld rýni og telja mikilvægt að málaflokkurinn sæti sífelldrar endurskoðunar eins og aðrir samfélagsþættir. Gerð er grein fyrir því að fjallað sé um geðheilbrigði samhliða öðrum þáttum í íslenskri löggjöf og að ekki sé öruggt að sérstök löggjöf sé í samræmi við þá sýn að þeir sem glími við geðheilsuvanda, tímabundinn eða langvarandi, séu hluti af samfélaginu og að almennt regluverk taki til þeirra eins og annarra hópa í samfélaginu. Þá er gerð grein fyrir vinnu óformlegs samráðshóps sem komið hefur saman á vegum innanríkisráðuneytis til þess að endurmeta þætti í lagaumhverfi og framkvæmd nauðungarvistana á Íslandi. Upplýst er um verklag og framkvæmd á grundvelli lögræðislaga og löggjafar um heilbrigðismál, upplýsingagjöf til sjúklinga og upplýst um að ábendingar nefndarinnar verði teknar til skoðunar af hálfu stjórnvalda.</p> <ul sizcache022478592817021514="7.718281828459045 12 89" sizcache09413014101034615="7.718281828459045 12 89"> <li><a href="http://www.cpt.coe.int/en/states/isl.htm">Skýrsla pyntingarnefndar Evrópuráðsins</a></li> <li><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/frettir-2013/Response-of-the-Icelandic-Authorities-to-the-Report.doc">Svar Íslands</a></li> </ul>
19.11.2012Viðbrögð stjórnvalda við skýrslu pyndingarnefndar Evrópuráðsins vegna úttektar á Íslandi 2012<ul> <li><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Response-of-the-Icelandic-Authorities-to-the-Report-2012.pdf" target="_blank">Viðbrögð stjórnvalda við skýrslu pyndingarnefndar Evrópuráðsins (CPT-nefndarinnar) vegna úttektar á Íslandi 2012</a></li> </ul>
20.07.2011Fyrsta skýrsla um stöðu mannréttindamála á Íslandi<p>Skýrsla um stöðu mannréttindamála á Íslandi er hluti af úttekt Sameinuðu þjóðanna á stöðu mannréttindamála í aðildarríkjunum. </p> <p>Vinnuhópur á vegum innanríkisráðuneytisins og fleiri ráðuneyta vann að gerð skýrslunnar í samræmi við drög að kaflaskipan sem kynnt var fyrir fjölmörgum hagsmunaaðilum og félagasamtökum sem starfa á sviði mannréttindamála. Mikil áhersla var lögð á slíkt samráð við frjáls félagasamtök, stofnanir og almenning og fengu um 60 aðilar drög að kaflaskipan skýrslunnar send. Þá var haldinn opinn fundur um skýrsludrögin og komu þar fram ýmsar ábendingar frá ýmsum aðilum. Drögin voru jafnframt birt á vef ráðuneytisins og í framhaldi af því var lokið við gerð skýrslunnar og hún send SÞ í byrjun júlí 2011.</p> <p>Úttekt Sameinuðu þjóðanna á stöðu mannréttindamála hófst 2008 með nýju eftirlitskerfi á vegum Sþ og hafa&nbsp; aðildarríkin nú í fyrsta sinn að skoðað stöðuna hvert hjá öðrum með beinum hætti. Markmiðið er að bæta stöðu mannréttindamála í heiminum og að hvetja ríki til að uppfylla skuldbindingar á sviði mannréttindamála. Skýrsluna má sjá hér að neðan eins og hún var send Sþ á ensku.</p> <ul> <li><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/frettir-2011/Mannrettindaskyrslan---lokaeintak-sent.doc">Skýrsla um stöðu mannréttindamála á Íslandi</a></li> </ul> <p>&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p>
28.03.2011Fjórða skýrsla Íslands um alþjóðasamninginn um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi <span></span> <ul> <li> <p style="box-sizing: border-box; margin: 0px 0px 10px; font-family: 'Fira Sans', sans-serif; font-size: 16px; line-height: 25px; color: #4a4a4a; background-color: #ffffff;"><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Fj%c3%b3r%c3%b0a%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20al%c3%bej%c3%b3%c3%b0asamninginn%20um%20efnahagsleg,%20f%c3%a9lagsleg%20og%20menningarleg%20r%c3%a9ttindi.pdf" target="_blank">Fjórða skýrsla Íslands um alþjóðasamninginn um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi 2011 - á ensku (pdf)</a></p> </li> </ul>
18.05.2010Fimmta skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi<ul> <li><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/Skyrslur/CCPR-5th-periodic-report-Iceland.pdf">Fimmta skýrsla Íslands til Mannréttindanefndar SÞ um framkvæmd á alþjóðasamningi um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi.pdf</a> <br class="t-last-br" /> </li> </ul>
21.01.2010Fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi<ul> <li><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/Skyrslur/4_skyrsla_lokautgafa.pdf">Fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi.pdf</a></li> </ul>
29.11.2009Þriðja og fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, nóv. 2009 (á ensku)<a href="http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/AdvanceVersions/CRC-C-ISL-3-4.pdf">Þriðja og fjórða skýrsla Íslands um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, nóv. 2009</a>&nbsp;- á ensku <p>(pdf-skjal)</p>
04.12.2007Sjötta skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Sj%c3%b6tta%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Samnings%20um%20afn%c3%a1m%20allrar%20mismununar%20gagnvart%20konum%20-%20Copy%20(1).pdf" target="_blank">Sjötta skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum</a> (pdf á ensku)</span></li> </ul>
13.03.2006Þriðja skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings gegn pyndingum og annarri grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/%c3%9eri%c3%b0ja%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Samnings%20gegn%20pyndingum%20og%20annarri%20grimmilegri,%20%c3%b3mannlegri%20e%c3%b0a%20vanvir%c3%b0andi%20me%c3%b0fer%c3%b0%20e%c3%b0a%20refsingu.pdf" target="_blank">Þriðja skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings gegn pyndingum og annarri grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu</a> - á ensku (pdf)</span></li> </ul>
15.06.2005Viðbrögð stjórnvalda við skýrslu pyndingarnefndar Evrópuráðsins vegna úttektar á Íslandi 2004Viðbrögð stjórnvalda við skýrslu pyndingarnefndar Evrópuráðsins vegna úttektar á Íslandi 3. til 10. júní 2004&nbsp; <p style="text-align: justify;"><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/Skyrslur/CPT_Report_2005.pdf">CPT skýrsla - svör Íslands 2005.pdf</a> (á ensku)</p> <br /> <br />
09.08.2004Fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi<p><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/Skyrslur/4sbsrislenska.pdf">Fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi samkvæmt 40. gr. samningsins</a>&nbsp;(PDF-Skjal)</p> <p><span><a href="https://www.stjornarradid.is/media/innanrikisraduneyti-media/media/Skyrslur/ICCPRofficial.pdf">Iceland’s Fourth Periodic Report on Implementation of the International Covenant on Civil and Political Rights Pursuant to Article 40 of the Covenant</a>&nbsp;(PDF-Document)</span></p> <br /> <br />
26.11.2003Fimmta skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Fimmta%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Samnings%20um%20afn%c3%a1m%20allrar%20mismununar%20gagnvart%20konum%20-%20Copy%20(1).pdf" target="_blank">Fimmta skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum</a> (pdf á ensku)</span></li> </ul>
01.10.2001Þriðja skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (á ensku)<p><a href="/media/innanrikisraduneyti-media/media/Skyrslur/CESCR3report.doc"><span style="font-family: Arial; font-size: 13px;">Iceland's Third Periodic Report to the United Nations under Articles 16 and 17 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights</span></a><br /> <br /> <br /> <br /> </p>
06.05.2000Önnur skýrsla Íslands um framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins.<div style="text-align: center;"> <p>Ríkisstjórn Íslands<br /> Janúar 2000</p> </div> <br /> <div style="text-align: center;"> <br /> <strong>Önnur skýrsla Íslands um framkvæmd</strong><br /> <strong>samnings á vegum Sameinuðu þjóðanna</strong><br /> <strong>frá 20. nóvember 1989 um réttindi barnsins.</strong> </div> <br /> <br /> <strong>Inngangur</strong><br /> <br /> <p>1. Fyrsta skýrsla Íslands um framkvæmd samningsins á vegum Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins var gerð árið 1994. Nefnd um réttindi barnsins, skv. 43. gr. samningsins, fjallaði um frumskýrsluna á fundum þann 16. og 17. janúar 1996 og samþykkti lokaathugasemdir á fundi sínum þann 26. janúar 1996.<br /> <br /> 2. Þessi skýrsla er unnin í samræmi við 44. gr. samningsins þar sem aðildarríki skuldbinda sig til þess að láta nefndinni um réttindi barnsins í té skýrslur um framkvæmd samningsins á fimm ára fresti. Skýrslan er unnin á vegum dómsmálaráðuneytisins en haft var samráð við fjölmarga aðila sem vinna að réttindum barna, svo sem ráðuneyti, opinberar stofnanir og frjáls félagasamtök. Í skýrslunni er fyrst og fremst gerð grein fyrir þeim breytingum sem átt hafa sér stað frá því að fyrsta skýrslan var gerð og er fylgt uppsetningu fyrstu skýrslunnar. Þegar um er að ræða breytingar eða efni í beinum tengslum við tölusettar málsgreinar fyrstu skýrslunnar er viðeigandi málsgreinanúmers getið í sviga í lok málsgreinar. Miðað er við málsgreinanúmer fyrstu skýrslunnar eins og hún var lögð fram á fundi nefndarinnar um réttindi barnsins (CRC/C/11/Add.6)<br /> <br /> 3. Í þessari skýrslu eru efnislega teknar inn viðbótarathugasemdir Íslands (CRC/C.11/WP.8) sem lagðar voru fyrir nefndina áður en til endanlegrar afgreiðslu fyrstu skýrslunnar kom. Þá er einnig sérstakur kafli um lokaathugasemdir nefndarinnar um réttindi barnsins við fyrstu skýrslu Íslands.<br /> <br /> <br /> <strong>I. Almennar athugasemdir</strong><br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Stjórnskipan og stjórnarhættir</span></strong><br /> <br /> 4. Með ályktun Alþingis 17. júní 1994 í tilefni 50 ára lýðveldis á Íslandi var samþykkt að ljúka endurskoðun á mannréttindakafla íslensku stjórnarskrárinnar. Markmiðin voru að efla, samhæfa og samræma mannréttindaákvæðin þannig að þau gegndu betur því hlutverki að vera vörn almennings í samskiptum við ríkisvaldið, að færa ákvæðin til nútímalegra horfs og til samræmis við alþjóðlegar skuldbindingar til verndar mannréttindum. Þess má geta að efnisréttindi voru þegar talin vera fyrir hendi en öruggara þótti að tryggja þau í stjórnarskrá landsins. Með lögum nr. 97 frá 28. júní 1995 voru gerðar breytingar á stjórnarskrá lýðveldisins Íslands nr. 33/1944. Hefur stjórnarskráin því nú að geyma mun ítarlegri og skýrari ákvæði til verndar mannréttindum en áður. Sérstaklega er rétt að nefna að samkvæmt 3. mgr. 76. gr. skal börnum tryggð í lögum sú vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst. Ákvæðið felur í sér stefnuyfirlýsingu og sækir meðal annars fyrirmynd í 3. gr. samningsins um réttindi barnsins. Með þessu ákvæði er einkum gert ráð fyrir að skylda löggjafann til að setja lög sem veita börnum fyrrnefnda tryggingu en einnig er unnt að sækja stoð til ákvæðisins fyrir heimild til undantekninga frá öðrum mannréttindaákvæðum ef slíkar undantekningar eru nauðsynlegar til verndar börnum. (4)<br /> <br /> 5. Eftirfarandi er yfirlit yfir önnur þau réttindi sem breytingum á stjórnarskrá (stjskr) er ætlað að tryggja frekar:<br /> · trúfrelsi (63. og 64. gr. stjskr)<br /> · almenn regla um að allir skuli vera jafnir fyrir lögum og sérstaklega jafnrétti karla og kvenna (65. gr. stjskr)<br /> · frjáls för manna og réttur til að velja dvalarstað (66. gr. stjskr)<br /> · takmörk frelsissviptinga (67. gr. stjskr)<br /> · bann við pyndingum og annarri ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu og bann við nauðungarvinnu (68. gr. stjskr)<br /> · bann við afturvirkum refsingum og dauðarefsingum (69. gr. stjskr)<br /> · lágmarkskröfur til réttlátrar málsmeðferðar fyrir dómstólum (70. gr. stjskr)<br /> · friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu (71. gr. stjskr)<br /> · friðhelgi eignaréttarins (72. gr. stjskr)<br /> · tjáningarfrelsi (73. gr. stjskr)<br /> · félaga- og fundafrelsi (74. gr. stjskr)<br /> · atvinnufrelsi (75. gr. stjskr)<br /> · réttur samkvæmt lögum til að njóta aðstoðar vegna sjúkleika, örorku, elli, atvinnuleysis, örbirgðar og sambærilegra atvika og réttur samkvæmt lögum til menntunar og fræðslu (76. gr. stjskr)<br /> · bann við framsali skattlagningarvalds og afturvirkni skattlagningar (77. gr. stjskr)<br /> · sjálfsákvörðunarréttur sveitarfélaga (78. gr. stjskr)<br /> <br /> 6. Sveitarfélögum landsins hefur fækkað umtalsvert og eru þau nú 124. Gert er ráð fyrir að þeim fækki frekar en tilgangurinn með sameiningu sveitarfélaga er aukin hagræðing, að styrkja þau sem stjórnsýslueiningar og gera sveitarfélögin hæfari til að takast á við fleiri verkefni. Sett hafa verið ný sveitarstjórnarlög nr. 45/1998. (8)<br /> <br /> 7. Embætti umboðsmanns barna var stofnað árið 1994 en umboðsmanni barna er ætlað að standa vörð um hagsmuni og réttindi barna á Íslandi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Meðferð mála sem varða börn</span></strong><br /> <br /> <strong>Verkefni félagsmálaráðuneytis og barnaverndaryfirvalda</strong><br /> <br /> 8. Heiti laga nr. 58/1992 um vernd barna og ungmenna var breytt með lögum nr. 160/1998 og heita þau nú barnaverndarlög. Með lögum nr. 22/1995 voru gerðar talsverðar breytingar á verkefnum barnaverndaryfirvalda. Félagsmálaráðuneytið fer áfram með yfirstjórn barnaverndarmála og annast stefnumótun í málaflokknum. Sérstök undirstofnun ráðuneytisins, Barnaverndarstofa, annast daglega stjórn barnaverndarmála og skal vinna að samhæfingu og eflingu barnaverndarstarfs. Markmiðið með þessum breytingum var að efla þjónustu ríkisins í barnaverndarmálum og tengsl og aðstoð af hálfu ríkisins við barnaverndarnefndir. Verkefni Barnaverndarstofu eru nánar útfærð í reglugerð nr. 264/1995. Meginhlutverk Barnaverndarstofu eru: (14)<br /> · að veita barnaverndarnefndum leiðbeiningar og ráðgjöf varðandi fjölskylduvernd og úrlausn barnaverndarmála,<br /> · að hafa eftirlit með störfum barnaverndarnefnda, þar á meðal heimta frá þeim ársskýrslur,<br /> · að hafa yfirumsjón og eftirlit með stofnunum og heimilum sem ríkið rekur og styrkir, fyrir börn sem vistuð eru á grundvelli barnaverndarlaga,<br /> · að hafa umsjón með vistun barna á stofnunum og heimilum sem ríkið rekur eða styrkir á grundvelli barnaverndarlaga,<br /> · að hlutast til um að settar verði á fót stofnanir og heimili samkvæmt tilgreindum ákvæðum barnaverndarlaga,<br /> · að veita barnaverndarnefndum fulltingi við öflun hæfra fósturforeldra,<br /> · að hlutast til um að fram fari þróunar- og rannsóknarstarf á sviði barnaverndar,<br /> · að annast fræðslu um barnavernd, einkum fyrir barnaverndarnefndir og starfsmenn þeirra.<br /> <br /> 9. Á árunum 1996-97 hélt Barnaverndarstofa tveggja daga námskeið fyrir allar barnaverndarnefndir, starfsmenn þeirra og samstarfsaðila, alls 18 námskeið fyrir um 340 manns. Var þar farið í öll grunnatriði í vinnslu barnaverndarmála og kynntur samningurinn um réttindi barnsins. Í kjölfar sveitarstjórnarkosninga árið 1998 voru aftur haldin eins dags námskeið fyrir sömu aðila árin 1998-99, alls 19 fyrir um 400 manns, þar sem farið var yfir svipuð atriði. Einnig eru reglulega haldin sérstök námskeið fyrir fósturforeldra og fyrir starfsmenn meðferðarheimila. Þá gaf Barnaverndarstofa út handbók fyrir allar barnaverndarnefndir árið 1998 þar sem er að finna ítarlegar leiðbeiningar um hlutverk barnaverndarnefnda og vinnslu mála. Á árinu 1998 veitti Barnaverndarstofa barnaverndarnefndum ráðgjöf í um 300 málum af ýmsum toga.<br /> <br /> 10. Barnaverndarnefndum er skylt að ráða tilteknum málum til lykta með úrskurði og þeim úrskurðum er unnt að skjóta til Barnaverndarráðs Íslands. Ákvörðunum barnaverndarnefndar, sem er ekki unnt að skjóta til Barnaverndarráðs Íslands, geta aðilar skotið til úrskurðar Barnaverndarstofu. Ákvörðunum og úrskurðum Barnaverndarstofu má skjóta til úrskurðar félagsmálaráðuneytisins. Kvartanir og kærur til Barnaverndarstofu vegna ákvarðana barnaverndarnefnda voru 45 árið 1998.<br /> <br /> 11. Eitt af hlutverkum Barnaverndarstofu er að vinna skipulega að því markmiði efla barnaverndarstarf, til dæmis þannig að barnaverndarnefndum fækki, að umdæmi þeirra stækki og að sérhæft starfslið sé ráðið í þjónustu barnaverndarnefnda. Barnaverndarnefndum hefur fækkað jafnt og þétt á undanförnum árum og frá og með 1. janúar 2000 verða þær 55 talsins. Þá er barnaverndarnefndum skylt að senda Barnaverndarstofu árlega skýrslur um starfsemi sína og skal Barnaverndarstofa birta upplýsingar um störf barnaverndarnefnda eigi sjaldnar en annað hvert ár. Barnaverndarstofa hefur unnið skipulega að því að safna upplýsingum frá barnaverndarnefndum, meðal annars með útgáfu sérstakra eyðublaða til að auðvelda skráningu mála, og er að vænta ítarlegrar skýrslu Barnaverndarstofu í árslok 1999. Er hér byggt á tölulegum upplýsingum frá Barnaverndarstofu, en árið 1998 er fyrsta árið sem allar barnaverndarnefndir skiluðu ársskýrslu til stofunnar. (17)<br /> <br /> 12. Barnaverndarnefndir eru nú talsvert færri en sveitarfélögin enda hafa fjölmörg smærri sveitarfélög sameinast um kosningu barnaverndarnefnda. Þá hafa umdæmi barnaverndarnefndanna stækkað, það er íbúafjöldi á bak við hverja nefnd hefur aukist. Ríflega helmingur sveitarfélaga hefur valið þá leið að fela félagsmálaráði eða félagsmálanefnd störf barnaverndarnefndar. (18)<br /> <br /> 13. Unnið hefur verið markvisst að því að fjölga sérhæfðum starfsmönnum barnaverndarnefnda og eru nú alls 34 nefndir með fasta sérhæfða starfsmenn. Gert er ráð fyrir að enn frekari fækkun nefnda og stækkun umdæma muni tryggja ráðningu starfsmanna í ríkara mæli. (19)<br /> <br /> 14. Afmarkað hefur verið frekar hvaða málum barnaverndarnefndir þurfa að ráða til lykta með úrskurði en í þeim málum gilda strangari reglur um málsmeðferð en ella, auk sérstakra málskotsheimilda. Til viðbótar við það sem talið var í fyrri skýrslu hefur verið litið svo á að barnaverndarnefnd sé skylt að úrskurða um: (20)<br /> · umgengni barns í fóstri við nákomna aðra en kynforeldri<br /> · ágreining um umgengni við barn sem vistað hefur verið á meðferðarheimili<br /> · staðfestingu neyðarráðstöfunar, en skv. 47. gr. barnaverndarlaga er unnt að grípa strax til nauðsynlegra ráðstafana ef börn eru í hættu og tilteknar ráðstafanir skal staðfesta með fullnaðarúrskurði innan tveggja mánaða<br /> · endanlega afgreiðslu máls um endurupptöku forsjársviptingar ef barnaverndarnefndir hafna því að barn fari að nýju til kynforeldra sinna.<br /> <br /> 15. Flestir úrskurðir Barnaverndarráðs Íslands snúa að endurskoðun á úrskurðum barnaverndarnefnda um forsjársviptingu og umgengni barna í fóstri við nákomna. Eftirfarandi er yfirlit yfir fjölda úrskurða Barnaverndarráðs Íslands 1996-1998: (22)</p> <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"><strong>Barnaverndarráð Íslands</strong></td> <td style="width: 88px;"><strong>1996</strong></td> <td style="width: 88px;"><strong>1997</strong></td> <td style="width: 88px;"><strong>1998</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">Fjöldi úrskurða</td> <td style="width: 88px;">11</td> <td style="width: 88px;">25</td> <td style="width: 88px;">19</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">Fjöldi barna</td> <td style="width: 88px;">32</td> <td style="width: 88px;">37</td> <td style="width: 88px;">24</td> </tr> </tbody> </table> </div> <br /> <p>16. Í lok árs 1997 skipaði félagsmálaráðherra nefnd til að endurskoða barnaverndarlögin í heild sinni, meðal annars fyrirkomulag kæruleiða og úrskurðarvalds. Nefndin er að störfum en gera má ráð fyrir að frumvarp verði lagt fram á Alþingi árið 2000.<br /> <br /> <br /> <strong>Verkefni menntamálaráðuneytis og skólayfirvalda</strong><br /> <br /> 17. Frá árinu 1994 hafa tekið gildi ný lög um öll fjögur skólastig skólakerfisins, leikskóla, grunnskóla, framhaldsskóla og háskóla. Menntamálaráðuneytið fer með yfirstjórn allra menntamála, mótar stefnu um innra starf skóla, gefur út aðalnámskrár og gegnir leiðbeiningar- og eftirlitshlutverki. (23)<br /> <br /> 18. Viðamiklar breytingar voru gerðar á rekstri grunnskólans með nýjum grunnskólalögum nr. 66/1995. Var rekstur grunnskóla færður frá ríki til sveitarfélaga og bera nú sveitastjórnir ábyrgð á öllum rekstri leikskóla og grunnskóla, þar með talið byggingu, rekstri og viðhaldi mannvirkja. Skólahverfi er sú eining sem stendur að einum grunnskóla eða fleiri. Sveitarfélög geta sameinast um rekstur grunnskóla og mynda þá eitt skólahverfi. Í hverju skólahverfi skal vera skólanefnd sem fer með málefni grunnskóla og er hún kosin af hlutaðeigandi sveitastjórn í upphafi hvers kjörtímabils. Skólanefnd skal sjá um að öll skólaskyld börn í skólahverfinu njóti lögboðinnar fræðslu, fylgjast með og stuðla að því að skólum sé tryggður aðgangur að sérfræðiþjónustu og hafa eftirlit með að uppfylltar séu kröfur grunnskólalaga og reglugerða samkvæmt þeim.<br /> <br /> 19. Sveitarfélög reka ýmist ein eða hafa sameinast um rekstur sérstakra þjónustustofnana sem almennt nefnast skólaskrifstofur. Um 20 skólaskrifstofur eru reknar á landinu sem meðal annars veita þjónustu og ráðgjöf, þar með talið sérkennslu- og sálfræðiráðgjöf og stuðla að þróun í skólastarfi.<br /> <br /> 20. Embætti umboðsmanns foreldra og skóla í Reykjavík var sett á laggirnar í kjölfar flutnings grunnskóla til sveitarfélagsins 1996, en Reykjavík er langstærsta fræðsluumdæmi landsins með ríflega þriðjung allra grunnskólanemenda. Hlutverk umboðsmanns foreldra og skóla er að veita margskonar ráðgjöf og vera tengiliður nemenda, foreldra, foreldraráða og foreldrafélaga við kennara og skólastjórnendur, svo og annað fagfólk sem kemur að málefnum barna. Eru umboðsmanni meðal annars falin þau mál sem koma til kasta Fræðsluráðs Reykjavíkur sem gegnir hlutverki skólanefndar í Reykjavík. Umboðsmaður foreldra og skóla hefur samninginn um réttindi barnsins að leiðarljósi í starfi sínu, auk annarra alþjóðasamninga. Á árunum 1996-1998 voru 311 mál til meðferðar hjá umboðsmanni foreldra og skóla í Reykjavík.<br /> <br /> 21. Menntamálaráðuneytinu hafa borist fjölmargar kærur, fyrirspurnir og beiðnir um úrskurði í vafamálum sem snerta skólahald og framkvæmd grunnskólalaga. Í ágúst 1998 gaf ráðuneytið út rit með safni úrskurða í álitamálum sem snerta grunnskóla frá því að nýju grunnskólalögin komu að fullu til framkvæmda. Markmiðið með útgáfunni var að kynna niðurstöður og afstöðu ráðuneytisins í álitamálum fyrir sveitarstjórnum, skólanefndum, skólaskrifstofum, foreldrum, kennurum, nemendum og öðrum sem skólahald varðar.<br /> <br /> 22. Sérhver grunnskóli og framhaldsskóli skal innleiða aðferðir til að meta skólastarfið, þar á meðal kennslu- og stjórnunarhætti, samskipti innan skólans og tengsl við aðila utan hans. Á fimm ára fresti skal að frumkvæði menntamálaráðuneytis gerð úttekt á sjálfsmatsaðferðum skóla. Eftir flutning grunnskólans frá ríki til sveitarfélaga var sett upp sérstök mats- og eftirlitsdeild á vegum menntamálaráðuneytisins.<br /> <br /> 23. Samkvæmt reglugerð nr. 384/1996 um upplýsingaskyldu sveitarfélaga um skólahald er sveitarfélögum skylt að gera menntamálaráðuneytinu árlega grein fyrir framkvæmd skólahalds í grunnskólum. Samræmdum upplýsingum er ætlað að skapa traustan grundvöll fyrir mat á skólastarfi á skyldunámsstigi og auðvelda eftirlit með framkvæmd skólahalds.<br /> <br /> 24. Samkvæmt grunnskólalögum skal menntamálaráðherra gera Alþingi grein fyrir framkvæmd skólastarfs í grunnskólum á þriggja ára fresti. Ráðherra lagði fram skýrslu í mars 1999 sem nær yfir skólaárin 1995—96, 1996—97 og 1997—98 en þar er að finna ýmsar upplýsingar um skólahald.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(c) Ý-msar tölfræðilegar upplýsingar varðandi börn o.fl.</span></strong><br /> <br /> <strong>Íbúafjöldi</strong><br /> 25. Íbúafjöldi á Íslandi 1. desember 1998 var 275.264. Þar af voru konur 137.390 og karlar 137.874. Börn undir 18 ára aldri voru alls 77.628 eða um 28% þjóðarinnar. Á einu ári, eða frá 1. desember 1997, fjölgaði Íslendingum um 3.195 eða 1,18%. Aðfluttir umfram brottflutta voru 880 á árinu. Tala fæddra á árinu 1998 var 2.357 hærri en tala látinna. (26)<br /> <br /> <strong>Fjöldi fæddra og fjölskyldustaða barna</strong><br /> 26. Fæðingartölur á Íslandi og fjölskyldustaða nýfæddra barna var eftirfarandi: (28)</p> <div style="margin-left: 2em;"> <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 246px;"><strong>Fjölskyldustaða barna</strong></td> <td style="width: 112px;"><strong>1997</strong></td> <td style="width: 133px;"><strong>1998</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 246px;">Lifandi fædd börn alls</td> <td style="width: 112px;">4.151</td> <td style="width: 133px;">4.178</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 246px;">Fædd í hjónabandi</td> <td style="width: 112px;">1.444</td> <td style="width: 133px;">1.503</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 246px;">Fædd utan hjónabands</td> <td style="width: 112px;">2.707</td> <td style="width: 133px;">2.675</td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 27. Fjölskyldustaða barna sem fædd eru utan hjónabands var eftirfarandi: (29) </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;"><strong>Fjölskyldustaða utan hjónabands</strong></td> <td style="width: 113px;"><strong>1997</strong></td> <td style="width: 113px;"><strong>1998</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Börn alls fædd utan hjónabands</td> <td style="width: 113px;">2.707</td> <td style="width: 113px;">2.675</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Foreldar í sambúð</td> <td style="width: 113px;">2.106</td> <td style="width: 113px;">2.158</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Foreldrar ekki í sambúð</td> <td style="width: 113px;">601</td> <td style="width: 113px;">517</td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 28. Árið 1998 var meðalaldur móður við fæðingu frumburðar 25,1 ár en tíðasti aldur 23 ár. (31)<br /> <br /> <strong>Barnadauði</strong><br /> 29. Árið 1998 voru af hverjum 1000 fæddum börnum andvana fædd börn 2,1 og dáin á 1. aldursári 2,6. (32)<br /> <br /> <strong>Lífslíkur</strong><br /> 30. Lífslíkur á Íslandi hafa aukist jafnt og þétt og árið 1997-98 voru lífslíkur 77,0 ár fyrir karla og 81,5 fyrir konur. (33)<br /> <br /> <strong>Kjarnafjölskyldan</strong><br /> 31. Kjarnafjölskyldur á Íslandi 1. desember 1998 voru alls taldar vera 67.393. Meðalstærð kjarnafjölskyldu var 2,89. Til kjarnafjölskyldu teljast hjón og fólk í óvígðri sambúð eða staðfestri samvist, börn hjá þeim 15 ára og yngri, einhleypir karlar og konur sem búa með börnum 15 ára og yngri. Börn 16 ára og eldri sem búa með foreldrum sínum teljast ekki til kjarnafjölskyldu. Stofnun staðfestrar samvistar var heimiluð samkvæmt lögum nr. 87/1996 sem tóku gildi 27. júní 1996. Samkvæmt lögunum geta tveir einstaklingar af sama kyni stofnað til staðfestrar samvistar sem hefur sömu réttaráhrif og stofnun hjúskapar, þó með þeim undantekningum að ákvæði ættleiðingarlaga um hjón og ákvæði laga um tæknifrjóvgun gilda ekki um staðfesta samvist. Nánari sundurliðun með tilliti til samsetningar á kjarnafjölskyldum var eftirfarandi: (34) </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;"><strong>Kjarnafjölskyldur</strong></td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Hjónaband án barna</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 24.125 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 24.614 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Hjónaband með börnum</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 21.693 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 21.652 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Staðfest samvist án barna</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 29 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 36 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Staðfest samvist með börnum</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 1 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 1 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Óvígð sambúð án barna</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 3.226 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 3.221 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Óvígð sambúð með börnum</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 8.793 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 8.737 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Karl með börn</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 587 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 589 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Kona með börn</td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 8.196 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: right;"> 8.543 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> <strong>Hlutfall í þéttbýli og strjálbýli</strong><br /> 32. Árið 1998 bjuggu 92,2% landsmanna í þéttbýli en 7,8% í strjálbýli. (35)<br /> <br /> <strong>Atvinnumál</strong><br /> 33. Lengd vinnuviku í árslok 1998 var að meðaltali 49,9 klukkustundir á viku hjá körlum en 34,8 klukkustundir á viku hjá konum. Talsvert hefur dregið úr atvinnuleysi en það mældist 2,7% í lok árs 1998 en 3,9% í lok árs 1997. Atvinnuleysi meðal kvenna var 4,1% en 1,8% meðal karla. Atvinnuleysi meðal fólks á aldrinum 16-24 ára var 5,9% í árslok 1998 samanborið við 7,7% í árslok 1997 og 8,4% í árslok 1996. Áætlaður heildarfjöldi atvinnulausra í lok árs 1998 var 4.200 samanborið við 5.700 í árslok 1997. (36)<br /> <br /> <strong>Dagvistunarmál</strong><br /> 34. Fjöldi barna sem dvaldist daglega á leikskólum árið 1998 var eftirfarandi: (37) </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 151px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Börn á</strong><br /> <strong>leikskólum</strong> </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>4-6 klst.</strong> </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>6-8 klst.</strong> </div> </td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>8-9 klst. eða lengur</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 151px;"> <div style="text-align: center;"> 0-2 ára </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 197 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 85 </div> </td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 217 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 151px;"> <div style="text-align: center;"> 2-4 ára </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 2.783 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.121 </div> </td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 2.630 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 151px;"> <div style="text-align: center;"> 4-6 ára </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 3.511 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.316 </div> </td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 3.245 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> <strong>Menntamál</strong><br /> 35. Í nýjum grunnskólalögum er ákvæði um að hver grunnskóli skuli vera einsetinn, en með einsetningu er átt við að allir nemendur skóla hefji nám að morgni og séu samtímis í skólanum. Gert er ráð fyrir að markmiði þessu verði náð árið 2004. Skólaárið 1998-99 voru 154 af 196 grunnskólum landsins einsetnir og 13 að auki einsetnir að hluta, sem þýðir að 3/4 hluti bekkjardeilda skólans geti byrjað skóladaginn á sama tíma. (38)<br /> <br /> 36. Í samræmi við stefnumörkun um einsetningu hefur vikulegur kennslustundafjöldi nemenda aukist og stefnt er að samfelldum vinnudegi allra grunnskólabarna. Miðað er við að árið 2001 verði vinnuvika allra nemenda, tíu ára og eldri, orðin 35-37 stundir að lágmarki. Með því hefur heildartími til kennslu í grunnskóla verið aukinn um 15% frá skólaárinu 1994-95.<br /> <br /> 37. Í grunnskólalögunum er jafnframt að finna heimildarákvæði um að sveitastjórn geti boðið grunnskólanemendum lengda viðveru utan daglegs kennslutíma í húsnæði skólans eða nágrenni hans. Skólaárið 1998-99 buðu um 40% grunnskóla upp á svokallaðan heilsdagsskóla eða sambærilega þjónustu (38)<br /> <br /> 38. Skólaárið 1998-99 voru nemendur í grunnskólum landsins rúmlega 42.400, þar af tæplega 15.000 í grunnskólum Reykjavíkur. Skólaárið 1998-99 voru um 20.400 nemendur við nám á framhaldsskólastigi á landinu. Sama skólaár voru 5.830 nemendur skráðir við nám í Háskóla Íslands, alls 3.350 konur og 2.480 karlar. (40)<br /> <br /> <strong>Verkefni á sviði barnaverndarmála</strong><br /> 39. Barnaverndarnefndir veita Barnaverndarstofu upplýsingar um fjölda mála sem fjallað er um á hverju ári. Árið 1998 var fyrsta árið sem allar barnaverndarnefndir skiluðu umbeðnum skýrslum. Þá verður að gera ráð fyrir að enn sé talsvert óunnið í að samræma skráningu og skilgreiningar á málum og því eru upplýsingar ekki fyllilega áreiðanlegar. Eftirfarandi er yfirlit yfir fjölda mála samkvæmt innsendum skýrslum fyrir árið 1998: </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 198px;"><strong>Barnaverndarmál</strong></td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 198px;">Fjöldi fjölskyldna</td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.249 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.590 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.973 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 198px;">Fjöldi barna</td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.889 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 2.396 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 2.598 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 198px;">Fjöldi barna - ný mál</td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 634 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 886 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.202 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> <strong>Útgjöld ríkisins til heilbrigðismála, menntamála og félagsmála</strong><br /> 40. Eftirfarandi er yfirlit yfir útgjöld Íslands til þessara málaflokka sem prósentuhlutfall af landsframleiðslu og í milljónum ISK: (41) </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;"><strong>Útgjöld %</strong></td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;">Heilbrigðismál</td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 6.81 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 6.60 </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> 6.91 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;">Fræðslumál</td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 5.32 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 5.35 </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> 5.70 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;">Almannatryggingar og velferðarmál</td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 8.63 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 8.17 </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> 7.99 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;"><strong>Útgjöld - milljón ISK</strong></td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;">Heilbrigðismál</td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 33.139 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 34.972 </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> 40.511 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;">Fræðslumál</td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 25.887 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 28.365 </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> 33.427 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 293px;">Almannatryggingar og velferðarmál</td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 41.968 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 43.310 </div> </td> <td style="width: 66px;"> <div style="text-align: right;"> 46.853 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> <strong>II. Ráðstafanir í samræmi við ákvæði samningsins</strong><br /> <br /> 41. Lögum nr. 62/1994 um Mannréttindasáttmála Evrópu var breytt með lögum nr. 25/1998 til að lögfesta samningsviðauka nr. 11 frá 11. maí 1994 er varðar endurskipulagningu á eftirlitskerfi samningsins um verndun mannréttinda og mannfrelsis.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Ráðstafanir til þess að aðlaga íslenska löggjöf að ákvæðum samningsins</span></strong><br /> <br /> 42. Íslensk löggjöf sem varðar málefni barna hefur áfram verið í örri þróun og fjölmörg ný lög verið sett eða mikilvægar breytingar gerðar. Helstu nýmæli eru eftirfarandi: (46)<br /> <br /> <strong>Börn og barnavernd</strong><br /> · Lög nr. 23/1995 um breytingar á barnalögum nr. 20/1992<br /> · Lög um viðurkenningu og fullnustu erlendra ákvarðana um forsjá barna, afhendingu brottnuminna barna o.fl. nr. 160/1995<br /> · Lög nr. 22/1995 og 160/1998 um breytingar á barnaverndarlögum nr. 58/1992<br /> · Reglugerð um barnaverndarstofu nr. 264/1995<br /> · Reglugerð nr. 271/1995, sbr. reglugerð nr. 474/1998 um meðferðarstöð ríkisins fyrir unglinga<br /> · Reglugerð um ráðstöfun barna í fóstur nr. 532/1996<br /> · Reglur um heimili og stofnanir fyrir börn skv. 1.-3. mgr. 51. gr. barnaverndarlaga, nr. 401/1998<br /> <br /> <strong>Menntamál og menning</strong><br /> · Reglugerð um starfsemi leikskóla nr. 225/1995<br /> · Lög um grunnskóla nr. 66/1995<br /> · Reglugerð um framkvæmd laga um grunnskóla nr. 349/1995<br /> · Reglugerð um upplýsingaskyldu sveitarfélaga um skólahald nr. 384/1996<br /> · Reglugerð um skólareglur og aga í grunnskólum nr. 385/1996<br /> · Reglugerð um sérfræðiþjónustu í grunnskólum nr. 386/1996<br /> · Reglugerð um nemendaverndarráð í grunnskólum nr. 388/1996<br /> · Reglugerð um sérkennslu nr. 389/1996<br /> · Reglugerð um íslenskukennslu nemenda með annað móðurmál en íslensku nr. 391/1996<br /> · Reglugerð um lágmarksaðstöðu grunnskóla nr. 519/1996<br /> · Reglugerð um námsmat nemenda sem víkja svo frá almennum þroska að þeim henta ekki samræmd próf nr. 709/1996<br /> · Reglugerð um rétt nemenda og foreldra/forráðamanna til að skoða metnar prófúrlausnir nemenda nr. 710/1996<br /> · Lög um framhaldsskóla nr. 80/1996<br /> · Reglugerð um eftirlit með starfi framhaldsskóla og námsefni og um ráðgjöf vegna kennslu og þróunarstarfa nr. 139/1997<br /> · Reglugerð um sérstaka íslenskukennslu í framhaldsskólum nr. 329/1997<br /> · Reglugerð um kennslu fatlaðra nemenda í framhaldsskólum nr. 372/1998<br /> · Lög um Kvikmyndaskoðun nr. 47/1995<br /> <br /> <strong>Heilbrigðismál</strong><br /> · Lög um réttindi sjúklinga nr. 74/1997<br /> · Lög um áfengis- og vímuvarnarráð nr. 76/1998<br /> · Reglugerð um þjónustu við fötluð börn og fjölskyldur fatlaðra nr. 155/1995<br /> · Reglugerð um fjárhagslega aðstoð vegna fatlaðra og langveikra barna nr. 504/1997<br /> <br /> <strong>-Ýmislegt</strong><br /> · Lög um mannanöfn nr. 45/1996<br /> · Lögræðislög nr. 71/1997<br /> · Lög nr. 36/1999 um breytingar á lögum um meðferð opinberra mála nr. 19/1991<br /> · Reglugerð um tilhögun skýrslutöku fyrir dómi ef brotaþoli er yngri en 18 ára nr. 321/1999<br /> <br /> 43. -msar aðrar breytingar hafa verið gerðar á gildandi lögum sem snerta börn með beinum hætti. Má hér nefna breytingar á reglum um vinnu barna í lögum um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum nr. 46/1980, sbr. lög nr. 52/1997. Voru þessar breytingar gerðar með hliðsjón af tilskipun Evrópusambandsins um vinnuvernd barna og ungmenna, 94/33/EB, og með sérstakri vísan til 2. mgr. 32. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins. Í lok árs 1999 fullgilti Ísland samþykkt Alþjóðavinnumálastofnunarinnar nr. 138 um lágmarksaldur við vinnu. Hafinn er undirbúningur að fullgildingu samþykktar nr. 182 um afnám barnavinnu í sinni verstu mynd.<br /> <br /> 44. Breytingar voru gerðar á almennum hegningarlögum nr. 19/1940, á ákvæðum um fyrningu sakar vegna kynferðisbrota gegn börnum með lögum nr. 63/1998 og ákvæðum um barnaklám með lögum nr. 126/1996 þar sem vörslur barnakláms voru gerðar sjálfstætt refsivert brot.<br /> <br /> 45. Þá hefur bæst við löggjöf á ýmsum sviðum sem tryggir almennt réttaröryggi. Má þar nefna upplýsingalög nr. 50/1996, sem tryggja skráningu og aðgang að upplýsingum um opinbera stjórnsýslu, lög nr. 69/1995 um ábyrgð ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota og ný lög um Umboðsmann Alþingis nr. 85/1997, sem tryggja að umboðsmaður geti fjallað í ríkara mæli en áður um stjórnsýslu sveitarfélaga. Einnig má nefna breytingar á lögum um íslenskan ríkisborgararétt og ný lög um vegabréf, breytingar á lögum um fæðingarorlof, um félagsþjónustu sveitarfélaga og um félagslega aðstoð, ný áfengislög og breytingar á lögum um tóbaksvarnir. Nánar verður gerð grein fyrir þessum breytingum síðar í skýrslunni.<br /> <br /> 46. Með nýjum lögræðislögum nr. 71/1997 var sjálfræðisaldur barna hækkaður úr 16 árum í 18 ár. Var þessi breyting rökstudd með vísan til þess að rétt væri að fylgja skilgreiningu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins þar sem allir einstaklingar undir 18 ára aldri eru skilgreindir sem börn, auk þess sem hið íslenska fyrirkomulag væri ekki í samræmi við löggjöf í nágrannalöndum okkar. Á fundi sem fulltrúar íslenskra stjórnvalda áttu með nefnd um réttindi barnsins í ársbyrjun 1996 kom nefndin á framfæri tilmælum um að sjálfræðisaldur yrði hækkaður við endurskoðun lögræðislaga. Hækkun sjálfræðisaldurs á Íslandi var einnig rökstudd með vísan til breyttra þjóðfélagsaðstæðna og þörf fyrir menntun ungmenna. Þá var bent á óeðlilegt misræmi milli forsjárskyldu foreldris og framfærsluskyldu. Á grundvelli barnaverndarsjónarmiða var einnig lögð áhersla á að hækka sjálfræðisaldur þar sem barnaverndarnefndir gátu ekki haft afskipti af málefni ungmenna sem náð höfðu 16 ára aldri nema með samþykki þeirra. Þannig náðist sjaldan samfella í stuðningi og meðferð ungmenna. Lögin tóku gildi 1. janúar 1998 þó þannig að þeir sem náð höfðu 16 ára aldri fyrir gildistöku laganna héldu sjálfræði sínu.<br /> <br /> 47. Samkvæmt lögræðislögum verða menn lögráða 18 ára. Foreldrar barns, sem er ólögráða fyrir æsku sakir, og þeir sem koma barni í foreldra stað ráða persónulegum högum þess. Nefnast þau lögráð forsjá og fer um hana samkvæmt ákvæðum barnalaga og barnaverndarlaga.<br /> <br /> 48. Í júní 1997 skipaði dómsmálaráðherra nefnd til að kanna og gera tillögur um hvaða lögum þyrfti að breyta vegna hækkunar sjálfræðisaldurs. Í nefndina voru skipaðir fulltrúar sex ráðuneyta. Nefndin skilaði skýrslu og tillögum til dómsmálaráðherra í nóvember 1997. Í kjölfarið hafa verið gerðar breytingar á aldursmörkum ýmissa laga, svo sem hjúskaparlaga, laga um mannanöfn og laga um lögheimili.<br /> <br /> 49. Heiti laga um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992 var breytt í barnaverndarlög, með lögum nr. 160/1998. Með lögum þessum voru gerðar nauðsynlegustu breytingar vegna hækkaðs sjálfræðisaldurs. Skilgreining á ungmenni, það er einstaklingi 16-18 ára, var felld niður og orðið ungmenni fellt niður alls staðar þar sem það kom fyrir í lögunum. Barnaverndarlög gilda þannig með sama hætti um öll börn innan 18 ára aldurs. Þá var bætt inn ákvæði um að börn skuli njóta réttinda í samræmi við aldur og þroska. Ákvæði um vistun barns, sem stefnir eigin heilsu og þroska í hættu með hegðun sinni, til meðferðar og rannsóknar var gert skýrara, rýmkaður réttur barns til að tjá sig og jafnframt lagðar ríkari skyldur á herðar barnaverndarnefnda að skipa barni talsmann ef þörf krefur. Frekari breytingar bíða heildarendurskoðunar á lögunum.<br /> <br /> 50. Nokkur gagnrýni hefur komið fram eftir hækkun sjálfræðisaldurs um að hið opinbera, sérstaklega barnaverndaryfirvöld, hafi ekki tiltæk næg úrræði til að mæta þörfum þessa nýja aldurshóps. Markvisst er unnið að því að tryggja nægilegt framboð úrræða fyrir börn, bæði á vegum sveitarfélaga og ríkis. Meðferðarrýmum hefur fjölgað og frekari fjölgun er fyrirhuguð eins og nánar verður gerð grein fyrir síðar í skýrslunni.<br /> <br /> 51. Lög um viðurkenningu og fullnustu erlendra ákvarðana um forsjá barna, afhendingu brottnuminna barna o.fl. nr. 160/1995 voru sett til að gera Íslandi kleift að fullgilda Evrópusamning frá 20. maí 1980 um viðurkenningu og fullnustu ákvarðana varðandi forsjá barna og endurheimt forsjár barna, sem gerður var á vegum Evrópuráðsins, og Haag-samning frá 25. október 1980 um einkaréttarleg áhrif af brottnámi barna til flutnings milli landa. Við setningu laganna var einnig vísað til 11. gr. samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins.<br /> <br /> 52. Fyrir Alþingi liggur nú frumvarp til nýrra ættleiðingarlaga. Mikilvægur þáttur frumvarpsins varðar ákvæði sem þörf er á svo Ísland geti fullgilt Haag-samninginn frá 29. maí 1993 um vernd barna og samvinnu varðandi ættleiðingar milli landa. Voru samningurinn um réttindi barnsins og aðrir mannréttindasáttmálar einnig sérstaklega athugaðir með tilliti til þess að samræma íslensk lög um ættleiðingu við þessa samninga.<br /> <br /> 53. Við endurskoðun barnaverndarlaga eru fyrirhugaðar breytingar á úrskurðarvaldi í barnaverndarmálum með það fyrir augum að bæta réttaröryggi barna og foreldra, tryggja frekar aðilastöðu barna, efla barnavernd með því að stefna að enn frekari fækkun barnaverndarnefnda, samræma reglur um stjórnsýslu og auka kröfur til málsmeðferðar og skilvirkni. Þá verða endurskoðaðar reglur um ráðstöfun barna í fóstur og vistun barna á meðferðarheimilum og stofnunum.<br /> <br /> 54. Nýverið hefur sifjalaganefnd, fastanefnd dóms- og kirkjumálaráðuneytisins, hafið heildarendurskoðun á barnalögum.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Heildarsamræming á stefnumótun um málefni barna og eftirlit með því að ákvæðum samningsins sé fylgt.</span></strong><br /> <br /> <strong>Kynning á samningnum</strong><br /> <br /> 55. Fyrsta skýrsla Íslands um framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins var gefin út á vegum dóms- og kirkjumálaráðuneytisins árið 1995, þar sem einnig var getið um helstu lagabreytingar frá gerð skýrslunnar fram að útgáfu. Skýrslan var send öllum helstu aðilum sem fjalla um málefni barna.<br /> <br /> 56. Til að kynna samninginn um réttindi barnsins voru haustið 1994 gefnir út á vegum Námsgagnastofnunar ríksins þrír bæklingar sem kallast <em>Réttindi mín</em>. Lögð er áherslu á ólíka aldurshópa, 6-9 ára, 9-12 ára og 12-15 ára, og er í bæklingunum gerð grein fyrir efnisatriðum samningsins með mismunandi hætti. Í öllum bæklingunum eru símanúmer nokkurra þeirra aðila sem gæta hagsmuna barna, svo sem Umboðsmanns barna og samtakanna Barnaheilla. Bæklingarnir voru fyrst prentaðir í 50 þúsund eintökum og dreift til allra grunnskóla landsins. Bæklingar þessir voru endurútgefnir haustið 1995, dreift að nýju til allra grunnskóla og útgáfan kynnt í fjölmiðlum. Voru foreldrar sérstaklega hvattir til að ræða efni samningsins við börn sín. Hefur Námsgagnastofnun verið falið að dreifa bæklingum reglulega til allra grunnskóla en auk þessa eru gefnar út kennsluleiðbeiningar fyrir kennara.<br /> <br /> 57. Samningurinn um réttindi barnsins hefur verið birtur í Lagasafni Íslands frá árinu 1996, ásamt öðrum alþjóðasamningum sem þó hafa ekki lagagildi á Íslandi. Dómsmálaráðuneytið hefur staðið fyrir námskeiðum fyrir sýslumenn og löglærða fulltrúa þeirra þar sem samningnum um réttindi barnsins hefur verið dreift og hann kynntur. Þá hefur sérstakur bæklingur um samninginn verið sendur til allra löglærðra starfsmanna dómstóla, lögregluembætta, saksóknara og fangelsisyfirvalda.<br /> <br /> 58. Heilbrigðisráðuneytið sendi sama bækling til allra sjúkrahúsa og heilsugæslustöðva landsins með bréfi þar sem sérstök áhersla var lögð á ákvæði samningsins um réttindi barnsins sem snúa að heilbrigðisþjónustu. Bæklingur um samninginn um réttindi barnsins liggur jafnframt frammi á heilbrigðisstofnunum til kynningar fyrir almenning.<br /> <br /> 59. Menntamálaráðuneytið hefur kynnt samninginn fyrir öllum helstu starfsmönnum í skólakerfinu, starfsmönnum ráðuneytisins og Kennaraháskóla Íslands. Í tengslum við alþjóðlega ráðstefnu um konur og lýðræði, sem haldin var á Íslandi árið 1999, hvatti menntamálaráðuneytið til almennrar umfjöllunar um lýðræði og virka þátttöku í lýðræðisþjóðfélagi í skólum landsins. Lét ráðuneytið gera veggspjald tileinkað ráðstefnunni og hugtakinu <em>Kjördagur</em> þar sem einnig var minnt á samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og þann grunn sem hann skapar að umræðu um lýðræði og jafnrétti í grunn- og framhaldsskólum. Veggspjaldið var sent öllum grunn- og framhaldsskólum og ýmsum öðrum aðilum í skólakerfinu.<br /> <br /> 60. Barnaverndarstofa dreifði samningnum um réttindi barnsins og fjallaði sérstaklega um efni hans á námskeiðum fyrir barnaverndarnefndir, starfsmenn þeirra og samstarfsaðila 1996-1997.<br /> <br /> 61. Á Rás 1, annari útvarpsstöð ríkisútvarpsins, er útvarpað á hverjum degi sérstökum þætti fyrir börn sem nefnist Vitinn. Vitinn hefur jafnframt heimasíðu á Netinu þar sem samningurinn um réttindi barnsins er birtur í styttri útgáfu í tilefni af 10 ára afmæli hans í nóvember 1999, og var heil vika í dagskrá tileinkuð afmælinu. Leitað var til Umboðsmanns barna sem svaraði spurningum þá viku.<br /> <br /> 62. Ríkissjónvarpið kynnti samninginn í tilefni afmælisins í tengslum við alþjóðlegan fjölmiðladag 12. desember 1999.<br /> <br /> <strong>Samræming, stefnumótun og eftirlit</strong><br /> <br /> 63. Rétt þykir að gera stuttlega grein fyrir helstu störfum Umboðsmanns barna en umboðsmaður gegnir mikilvægu hlutverki er varðar eftirlit með því að ákvæðum samningsins um réttindi barnsins sé framfylgt. Umboðsmaður kynnir einnig efni samningsins í öllu starfi sínu. (68)<br /> <br /> 64. Umboðmaður barna hélt á árunum 1995-98 fundi með um 11.500 börnum í um 75 grunnskólum landsins þar sem umboðsmaður kynnti embætti sitt og ræddi réttindamál barna. Árið 1997 birti umboðsmaður opið bréf til barna í Morgunblaðinu, víðlesnasta dagblaði Íslands, þar sem embættið var kynnt. Þá hefur umboðsmaður haldið nokkur málþing um hagsmuna- og réttindamál barna og unglinga víða um land þar sem lögð hefur verið höfuðáhersla á virka þátttöku barna. Hafa börnin haldið fyrirlestra, ráðið umræðuefnum og séð um skemmtidagskrá. Þá hafa ráðamenn á hverjum stað setið í pallborði þar sem börnunum einum hefur gefist kostur á að bera upp spurningar. Umboðsmaður hefur einnig haldið fundi með nemendaráðum í grunnskólum, í félagsmiðstöðvum og rætt við börn á öðrum vettvangi.<br /> <br /> 65. Árið 1995 gaf umboðsmaður barna út tvo bæklinga til að kynna embættið, annan fyrir börn 10-14 ára og hinn ætlaðan eldri börnum og fullorðnum. Bæklingarnir voru endurhannaðir og gefnir út að nýju árið 1997. Þá var opnuð heimasíða embættis umboðsmanns barna árið 1998 og bárust 40 fyrirspurnir frá börnum í gegnum síðuna á árinu.<br /> <br /> 66. Í tengslum við 10 ára afmæli samningsins um réttindi barnsins er fyrirhugað að senda öllum 10 ára börnum á Íslandi möppu þar sem samningurinn verður kynntur, svo og embætti umboðsmanns barns. Í möppunni verður meðal annars endurútgefinn bæklingur Barnaheilla með samningnum í styttri mynd og bæklingur Námsgagnastofnunar, <em>Réttindi mín</em>.<br /> <br /> 67. Árið 2000 mun umboðsmaður barna ýta úr vör verkefninu <em>Þingvöllur</em>, sem er gagnvirkur vefur á Netinu. Markmiðið er að gefa íslenskum börnum kost á að koma skoðunum sínum á framfæri í samræmi við 12. gr. samningsins um réttindi barnsins. Þingfulltrúar verða alls 63, eða 32 piltar og 31 stúlka á aldrinum 13-15 ára. Við val þingfulltrúa var höfð samvinna við 25 grunnskóla víðsvegar af landinu en skipting fulltrúa er sú sama og í drögum að nýrri kjördæmaskipan á Íslandi.<br /> <br /> 68. Umboðsmaður barna gaf árið 1998 út bókina <em>Mannabörn eru merkileg</em>, þar sem leitast er við að draga upp heildstæða mynd af uppvaxtarskilyrðum, aðbúnaði og aðstæðum barna og er samningurinn um réttindi barnsins í hnotskurn birtur í bókinni. Unnið er að útgáfu lögbókar barna, um réttindi og skyldur barna eins og þau birtast í íslenskum lögum.<br /> <br /> 69. Umboðmaður hefur gefið út eftirfarandi skýrslur:<br /> · <em>"Að mega lýsa og koma á framfæri skoðunum sínum við fullorðna"</em> árið 1996. Niðurstöður könnunar á starfsháttum nemendaráða í grunnskólum skólaárið 1995-96.<br /> · <em>"Meira sólskin - fleiri pizzur"</em> árið 1996. Skoðanakönnun um viðhorf unglinga í vinnuskólum.<br /> · <em>"Ofbeldi í sjónvarpi"</em> árið 1996. Úttekt á framboði ofbeldisefnis í íslensku sjónvarpi.<br /> · <em>"Heggur sá er hlífa skyldi"</em> árið 1997. Skýrsla um kynferðisbrot gegn börnum.<br /> · <em>"Hvað er til ráða?"</em> árið 1998. Bæklingur um áhrif ofbeldisefnis í sjónvarpi á börn.<br /> · <em>"Ungir hafa orðið"</em> árið 1998. Ræður á málþingum um réttinda- og hagsmunamál barna og unglinga.<br /> · <em>"Einelti kemur öllum við"</em> árið 1999. Skýrsla um ráðstefnu umboðsmanns barna um einelti sem haldin var 1998.<br /> <br /> 70. Umfangsmikill þáttur í starfsemi Umboðsmanns barna er ráðgjöf og leiðbeiningar. Eftirfarandi er yfirlit yfir erindi sem bárust á árunum 1995-1998. Fjölgun skriflegra erinda frá börnum er fyrst og fremst rakin til heimasíðunnar á Netinu sem börn nýta sér í þessu skyni: </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 170px;"><strong>Erindi</strong></td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1995</strong> </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 170px;">Símaerindi</td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 307 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 514 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 750 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 1.043 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 170px;">- þar af frá börnum</td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 13 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 31 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 43 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 33 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 170px;">Skrifleg erindi</td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 49 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 47 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 26 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 81 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 170px;">- þar af frá börnum</td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 7 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 87px;"> <div style="text-align: right;"> 40 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 71. Umboðmaður barna hefur átt samskipti við ótal opinbera aðila vegna ýmissa mála á undanförnum árum. Eftirfarandi er yfirlit yfir þau mál sem umboðsmaður barna telur að hafi komist til framkvæmda gagngert fyrir tilstuðlan embættisins:<br /> · að gera umfjöllun um málefni barna á Íslandi meira áberandi á opinberum vettvangi,<br /> · ný lögræðislög og breytingar á lögum vegna hækkaðs sjálfræðisaldurs,<br /> · öryggisreglur um sundstaði,<br /> · bætt meðferð mála um kynferðisbrot gegn börnum með breyttum reglum um fyrningu sakar, skýrslutökur fyrir dómi og réttargæslumann fyrir brotaþola,<br /> · bætt réttarstaða barna sem verða fyrir kynferðisbroti til bótagreiðslna úr ríkissjóði,<br /> · þingsályktunartillaga um mótun opinberrar heildarstefnu í málefnum barna,<br /> · rannsókn á umfangi og eðli eineltis á Íslandi og opnari umræða um vandann,<br /> · átaksverkefni um slysavarnir og slysaskráningu,<br /> · aðgerðir gegn ofbeldi í fjölmiðlum,<br /> · vistun ungra fanga á meðferðarheimilum,<br /> · fyrirhuguð endurskoðun barnaverndarlaga.<br /> <br /> 72. Meðal þeirra fjölda mála sem umboðsmaður barna vinnur að í dag er að auka virka þátttöku barna í málefnum sveitarfélaga, skólaakstur, vinna barna, að táknmál verði viðurkennt sem móðurmál heyrnarlausra samkvæmt lögum og móðurmálskennsla fyrir nýbúabörn.<br /> <br /> 73. Þann 13. maí 1997 var samþykkt á Alþingi þingsályktun um mótun opinberrar fjölskyldustefnu og aðgerðir til að styrkja stöðu fjölskyldunnar. Er ríkisstjórn falið að móta opinbera fjölskyldustefnu á grundvelli þeirra meginforsendna og markmiða sem lýst er í ályktuninni og jafnframt falið að framkvæma þær aðgerðir sem kveðið er á um í henni. Í ályktuninni er því lýst yfir að fjölskyldan sé hornsteinn íslensks samfélags og uppspretta lífsgilda. Beri ríkisstjórn og sveitarstjórnum á hverjum tíma að marka sér opinbera stefnu í málefnum fjölskyldunnar í því skyni að styrkja hana og vernda án tillits til gerðar hennar og búsetu. Markmið opinberrar fjölskyldustefnu er að efla fjölskylduna í nútímaþjóðfélagi og skal fjölskyldustefna einkum taka mið af eftirfarandi meginforsendum:<br /> · að velferð fjölskyldunnar byggist á jafnrétti karla og kvenna og sameiginlegri ábyrgð á verkaskiptingu innan hennar,<br /> · að fjölskyldan er vettvangur tilfinningatengsla<br /> · að fjölskyldulífið veitir einstaklingum, einkum börnum, öryggi og tækifæri til að þroska eiginleika sína til hins ýtrasta.<br /> <br /> 74. Almenn markmið stjórnvalda við framkvæmd fjölskyldustefnu skulu vera:<br /> · að skapa skilyrði til þess að ná jafnvægi milli fjölskyldulífs og atvinnu. Að leggja áherslu á jafna ábyrgð beggja foreldra í heimilishaldi og við umönnun og uppeldi barna sinna,<br /> · að stofnanir samfélagsins, ekki síst skólar og leikskólar, starfi í samvinnu við fjölskylduna og taki mið af ábyrgð foreldra á börnum sínum. Fræðsla um stofnun heimilis verði aukin og unnið verði gegn upplausn fjölskyldna, meðal annars með fjölskylduráðgjöf,<br /> · að grundvallaröryggi fjölskyldunnar efnahagslega sé tryggt ásamt rétti hennar til öryggis í húsnæðismálum,<br /> · að gildi hjónabandsins sem eins traustasta hornsteins fjölskyldunnar verði varðveitt og þess verði meðal annars gætt við setningu skattareglna að þeir sem ganga í hjónaband standi ekki verr að vígi en aðrir í skattalegu tilliti,<br /> · að réttindi og skyldur sambúðarfólks verði kynnt og skilgreind í lögum,<br /> · að heilbrigðisþjónustan taki mið af þörfum fjölskyldunnar sem heildar og tryggt sé að fjölskyldur geti notið stuðnings til að annast aldraða og sjúka. Öldruðum verði gert kleift að taka þátt í samfélaginu svo lengi sem auðið er,<br /> · að tekið verði mið af þörfum fjölskyldunnar við skipulag umhverfis, þjónustu, útivistar og umferðaröryggis,<br /> · að fjölskyldur fatlaðra, sjúkra og annarra hópa njóti nauðsynlegs stuðnings í ljósi aðstæðna hverju sinni. Grundvallarréttur þeirra til fjölskyldustofnunar, heimilis og virkrar þátttöku í samfélaginu verði virtur,<br /> · að fjölskyldur nýbúa fái nauðsynlegan stuðning til að festa rætur í íslensku samfélagi,<br /> · að unnið sé gegn misrétti í garð þeirra sem skera sig úr vegna kynþáttar, trúarbragða eða menningar og í garð fjölskyldna samkynhneigðra,<br /> · að vernd gagnvart ofbeldi verði efld, jafnt innan fjölskyldu sem utan. Fjölskyldur njóti verndar og stuðnings gagnvart ofneyslu áfengis og annarra vímugjafa. Forvarnir vegna áfengis- og vímuefnaneyslu verði auknar,<br /> · að efla skilning á eðli fjölskyldunnar, hlutverki, myndun og upplausn. Þetta verði m.a. gert með auknum stuðningi við fjölskyldurannsóknir og fræðslu um fjölskylduáætlanir.<br /> <br /> 75. Ályktun Alþingis mælir fyrir um eftirfarandi aðgerðir í þágu fjölskyldunnar:<br /> · Barnafjölskyldur. Staða og afkoma barnafjölskyldna í nútímasamfélagi verði könnuð sérstaklega og úrbætur gerðar þar sem nauðsynlegt er talið.<br /> · Réttur beggja foreldra til fæðingarorlofs. Að feðrum verði tryggður aukinn réttur til fæðingarorlofs og þeir sérstaklega hvattir til að nýta hann.<br /> · Tillaga um fullgildingu samþykktar Alþjóðavinnumálastofnunarinnar nr. 156, um starfsfólk með fjölskylduábyrgð. Sköpuð verði skilyrði til þess að Ísland geti fullgilt samþykkt Alþjóðavinnumálastofnunarinnar (ILO) nr. 156 um jafna möguleika og jafnrétti til handa körlum og konum í atvinnu: Starfsfólk með fjölskylduábyrgð, frá 1981.<br /> <br /> 76. Í lok árs 1999 var lagt fram á Alþingi frumvarp um bann við uppsögnum vegna fjölskylduábyrgðar starfsmanna, ásamt tillögu um fullgildingu samþykktar ILO nr. 156.<br /> <br /> 77. Lögum nr. 57/1987 um fæðingarorlof var breytt með lögum nr. 147/1997 sem fjalla um sjálfstæðan rétt föður til tveggja vikna fæðingarorlofs. Þá var í nóvember 1999 skipuð nefnd á vegum félagsmálaráðuneytisins til að huga að samþættingu fæðingarorlofs og foreldraorlofs í skilningi tilskipunar Evrópusambandsins um foreldraorlof 96/34/EB.<br /> <br /> 78. Samkvæmt þingsályktuninni um mótun opinberrar fjölskyldustefnu var stofnað opinbert fjölskylduráð í byrjun árs 1998 til að stuðla að eflingu og vernd fjölskyldunnar. Fjölskylduráð er skipað fimm mönnum, formaður er skipaður af félagsmálaráðherra án tilnefningar, tveir eru kosnir hlutfallskosningu af Alþingi, einn tilnefndur af Háskóla Íslands og einn tilnefndur af Sambandi íslenskra sveitarfélaga.<br /> <br /> 79. Hlutverk Fjölskylduráðs er meðal annars eftirfarandi:<br /> · að veita stjórnvöldum ráðgjöf í fjölskyldumálum, t.d. vegna áforma um stjórnvaldsaðgerðir, jafnframt því að koma á framfæri ábendingum um úrbætur í fjölskyldumálum,<br /> · að annast tillögugerð um framkvæmdaáætlanir í málefnum fjölskyldunnar, með hliðsjón af heildarsýn yfir viðfangsefni einstakra ráðuneyta og verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga,<br /> · að eiga frumkvæði að opinberri umræðu um málefni fjölskyldunnar og veita leiðbeinandi upplýsingar til fjölskyldna um viðbrögð við nýjum og breyttum aðstæðum,<br /> · að hvetja til aðgerða á sviði fjölskyldumála í samfélaginu,<br /> · að stuðla að rannsóknum á högum og aðstæðum íslenskra fjölskyldna.<br /> <br /> 80. Fjölskylduráð hélt samráðsfund með ýmsum opinberum aðilum í febrúar 1999 til að ræða fjölskyldustefnu og leiðir til úrbóta. Í kjölfarið hélt Fjölskylduráð ráðstefnu í apríl 1999 þar sem fjölmörg erindi voru haldin um fjölskyldumál og fulltrúar stjórnmálaflokka gerðu grein fyrir stefnu sinni í fjölskyldumálum. Samráðsfundurinn og ráðstefnan voru liður í undirbúningi að mótun fjölskyldustefnu fyrir ríkisstjórn Íslands.<br /> <br /> 81. Fjölskylduráð sendi út spurningakönnun til sveitarfélaga í ágúst 1999 og var tekið fram að spurningarnar miðuðust einkum við barnafjölskyldur. Vinna úr innsendum svörum stendur nú yfir. Var meðal annars spurt um eftirfarandi:<br /> · hvort sveitarstjórn hafi mótað fjölskyldustefnu fyrir sveitarfélagið eða hvenær undirbúningur muni hefjast,<br /> · sérreglur um fæðingarorlof mæðra og feðra sem starfa hjá sveitarfélaginu,<br /> · möguleika starfsmanna sveitarfélagsins á sveigjanlegum vinnutíma,<br /> · möguleika á sveigjanlegum vistunartíma fyrir börn á leikskóla,<br /> · upplýsingar um fræðslu á vegum sveitarfélags um málefni fjölskyldunnar í formi funda, námskeiða, útgáfu bæklinga eða annars,<br /> · upplýsingar um ráðgjafarþjónustu á vegum sveitarfélags í málefnum fjölskyldunnar,<br /> · upplýsingar um fjölda sérfræðinga að störfum fyrir sveitarfélag, svo sem félagsráðgjafa, námsráðgjafa og sálfræðinga,<br /> · upplýsingar um samstarf sveitarfélags við aðila sem tengjast málefnum fjölskyldunnar eða fjölskylduráðgjöf, svo sem önnur sveitarfélög, heilsugæslu, sjúkrahús, Rauða Kross Íslands, Slysavarnarfélag Íslands, þjóðkirkjuna, ungmennafélög eða íþróttafélög.<br /> <br /> 82. Samkvæmt stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá 28. maí 1999 eru markmið hennar á kjörtímabilinu meðal annars:<br /> · Að styrkja fjölskylduna sem hornstein þjóðfélagsins og treysta samheldni hennar og velferð. Jöfn tækifæri karla og kvenna verði tryggð í hvívetna svo sem með lengingu fæðingarorlofs og jöfnun réttar mæðra og feðra til töku þess. Stuðningur við íþrótta- og æskulýðsstarf verði aukinn og hlúð að öðrum skilyrðum heilbrigðs fjölskyldulífs.<br /> · Að gera áætlun um sérstakt átak í baráttunni gegn fíkniefnavandanum í samstarfi við foreldra og skóla, frjáls félagasamtök á sviði forvarna og meðferðarúrræða auk sveitarfélaga, íþrótta- og ungmennafélaga. Þeir meginþættir, sem unnið verði að, eru auknar forvarnaaðgerðir, samræming starfsemi lögreglu og tollgæslu og fjölgun meðferðarúrræða fyrir unga fíkniefnaneytendur.<br /> <br /> 83. Haustið 1999 var lögð fram á Alþingi tillaga til þingsályktunar um heildarstefnumótun í málefnum barna og unglinga. Samkvæmt tillögunni skulu markmið stefnumótunar vera að tryggja hag og velferð barna og unglinga á öllum sviðum þjóðlífsins og byggja þeim sem best og jöfnust skilyrði til uppvaxtar og þroska. Í því skyni skuli skipuð nefnd með aðild sex ráðuneyta og Sambands íslenskra sveitarfélaga. Á grundvelli stefnumótunar skuli gerð fimm ára framkvæmdaráætlun í samráði við opinberar stofnanir og félagasamtök, þar með talið félagasamtök unglinga. Er hér fylgt ítrekuðum tillögum Umboðsmanns barna sem lagt hefur áherslu á þetta frá stofnun embættisins.<br /> <br /> 84. Gefnar hafa verið út nýjar aðalnámskrár fyrir öll skólastigin. Aðalnámskrár eru ígildi reglugerða og er þeim ætlað að marka meginstefnu í kennslu og kennsluskipan. Aðalnámskrárnar voru unnar á grundvelli nýrrar skólastefnu sem meðal annars er ætlað að mæta þeim kröfum sem samningurinn um réttindi barnsins gerir. Helstu áherslur skólastefnunnar eru:<br /> · sjálfstæði nemenda með auknu vali en jafnframt áherslu á skipuleg vinnubrögð og úrlausn verkefna í samræmi við aldur barna og þroska,<br /> · ný námsgrein, lífsleikni, sem skyldunámsgrein bæði í grunnskóla og framhaldsskóla. Tilgangurinn er að stuðla að alhliða þroska nemenda og auka færni þeirra til að takast á við síbreytilegt og flókið samfélag. Áhersla er lögð á mannréttindakennslu,<br /> · að meta sérþarfir nemenda með öflugri greiningu,<br /> · meira nám á skemmri tíma með því að fjölga kennslustundum í grunnskóla jafnt og þétt, hraða yfirferð og gefa nemendum kost á mismunandi námstíma,<br /> · upplýsingatækni sem verkfæri í öllum námsgreinum með því að gera upplýsingalæsi að skyldunámsgrein í grunnskóla, það er hæfni til að safna, greina og setja fram upplýsingar,<br /> · að treysta góða undirstöðukunnáttu í íslensku og stærðfræði,<br /> · að auka áherslu á tungumálakennslu.<br /> <br /> 85. Skýrsla um rannsóknarverkefnið <em>Alþjóðleg könnun á réttindum barna á heimili og í skóla</em> var gerð árið 1999, en verkefnið var unnið á vegum Fræðsluskrifstofu Reykjavíkur í samvinnu við Alþjóða sálfræðingafélagið til að öðlast þekkingu á sambandi milli viðhorfa til réttinda barna og félagsmótunar í hverju landi. Var rannsóknin hönnuð með tilliti til réttinda eins og þau eru sett fram í samningnum um réttindi barnsins og var rannsóknin gerð í um 20 löndum. Haldinn var kynningarfundur um verkefnið á vegum Sálfræðingafélags Íslands árið 1995. Niðurstöður benda til þess að íslensk börn telji réttindi sín mikilvægari en önnur börn í öllum hinum þátttökulöndunum. Íslensk börn telji ennfremur að réttindi heima fyrir séu fyrir hendi í meira mæli heldur en önnur börn. Þegar kemur að mati á tilvist réttinda í skóla er íslenska meðaltalið í fjórða sæti þátttökulandanna. Almennt töldu íslensk börn að mikilvægi réttinda væri að jafnaði meira en tilvist, sem bendir til að þau telji réttindum sínum að einhverju leyti ábótavant.<br /> <br /> 86. Verið er að leggja lokahönd á mótun nýrrar íslenskrar heilbrigðisstefnu til ársins 2005.<br /> <br /> 87. Unnið hefur verið að stefnumótun á fjölmörgum öðrum sviðum, meðal annars um málefni flóttamanna, um barnavernd og um vímuvarnir, sem nánar verður gerð grein fyrir í umfjöllun um einstakar greinar.<br /> <br /> <strong>Þátttaka sjálfstæðra félaga í barnavernd og kynningu á samningnum.</strong><br /> <br /> 88. Samtökin Barnaheill stóðu fyrir fundi um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og stöðu barna á Íslandi í október 1995 og voru niðurstöður og ályktanir fundarins gefnar út á vegum samtakanna. Haustið 1995 voru haldnir fundir á rúmlega 400 vinnustöðum til að dreifa bæklingi og kynna samninginn um réttindi barnsins. Frá árinu 1996 hafa samtökin Barnaheill ásamt Mannréttindaskrifstofu Íslands haldið árlega námskeið í samvinnu við Endurmenntunardeild Kennaraháskóla Íslands um mannréttindakennslu og samninginn um réttindi barnsins. Bæklingur Barnaheilla um samninginn í hnotskurn var endurskoðaður og gefinn út að nýju árið 1999. Honum hefur þegar verið dreift til allra heilsugæslustöðva, sveitarstjórna og leikskóla, og frekari dreifing er fyrirhuguð. Þá hafa Barnaheill staðið fyrir nokkrum ráðstefnum og málþingum, meðal annars var haldin ráðstefna um stöðu erlendra barna á Íslandi í október 1999 í tilefni af 10 ára afmæli samtakanna og samningsins um réttindi barnsins.<br /> <br /> 89. Árið 1996 gaf Mannréttindaskrifstofan út í sérprentun erindi um mannréttindastarf Sameinuðu þjóðanna. Í lok árs 1999 kemur út hefti sem fjallar um þátttöku Íslands í alþjóðlegu mannréttindastarfi á árunum 1945-1995 þar sem meðal annars verður fjallað um samninginn um réttindi barnsins. Mannréttindaskrifstofan fékk styrk frá dómsmálaráðuneytinu og utanríkisráðuneytinu til að standa fyrir kynningu á mannréttindum í tengslum við 50 ára afmæli mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna árið 1998. Tóku alls 17 félagasamtök höndum saman og héldu sérstaka barnadagskrá af þessu tilefni.<br /> <br /> 90. Lögræðingafélag Íslands hélt kynningarfund um samninginn árið 1995. Lögmannafélag Íslands stóð sama ár fyrir námskeiði um mannréttindi, þar sem meðal annars var fjallað um samninginn um réttindi barnsins.<br /> <br /> 91. Fjölmörg frjáls félagasamtök á Íslandi vinna að hagsmunamálum barna. Þau nota samninginn um réttindi barnsins í baráttu sinni fyrir bættum réttindum og kynna því efni samningsins í starfi sínu.<br /> <br /> <br /> <strong>III. Hugtakið barn</strong><br /> <br /> 92. Með lögum nr. 160/1998 var barnaverndarlögum nr. 58/1992 breytt í kjölfarið á hækkun sjálfræðisaldurs og eru börn nú skilgreind sem allir einstaklingar undir 18 ára aldri.<br /> <br /> <strong>Ákvæði sem veita börnum réttindi eða leggja á þau skyldur</strong><br /> 93. Í kjölfar hækkunar á sjálfræðisaldri eiga börn rétt á forsjá foreldra sinna til 18 ára aldurs. (77)<br /> <br /> <strong>Ákvæði sem veita börnum sérstaka vernd</strong><br /> 94. Í barnaverndarlögum eru ákvæði um útivistartíma barna. Börn, 12 ára og yngri, mega ekki vera á almannafæri eftir klukkan 20 nema í fylgd með fullorðnum. Börn, sem eru á aldrinum 13 til 16 ára skulu að sama skapi ekki vera á almannafæri eftir klukkan 22, enda séu þau ekki á heimferð frá viðurkenndri skóla-, íþrótta- eða æskulýðssamkomu. Á tímabilinu 1. maí til 1. september lengist útivistartími barna um tvær klukkustundir. Sveitarstjórnir geta breytt þessum aldursmörkum og tímasetningum með sérstakri samþykkt.<br /> <br /> 95. Árið 1998 var gerð sú breyting á almennum hegningarlögum nr. 19/1940 að fyrningarfrestur vegna kynferðisbrota telst ekki fyrr en frá þeim degi sem brotaþoli nær 14 ára aldri.<br /> <br /> 96. Ef brot er framið annaðhvort af börnum undir 18 ára eða gegn þeim er skylt að tilkynna það barnaverndarnefnd. (80)<br /> <br /> 97. Árið 1999 var lögum nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála breytt þannig að settar voru sérreglur um skýrslutöku af öllum börnum sem verða fyrir kynferðisbroti. Dómari skal taka skýrslu af barni á rannsóknarstigi með það að markmiði að barn þurfi að jafnaði ekki að endurtaka skýrslugjöf. (81)<br /> <br /> 98. Samkvæmt lögum um hollustuhætti og aðbúnað á vinnustöðum nr. 46/1980, sbr. lög nr. 52/1997, gilda ýmsar sérreglur um vinnu barna. Samkvæmt þessum lögum er barn sérhver einstaklingur sem er undir 15 ára aldri eða sem er í skyldunámi. Unglingur er einstaklingur sem er minnst 15 ára en hefur ekki náð 18 ára aldri og er ekki lengur í skyldunámi. Ungmenni merkir í lögunum einstakling undir 18 ára aldri. Börn má almennt ekki ráða í vinnu nema í tilteknum undantekningartilvikum, meðal annars er heimilt að ráða börn sem náð hafa 14 ára aldri til starfa af léttara tagi. Óheimilt er að ráða ungmenni til erfiðisvinnu eða vinnu sem er hættuleg. Lögin hafa einnig að geyma ákvæði um virkan vinnutíma barna og unglinga og ákvæði um lágmarkshvíld. (82)<br /> <br /> <strong>Ákvæði sem tilskilja lágmarksaldur til að öðlast tiltekin réttindi</strong><br /> 99. Með nýjum lögræðislögum nr. 71/1997 var sjálfræðisaldur barna hækkaður úr 16 árum í 18 ár. (83)<br /> <br /> 100. Samkvæmt lögum nr. 25/1975 um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf, barneignir og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir skal kona sækja sjálf um fóstureyðingu. Ef kona er yngri en 16 ára skal forsjárforeldri taka þátt í umsókn með henni nema sérstakar ástæður mæli gegn því. Ekki er gert ráð fyrir breytingum á þessum ákvæðum.<br /> <br /> 101. Samkvæmt lögum um atvinnuleysistryggingar nr. 12/1997 hafa þeir rétt til bóta sem eru orðnir 16 ára að aldri og uppfylla að auki önnur skilyrði.<br /> <br /> 102. Samkvæmt lögum um réttindi sjúklinga nr. 74/1997 skulu upplýsingar um heilsufar og meðferð sjúklings yngri en 16 ára veittar foreldrum. Þá skulu foreldrar sem fara með forsjá barns veita samþykki fyrir nauðsynlegri meðferð barns yngra en 16 ára. Ekki er nauðsynlega gert ráð fyrir breytingum á þessum ákvæðum.<br /> <br /> 103. Lagt var fram á Alþingi haustið 1999 frumvarp til nýrra laga um trúfélög. Þar er gert ráð fyrir að hækka aldursmörk þeirra sem geta tekið ákvörðun um aðild að trúfélagi, úr 16 árum í 18 ár, í samræmi við hækkun sjálfræðisaldurs. (87)<br /> <br /> 104. Lögum um tóbaksvarnir nr. 74/1984 var breytt með lögum nr. 101/1996, meðal annars vegna neikvæðrar þróunar varðandi reykingar unglinga. Voru aldursmörk til tóbakskaupa hækkuð úr 16 árum í 18 ár.<br /> <br /> 105. Lögum um lögheimili nr. 21/1990 var breytt með lögum nr. 145/1998. Eiga börn 17 ára eða yngri nú sama lögheimili og foreldri sem fer með forsjá þess, í stað 15 ára og yngri áður.<br /> <br /> 106. Lögum um mannanöfn nr. 45/1996 var breytt með lögum nr. 150/1998. Til samræmis við hækkun sjálfræðisaldurs voru aldursmörk til að óska eftir nafnbreytingu hækkuð úr 16 árum í 18 ár. Nafnbreyting barns undir 18 ára aldri er háð samþykki þess hafi það náð 12 ára aldri.<br /> <br /> 107. Samkvæmt nýjum vopnalögum nr.16/1998 er það enn skilyrði fyrir veitingu skotvopnaleyfis að umsækjandi hafi náð 20 ára aldri, auk frekari skilyrða samkvæmt lögunum. (86)<br /> <br /> 108. Ný áfengislög nr. 75/1998 tóku gildi þann 1. júlí 1998. Samkvæmt lögunum var skipuð nefnd með það verkefni að kanna hvort æskilegt sé að breyta áfengiskaupaaldri á Íslandi úr 20 árum í 18 ár. Nefndin skal einnig meta hvort rétt sé að skoða samhliða slíkri breytingu að færa aldurinn til ökuleyfis úr 17 árum í 18 ár og að lækka leyfilegt áfengismagn í blóði 17—20 ára við akstur í 0_. (91)<br /> <br /> 109. Með hækkun sjálfræðisaldurs og breytingu á skilgreiningu barns í barnaverndarlögum má segja að íslensk löggjöf skilgreini börn með sama hætti og 1. gr. samningsins um réttindi barnsins. Mismunandi aldursmörk til að njóta réttinda og verndar verða að teljast eiga rétt á sér í sumum tilvikum til að tryggja börnum stigvaxandi réttindi miðað við aldur og þroska. (93)<br /> <br /> 110. Í athugasemdum umboðsmanns barna við frumvarp til nýrra lögræðislaga var bent á að þó hækkun sjálfræðisaldurs tryggi réttarstöðu barna gagnvart foreldrum þá verði ekki litið framhjá því að jafnframt skerði þetta rétt barna til að ráða sér almennt sjálf. Að mati umboðsmanns er þýðingarmikið að börnum á aldrinum 16-18 ára verði tryggt sjálfræði á vissum sviðum og hefur verið lögð áhersla á að börn verði ekki svipt sjálfsákvörðunarrétti í tilteknum tilvikum nema brýnir hagsmunir barna krefjist þess.<br /> <br /> <br /> <strong>IV. Almennar meginreglur</strong><br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Jafnræðisregla (2. grein)</span></strong><br /> <br /> 111. Samkvæmt 65. gr. íslensku stjórnarskrárinnar nr. 33/1994, sbr. lög nr. 97/1995, skulu allir vera jafnir fyrir lögunum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Konur og karlar skulu njóta jafns réttar í hvívetna. (94)<br /> <br /> 112. Í mikilvægum dómi Hæstaréttar Íslands frá 20. febrúar 1997 reyndi á ákvæði 65. gr. í máli 13 ára stúlku sem krafði íslenska ríkið um bætur vegna slyss. Af hálfu ríkisins var þess krafist að við útreikning framtíðartjóns stúlkunnar væri einungis miðað við 75% af tilteknum meðaltekjum sem voru almennt lagðar til grundvallar óskertar ef um unga pilta var að ræða. Var þetta byggt á útreikningum um að meðaltekjur kvenna væru yfirleitt lægri en karla. Niðurstaða Hæstaréttar var sú að mismunun um áætlun framtíðartekna yrði ekki réttlætt með skírskotun til meðaltalsreikninga. Í ljósi 65. gr. stjórnarskrárinnar voru óskertar meðaltekjur lagðar til grundvallar við mat á framtíðartekjutapi stúlkunnar.<br /> <br /> 113. Þann 28. maí 1998 var samþykkt á Alþingi framkvæmdaáætlun til fjögurra ára um aðgerðir til að ná fram jafnrétti kynjanna. Leiðarljós áætlunarinnar er að sjónarmið jafnréttis verði fléttað inn í alla þætti stefnumótunar, ákvarðana og aðgerða á vegum ríkisins og er tekið fram að formlegt eða lagalegt jafnrétti nægi ekki ef það skili sér ekki til raunverulegs jafnréttis í lífi og starfi beggja kynja. Lögð er áhersla á að jafnréttismál varði bæði konur og karla og að samvinna beggja kynja sé nauðsynleg forsenda árangurs. Í áætluninni eru talin upp fjölmörg verkefni einstakra ráðuneyta, meðal annars er lögð áhersla á að skólar vinni ötullega að því að tryggja jafnan rétt drengja og stúlkna, fræði nemendur um stöðu kynjanna og vinni gegn því að nemendur festist í farvegi hefðbundinnar verkaskiptingar kynjanna. Stefnt er að því að auka jafnréttisfræðslu í skólum og leggja sérstaka áherslu á styrkleika beggja kynja, skyldur beggja og réttindi.<br /> <br /> 114. Í lok árs 1999 var lagt fram á Alþingi frumvarp til jafnréttislaga. Markmiðið er að koma á og viðhalda jafnrétti og jöfnum tækifærum kvenna og karla og jafna þannig stöðu kynjanna á öllum sviðum samfélagsins. Meginástæður fyrir endurskoðun gildandi laga eru taldar annars vegar þær breytingar sem orðið hafa á undanförnum árum í jafnréttismálum, hvorttveggja á verkefnum og aðferðarfræði og hins vegar sú staðreynd að ekki hefur nægilega miðað í jafnréttisátt á ýmsum mikilvægum sviðum samfélagsins. Við samningu frumvarpsins var sérstaklega hugað að skyldum sem íslensk stjórnvöld hafa undirgengist á grundvelli samningsins um Evrópska efnahagssvæðið (EES).<br /> <br /> 115. Í lögum nr. 66/1995 um grunnskóla er tekið fram að markmið náms og kennslu og starfshættir grunnskólans skuli vera þannig að komið sé í veg fyrir mismunun vegna uppruna, kyns, búsetu, stéttar, trúarbragða eða fötlunar. Einnig er ákvæði um að í öllu skólastarfi skuli tekið mið af mismunandi persónugerð, þroska, hæfileikum, getu og áhugasviðum nemenda. (97)<br /> <br /> 116. Virðing fyrir jafnrétti er áréttuð í aðalnámskrám leikskóla, grunnskóla og framhaldsskóla.<br /> <br /> 117. Með lögum nr. 135/1996 voru gerðar breytingar á almennum hegningarlögum nr. 19/1940. Samkvæmt 180. gr. skal hver sá sem í atvinnurekstri eða þjónustustarfsemi neitar manni um vöru eða þjónustu til jafns við aðra, á grundvelli þjóðernis hans, litarháttar, kynþáttar, trúarbragða eða kynhneigðar, sæta sektum eða fangelsi allt að sex mánuðum. Sömu refsingu varðar að neita manni um aðgang til jafns við aðra að opinberum samkomustað eða öðrum stöðum sem opnir eru almenningi. Breytingar voru gerðar á 233. gr. a. þannig að nú varðar það sektum eða fangelsi allt að 2 árum að ráðast opinberlega með háði, rógi, smánun, ógnun eða á annan hátt á mann eða hóp manna vegna þjóðernis þeirra, litarháttar, kynþáttar, trúarbragða eða kynhneigðar. Með þessum breytingum var bætt réttarstaða einstaklinga innan þessara tilgreindu hópa og bætt réttarstaða samkynhneigðra. (96)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Hagsmunir barnsins í fyrirrúmi (3. grein)</span></strong><br /> <br /> 118. Markmiðsgrein barnaverndarlaga nr. 58/1992 var lítillega breytt með lögum nr. 160/1998 og hljóðar hún nú svo: "Markmið barnaverndar er að tryggja börnum viðunandi uppeldisskilyrði. Skal það gert með því að styrkja uppeldishlutverk fjölskyldunnar og beita úrræðum til verndar einstökum börnum þegar það á við. Í barnaverndarstarfi skal jafnan það ráð upp taka sem ætla má að barni sé fyrir bestu. Skal barnaverndarstarfi hagað þannig að það stuðli að stöðugleika í uppvexti barna. Börn skulu njóta réttinda í samræmi við aldur og þroska." (98)<br /> <br /> 119. Minnt er á að barnaverndarlög gilda nú með sama hætti um öll börn undir 18 ára aldri. Heildarfjöldi tilkynninga til barnaverndarnefnda á Íslandi var 2.359 á árinu 1998. Eftirfarandi er sundurliðun á tilkynningum eftir því frá hverjum þær bárust: (100-102)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;"><strong>Tilkynningar til barnaverndarnefnda</strong></td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Lögregla</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 762 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Skóli/skólaskrifstofa/leikskóli</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 428 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Foreldrar</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 375 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Nágrannar</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 223 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Ættingjar</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 186 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Heilbrigðisyfirvöld</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 150 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Önnur barnaverndarnefnd</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 69 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Barnið sjálft</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 15 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;">Aðrir</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 151 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 312px;"><strong>Tilkynningar alls</strong></td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>2.359</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 120. Ákvæði 3. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar, um að börnum skuli tryggð í lögum sú vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst, er meðal annars sett til þess að árétta að hagsmunir barna geti réttlætt skerðingu á réttindum annarra.<br /> <br /> 121. Samkvæmt lögum nr. 74/1997 skal læknir eða annar heilbrigðisstarfsmaður snúa sér til barnaverndaryfirvalda ef foreldrar sem fara með forsjá barns neita að samþykkja nauðsynlega<br /> meðferð. Ef ekki vinnst tími til að leita liðsinnis barnaverndaryfirvalda vegna lífsnauðsynlegrar bráðameðferðar á sjúku barni er skylt að hafa heilbrigði þess að leiðarljósi og grípa tafarlaust til nauðsynlegrar meðferðar.<br /> <br /> 122. Ákvæði um tillit til þarfa og hagsmuna hvers nemenda eru áréttuð í nýjum lögum um grunn- og framhaldsskóla, svo og í nýjum aðalnámskrám fyrir öll skólastig. (106)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(c)</span></strong><strong><span style="text-decoration: underline;">Réttur til lífs, afkomu og þroska (6. grein)</span></strong><br /> <br /> 123. Markmið laga um réttindi sjúklinga nr. 74/1997 er að tryggja sjúklingum tiltekin réttindi í samræmi við almenn mannréttindi og mannhelgi og styrkja þannig réttarstöðu þeirra gagnvart heilbrigðisþjónustunni. Í lögunum er sérstakt ákvæði um skyldu til að gera allt sem unnt er til að sjúkt barn fái að þroskast og njóta lífsgæða þrátt fyrir veikindi og meðferð eftir því sem ástand þess leyfir.<br /> <br /> 124. Fjöldi fóstureyðinga á Íslandi samkvæmt fyrirliggjandi upplýsingum: (112) </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 164px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Fóstureyðingar</strong> </div> </td> <td style="width: 124px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Fjöldi alls</strong> </div> </td> <td style="width: 269px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Fjöldi á 100 lifandi fæddra barna</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 164px;"> <div style="text-align: center;"> 1993 </div> </td> <td style="width: 124px;"> <div style="text-align: center;"> 827 </div> </td> <td style="width: 269px;"> <div style="text-align: center;"> 17.8 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 164px;"> <div style="text-align: center;"> 1994 </div> </td> <td style="width: 124px;"> <div style="text-align: center;"> 775 </div> </td> <td style="width: 269px;"> <div style="text-align: center;"> 17.4 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 164px;"> <div style="text-align: center;"> 1995 </div> </td> <td style="width: 124px;"> <div style="text-align: center;"> 807 </div> </td> <td style="width: 269px;"> <div style="text-align: center;"> 18.8 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 164px;"> <div style="text-align: center;"> 1996 </div> </td> <td style="width: 124px;"> <div style="text-align: center;"> 854 </div> </td> <td style="width: 269px;"> <div style="text-align: center;"> 19.6 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 164px;"> <div style="text-align: center;"> 1997 </div> </td> <td style="width: 124px;"> <div style="text-align: center;"> 921 </div> </td> <td style="width: 269px;"> <div style="text-align: center;"> 22.1 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(d) Virðing fyrir sjónarmiðum barnsins (12. grein)</span></strong><br /> <br /> 125. Með lögum nr. 160/1998, um breytingu á barnaverndarlögum nr. 58/1992, var lögfest nýtt ákvæði, 43. gr. a, um réttindi barns við málsmeðferð. Var formlegur réttur barna til að tjá sig í barnaverndarmálum aukinn með vísan til 12. gr. samningsins um réttindi barnsins. Samkvæmt 43. gr. a. ber að veita barni kost á að tjá sig um mál sem það varðar og taka skal réttmætt tillit til skoðana þess við úrlausn máls, allt í samræmi við aldur og þroska barnsins. Ávallt skal veita barni 12 ára og eldri kost á að tjá sig um mál. Þá var rýmkað ákvæðið um skipan talsmanns fyrir börn en barnaverndarnefnd ber nú að skipa barni talsmann til að gæta hagsmuna þess ef þörf krefur. (117)<br /> <br /> 126. Á árinu 1998 leituðu barnaverndarnefndir upplýsinga hjá 692 börnum vegna vinnslu einstakra barnaverndarmála, eða tæplega 30% af heildarfjölda barna sem fengu aðstoð á árinu. Skipaður var talsmaður fyrir barn í 9 tilvikum.<br /> <br /> 127. Nafnabreytingar eru háðar samþykki barns sem náð hefur 12 ára aldri samkvæmt lögum nr. 45/1996. (121)<br /> <br /> 128. Samkvæmt lögum um réttindi sjúklinga skulu sjúkum börnum veittar upplýsingar um heilsufar og meðferð að teknu tilliti til aldurs þeirra og þroska. Þau eiga sama rétt og aðrir á að hafna því að fá upplýsingar. Eftir því sem kostur er skulu sjúk börn höfð með í ráðum varðandi samþykki fyrir nauðsynlegri meðferð og alltaf ef þau eru 12 ára eða eldri.<br /> <br /> 129. Með nýjum grunnskólalögum nr. 66/1995 var fellt niður heimildarákvæði um setu fulltrúa nemenda á fundum skólastjóra og kennararáðs og á kennarafundum, þar sem rétt þótti að hafa það í valdi hvers skóla hvernig formlegri aðild nemenda að stjórn skólans væri fyrir komið. Í nýrri aðalnámskrá fyrir grunnskóla er lögð áhersla á mikilvægi þess að allt skólasamfélagið, það er starfsfólk skóla, foreldrar og nemendur, taki þátt í umræðum og komi að stefnumótun í öllum málefnum sem snúa að því sem fram fer í skólanum. Í lögunum er ákvæði um að nemendum grunnskóla sé heimilt að stofna nemendaráð sem vinnur að félags-, hagsmuna- og velferðarmálum þeirra. Skólastjóri skal fela einum af kennurum skólans að aðstoða nemendaráð. Jafnframt er ákvæði um að skólastjóri skuli að minnsta kosti tvisvar á ári boða til sameiginlegs fundar kennararáðs, foreldraráðs og nemendaráðs til þess að veita upplýsingar um skólastarfið og fjalla um málefni þessara ráða.<br /> <br /> 130. Samkvæmt reglugerð nr. 385/1996 um skólareglur og aga í grunnskólum ber skólastjóra að kynna fyrir nemendum grunnskóla settar skólareglur um almenna umgengni og hegðun nemenda og samskipti þeirra við aðra. Nemendum og forsjáraðilum skal alltaf gefinn kostur á að tjá sig um meint agabrot nemenda í skóla.<br /> <br /> 131. Með reglugerð nr. 710/1996 er nemendum í grunnskóla og forsjáraðilum þeirra tryggður réttur til að skoða metnar prófúrlausnir nemenda og að skoða þau gögn sem liggja til grundvallar hvers konar skriflegum vitnisburði um námsstöðu nemandans.<br /> <br /> 132. Samkvæmt lögum nr. 80/1996 um framhaldsskóla skal starfa nemendaráð í hverjum framhaldsskóla sem er fulltrúi nemenda í hagsmunamálum þeirra. Nemendaráð hefur tillögu- og umsagnarrétt um markmið náms, námsefni og kennslutilhögun í skóla sínum. Almenn samtök nemenda í hverjum skóla, nemendafélög, setja reglur um skipan, starfssvið og starfshætti nemendaráðs. Nemendafélög tilnefna jafnframt einn áheyrnarfulltrúa með málfrelsi og tillögurétt á fundum skólanefnda sem ætlað er að marka áherslur í starfi hvers framhaldsskóla.<br /> <br /> 133. Vísað er til umfjöllunar í 67. mgr. um <em>Þingvöll</em>, nýtt verkefni umboðsmanns barna.<br /> <br /> 134. Í mars 1999 var haldið á Alþingi sérstakt þriggja daga Alþingi ungmenna í tilefni af 50 ára afmæli Evrópuráðsins. Ræddu ungmenni ýmis mál og samþykktu ályktanir, svo sem um ungt fólk og menntun á 21. öldinni og umhverfisvernd á Íslandi.<br /> <br /> 135. Ísland sendi tvo fulltrúa á þing æskunnar í París í október 1999, sem haldið var af menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna, UNESCO, og franska þjóðþinginu. Tilgangurinn var meðal annars að fjalla um og samþykkja <em>Yfirlýsingu ungmenna fyrir 21 öldina</em>, sem lið í undirbúningi fyrir Alþjóðaár friðarmenningar árið 2000. Öllum íslenskum grunnskólabörnum var boðið að senda inn tillögur.<br /> <br /> <br /> <strong>V. Borgaraleg réttindi</strong><br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Nafn og þjóðerni (7. grein)</span></strong><br /> <br /> 136. Ný lög um mannanöfn nr. 45/1996 tóku gildi 1. janúar 1997. Markmið laganna var meðal annars að auka frelsi í nafngiftum frá því sem var, einkum með því að heimila aðlöguð erlend nöfn og með því að heimila millinöfn, einnig að jafna nafnrétt manna með því að auka rétt erlendra manna sem gerast íslenskir ríkisborgarar. Ákvæði um skyldu til nafngiftar og sektarheimildir eru óbreytt. Dagsektum hefur aldrei verið beitt. (126)<br /> <br /> 137. Samkvæmt lögunum er því ekki lengur tilskilið að eiginnafn skuli að jafnaði vera íslenskt. Fái maður sem heitir erlendu nafni íslenskt ríkisfang má hann halda fullu nafni sínu óbreyttu. Á þetta einnig við um börn hans sem fá ríkisfang með honum. Þeim er heimilt að taka upp eiginnöfn, millinöfn og/eða kenninöfn í samræmi við ákvæði mannanafnalaga. Þeim, sem fyrir gildisgöku laganna fengu íslenskt ríkisfang með því skilyrði að þeir breyttu nöfnum sínum í samræmi við ákvæði eldri mannanafnalaga, er heimilt með leyfi dómsmálaráðherra að taka aftur upp þau nöfn sem þeir báru fyrir og/eða fella niður þau nöfn sem þeim var gert að taka sér.<br /> <br /> 138. Nafnabreytingar eru háðar samþykki foreldra ef maður er yngri en 18 ára gamall.<br /> <br /> 139. Um ríkisborgararétt er nú fjallað í 66. gr. stjórnarskrárinnar. Veita má útlendingi íslenskan ríkisborgararétt samkvæmt lögum, en ekki einungis með lögum eins og áður var. Með þessu er löggjafanum veitt svigrúm til að setja almenn lög um veitingu ríkisborgararéttar. Með lögum nr. 62/1998 voru gerðar allnokkrar breytingar á lögum um íslenskan ríkisborgararétt nr. 100/1952, meðal annars þær að dómsmálaráðherra geti veitt útlendingum sem sækja um og uppfylla nánar tiltekin skilyrði íslenskan ríkisborgararétt án þess að umsókn þurfi að leggja fyrir Alþingi. Alþingi getur þó jafnframt veitt ríkisborgararétt með sérstökum lögum. (132, 134)<br /> <br /> 140. Samkvæmt núgildandi lögum um ríkisborgararétt öðlast barn íslenskt ríkisfang við fæðingu ef móðir þess er íslenskur ríkisborgari eða ef móðir hefur annað ríkisfang en er gift íslenskum ríkisborgara. Afnuminn hefur verið munurinn á skilgetnum og óskilgetnum börnum. Eignist ógift kona, sem er erlendur ríkisborgari, barn hér á landi öðlast það íslenskan ríkisborgararétt ef karlmaður, sem er íslenskur ríkisborgari, er faðir þess samkvæmt barnalögum. Eignist ógift kona, sem er erlendur ríkisborgari, barn erlendis með karlmanni sem er íslenskur ríkisborgari getur faðirinn, áður en barnið nær 18 ára aldri, óskað þess við dómsmálaráðuneytið að barnið öðlist íslenskan ríkisborgararétt. Skal hafa samráð við barnið hafi það náð 12 ára aldri. (132)<br /> <br /> 141. Erlent barn, sem ættleitt er af íslenskum ríkisborgara með leyfi íslenskra stjórnvalda, öðlast íslenskt ríkisfang við ættleiðinguna ef það er yngra en 12 ára. Erlent barn, yngra en 12 ára, sem ættleitt er af íslenskum ríkisborgara með erlendri ákvörðun, sem íslensk stjórnvöld viðurkenna, öðlast íslenskt ríkisfang við staðfestingu dómsmálaráðuneytisins að ósk ættleiðanda.<br /> <br /> 142. Dómsmálaráðherra er einnig heimilt að veita íslenskan ríkisborgararétt barni sem er fætt á Íslandi og sannanlega hefur ekki öðlast annan ríkisborgararétt við fæðingu og hefur ekki öðlast hann, eða átt rétt til að öðlast hann, þegar umsókn um ríkisborgararétt er borin fram. Barnið skal hafa átt lögheimili og samfellda dvöl hér á landi frá fæðingu í að minnsta kosti þrjú ár. Þetta ákvæði var rökstutt með vísan til samningins um réttindi barnsins og samnings Evrópuráðsins um ríkisborgararétt frá 1997 sem Ísland hefur undirritað. (133)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Réttur til að varðveita auðkenni (8. grein)</span></strong><br /> <br /> 143. Ekki voru gerðar sérstakar efnisbreytingar á ákvæðinu um missi ríkisborgararéttar í 7. gr. laganna um íslenskan ríkisborgararétt. (135)<br /> <br /> 144. Nú hefur einhver, sem öðlast hefur íslenskt ríkisfang við fæðingu og átt hefur hér lögheimili til fullnaðs 18 ára aldurs, misst íslenskt ríkisfang sitt, og fær hann þá ríkisfangið að nýju, hafi hann átt hér lögheimili síðustu 2 árin, með því að tilkynna dómsmálaráðuneytinu skriflega þá ósk sína, sbr. 4. gr. laganna. Hefur verið fellt niður það skilyrði fyrir endurveitingu að viðkomandi sanni að hann missi við það erlent ríkisfang. Engin sérstök áhersla er því lengur lögð á að koma í veg fyrir tvöfaldan ríkisborgararétt. (136)<br /> <br /> 145. Íslenskur ríkisborgari, sem fæddur er erlendis og aldrei hefur átt lögheimili hér á landi né hefur dvalist hér í einhverju skyni, missir íslenskt ríkisfang þegar hann verður 22 ára. Þó getur forseti leyft, að hann haldi ríkisfangi sínu, ef um það er sótt innan þess tíma. Með lögum nr. 62/1998 var gerð sú breyting að hann missir þó ekki íslenskt ríkisfang verði hann við það ríkisfangslaus. (137)<br /> <br /> 146. Um mannanöfn erlendra manna var fjallað í 137. mgr. (138-140)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(c) Tjáningarfrelsi (13. grein)</span></strong><br /> <br /> 147. Samkvæmt 73. gr. stjórnarskrárinnar, á hver maður rétt á að láta í ljós hugsanir sínar en verður þó að ábyrgjast þær fyrir dómi. Ritskoðun og aðrar sambærilegar tálmanir á tjáningarfrelsi má aldrei í lög leiða. Tjáningarfrelsi má aðeins setja skorður með lögum í þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins, til verndar heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs annarra, enda teljist þær nauðsynlegar og samrýmist lýðræðishefðum. (141)<br /> <br /> 148. Skorður við almennt tjáningarfrelsi eru stundum réttlættar með sérstakri vísan til hagsmuna barna, sbr. lög nr. 47/1995 um skoðun kvikmynda og bann við ofbeldiskvikmyndum. Má einnig nefna bann við áfengisauglýsingum, sbr. 20. gr. áfengislaga nr. 75/1998, en Hæstiréttur Íslands taldi það ákvæði ekki brjóta í bága við 73. gr. stjórnarskrárinnar í dómi sínum frá 25. febrúar 1999 og var vísað þar meðal annars til fræðilegra athugana, sem gerðar hafa verið að tilhlutan Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar WHO sem gefa vísbendingar um að áfengisauglýsingar hafi áhrif til aukinnar drykkju, ekki síst meðal yngri aldurshópa. (142)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(d) Aðgangur að upplýsingum (17. grein)</span></strong><br /> <br /> 149. Fjölmiðlum á Íslandi hefur fjölgað jafnt og þétt á undanförnum árum. Árið 1998 voru starfræktar níu sjónvarpsstöðvar auk ríkissjónvarpsins og á þriðja tug útvarpsstöðva. Erlendar sjónvarpsstöðvar í endurvarpi voru alls 22. (146)<br /> <br /> 150. Ríkissjónvarpið sendi út um 500 stundir af barna- og unglingaefni árið 1998. Um 90% þess var erlent efni en erlent barnaefni er að mestu leyti talsett. Heildarútsendingartími Ríkissjónvarpsins var að jafnaði 9 klukkustundir á dag.<br /> <br /> 151. Ríkisútvarpið rekur 2 stöðvar á landsvísu sem sendu út alls um 250 stundir af barna- og unglingaefni árið 1998.<br /> <br /> 152. Stærsta einkarekna sjónvarpsstöðin, Stöð 2, sendi út um 700 stundir af barna- og unglingaefni árið 1998. Um 98% var erlent efni og var um 60% efnisins talsett, fyrst og fremst efni fyrir yngri aldurshópana. Heildarútsendingartími Stöðvar 2 árið 1998 var að jafnaði 16 klukkustundir á sólarhring. Síðla árs 1999 hóf Stöð 2 útsendingar á morgunsjónvarpi, því fyrsta sinnar tegundar á Íslandi, sem felur í sér aukningu á daglegu framboði barnaefnis í sjónvarpi.<br /> <br /> 153. Í nóvember 1999 var lagt fram á Alþingi frumvarp til nýrra útvarpslaga. Í frumvarpinu eru tekin upp ákvæði um vernd barna gegn óheimilu efni og um vernd barna gegn ótilhlýðilegum auglýsingum, sem ætlað er að styrkja ákvæði samkeppnislaga nr. 8/1993 um sama efni.<br /> <br /> 154. Árið 1998 voru starfrækt á Íslandi 25 kvikmyndahús með 45 sali, alls voru að meðaltali 860 sýningar á hverri viku og var heildarfjöldi gesta um 1.5 milljónir. Þess má geta að hlutfall kvikmyndahúsa- og leikhúsgesta á Íslandi miðað við mannfjölda er með því hæsta í heimi.<br /> <br /> 155. Árið 1998 voru um 1.800 íslenskar eða þýddar bækur gefnar út á Íslandi. Þar af voru barnabækur 146 og kennslubækur 263. Árið 1997 komu út 143 barnabækur og 303 kennslubækur. Bókaútgáfa á Íslandi er talsvert meiri en á hinum Norðurlöndunum, eða um 6 bækur á ári að meðaltali á hverja 1000 íbúa. (150)<br /> <br /> 156. Árið 1998 voru gefin út á Íslandi 23 fréttablöð, þar af 3 dagblöð. Það stærsta, Morgunblaðið, er daglega gefið út í um 53 þúsund eintökum. Með því fylgir vikulega sérblað fyrir börn. Með öðru stærsta blaðinu, Dagblaðinu, fylgir vikulega sérstakt blað fyrir unglinga. Þá voru gefin út árið 1998 um 1000 tímarit, samanborið við um 600 árið 1993, en um 10 tímarit, auk teiknimyndasagna, eru sérstaklega fyrir börn.<br /> <br /> 157. Á undanförnum árum hefur orðið bylting í upplýsingamálum sem Ísland hefur ekki farið varhluta af og notkun tölvutækni og Netsins hefur aukist mjög hratt. Samkvæmt könnun Félagsvísindastofnunar Háskóla Íslands hafa um 60% Íslendinga aðgang að tölvu á heimili. Þar af eru rúmlega 50% með mótald og tengingu við Netið, miðað við 3% árið 1994. Eru þetta nær tvöfalt fleiri en á hinum Norðurlöndunum. Áætlaður fjöldi netnotenda á Íslandi er um 45% af mannfjölda sem er með því hæsta í heimi.<br /> <br /> 158. Samkvæmt nýjum aðalnámskrám grunn- og framhaldsskóla frá 1999 er tekin upp ný námsgrein, upplýsinga- og tæknimennt. Lögð er áhersla á að bæði kynin verði að öðlast trausta þekkingu á tölvum og upplýsingatækni nútímans. Einnig er lögð almenn áhersla á upplýsingalæsi, en það er sú þekking og færni sem þarf til þess að afla, flokka, vinna úr og miðla upplýsingum á gagnrýninn og skapandi hátt. Nemendum er kennt að afla upplýsinga úr bókum, af tölvunetum, myndefni, hljóðrituðu efni og öðrum miðlum. Samhliða læra nemendur að meta upplýsingar og vinna úr þeim á skipulegan hátt. Upplýsingamennt er gerð að sjálfstæðum þætti í námi og einnig samþætt við annað nám nemenda til að undirstrika þá staðreynd að upplýsingalæsi er öðrum þræði sérstök aðferð til að afla sér af sjálfsdáðum þekkingar og færni á ólíkum sviðum.<br /> <br /> 159. Um kvikmyndir gilda nú lög nr. 47/1995 um skoðun kvikmynda og bann við ofbeldiskvikmyndum. Bannað er að framleiða hér á landi eða flytja til landsins ofbeldiskvikmyndir og enn fremur er bönnuð sýning, dreifing og sala slíkra mynda. Menntamálaráðherra skipar sex manna nefnd, sem starfar undir heitinu Kvikmyndaskoðun, til þriggja ára í senn. Telji Kvikmyndaskoðun kvikmynd vera ofbeldiskvikmynd í skilningi laganna úrskurðar hún að dreifing og sýning kvikmyndarinnar skuli vera bönnuð á Íslandi. Teljist kvikmynd geta haft skaðleg áhrif á siðferði eða sálarlíf barna, að mati Kvikmyndaskoðunar, ákveður hún hvort banna skuli að sýna eða afhenda kvikmyndina börnum innan 16 ára aldurs eða á tilteknum aldursskeiðum innan þess aldurs. Kvikmyndaskoðun er heimilt að ákveða sérstök aldursmörk fyrir mismunandi myndmiðla. Kvikmyndaskoðun skoðaði alls 172 myndir árið 1998, settar voru aldurstakmarkanir á um 55% þeirra og um 20% voru bannaðar innan 16 ára aldurs. (151)<br /> <br /> 160. Sjónvarpsstöðvar, sem leyfi hafa til útvarps, annast skoðun kvikmynda sem sýna á í dagskrá, að höfðu samráði við Kvikmyndaskoðun.<br /> <br /> 161. Heimilt er að setja reglur um skoðun tölvuforrita sem hafa að geyma gagnvirka leiki til að tryggja að notkun þeirra sé ekki í ósamræmi við tilgang laganna um bann við ofbeldiskvikmyndum. Skal þá haga slíkri skoðun með áþekkum hætti og skoðun kvikmynda að fengnum tillögum Kvikmyndaskoðunar.<br /> <br /> 162. Þann 1. janúar 1997 tóku gildi upplýsingalög nr. 50/1996. Markmið þeirra er fyrst og fremst að gera borgurum kleift að fylgjast með athöfnum og starfsemi þeirra stofnana sem reknar eru í almennings þágu. Er þetta talin ein forsenda lýðræðislegra stjórnarhátta og til þess fallið að auka aðhald á starfsemi stjórnsýslunnar. Samkvæmt lögunum er stjórnsýslustofnunum ríkis og sveitarfélaga skylt, sé þess óskað, að veita almenningi aðgang að gögnum sem varða tiltekið mál með nánar tilgreindum takmörkunum. Stjórnvöldum er jafnframt almennt skylt, sé þess óskað, að veita aðila aðgang að skjölum og öðrum gögnum sem varða tiltekið mál ef þau hafa að geyma upplýsingar um hann sjálfan. Í upplýsingalögunum eru ekki sett nein aldursskilyrði um þá sem óskað geta aðgangs að gögnum. Þannig er talið að börn og unglingar eigi rétt á gögnum hafi þau nægan þroska til að skilja þær upplýsingar sem óskað er aðgangs að.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(e) Réttur til frjálsar hugsunar, sannfæringar og trúar (14. grein)</span></strong><br /> <br /> 163. Samkvæmt 73. gr. stjórnarskrárinnar eru allir frjálsir skoðana sinna og sannfæringar. Óheimilt er að mæla fyrir um nokkrar takmarkanir á þessum réttindum. (155)<br /> <br /> 164. Ákvæði 62. gr. stjórnarskrárinnar um hina íslensku þjóðkirkju er óbreytt. Þann 1. janúar 1998 tóku gildi ný lög nr. 78/1997 um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar. Markmið þeirra er að þjóðkirkjan fái mun meira sjálfstæði á starfs- og stjórnunarsviði sínu í því skyni að efla hana til starfa og átaka til aukins velfarnaðar með þjóðinni. (156)<br /> <br /> 165. Með lögum nr. 97/1995 voru gerðar smávægilegar breytingar á 63. og 64. gr. stjórnarskrárinnar. Samkvæmt 63. gr. stjórnarskrárinnar eiga allir rétt á að stofna trúfélög og iðka trú sína í samræmi við sannfæringu hvers og eins. Þó má ekki kenna eða fremja neitt sem er gagnstætt góðu siðferði eða allsherjarreglu. Í 64. gr. segir að enginn megi neins í missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum fyrir sakir trúarbragða sinna, né heldur má nokkur fyrir þá sök skorast undan almennri þegnskyldu. Öllum er frjálst að standa utan trúfélaga og enginn er skyldaður til að inna af hendi persónuleg gjöld til trúfélags sem hann á ekki aðild að. (156)<br /> <br /> 166. Lagt var fram á Alþingi haustið 1999 frumvarp til nýrra laga um trúfélög sem hefur það meðal annars að markmiði að setja skýrari reglur um skilgreiningu á trúfélögum og hvað greini þau frá annars konar félögum, með hliðsjón af ákvæðum laga eða stjórnarskrár. Í frumvarpinu er gert ráð fyrir því skilyrði fyrir skráningu trúfélags að um sé að ræða félag sem leggi stund á átrúnað eða trú sem tengja megi við þau trúarbrögð mannkyns sem eiga sér sögulegar eða menningarlegar rætur. Enn fremur að félag hafi náð fótfestu, starfsemi þess sé virk og stöðug og að í félaginu sé kjarni félagsmanna sem reglulega iðki trú sína í samræmi við kenningar þær sem félagið er stofnað um. Eins og áður segir gerir frumvarpið ráð fyrir að hækka aldursmörk þeirra sem geta tekið ákvörðun um aðild að trúfélagi, úr 16 árum í 18 ár, í samræmi við hækkun sjálfræðisaldurs. (157-158)<br /> <br /> 167. Samkvæmt jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar er tekið fram að allir skuli njóta mannréttinda, meðal annars án tillits til trúarbragða.<br /> <br /> 168. Skráning í trúfélög og utan trúfélaga á Íslandi 1. desember 1998 er sem hér segir: (160)<br /> <br /> <br /> <br /> </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Fjöldi í trúfélögum - Íbúar á Íslandi í árslok 1998 alls 275.277</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Þjóðkirkjan246.012Vegurinn721</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Fríkirkjur10.007Kletturinn - kristið samfélag78</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Kaþólska kirkjan3.513Búddistafélag Íslands349</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Aðventistar723Kefas - kristið samfélag47</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Hvítasunnusöfnuður1.349Baptistakirkjan4</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Sjónarhæðarsöfnuður49Félag múslima á Íslandi89</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Vottar Jehóva616Íslenska Kristskirkjan132</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Baháisamfélag425Boðunarkirkjan45</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Ásatrúarfélag301Samfélag trúaðra23</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Krossinn542Önnur trúfélög og ótilgreint4.335</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 586px;">Kirkja Jesú Krists h.s.d.h.171Utan trúfélaga5.746</td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 169. Í 2. gr. grunnskólalaga nr. 66/1995 segir að starfshættir skóla skuli mótast af umburðarlyndi, kristilegu siðgæði og lýðræðislegu samstarfi. Í grunnskólalögum er áréttað að í námi og kennslu skuli hafa það markmið að koma í veg fyrir mismunun, meðal annars á grundvelli trúarbragða. Í skólastarfi skal m.a. leggja áherslu á að efla sjálfsvitund og félagsvitund nemenda, hæfni nemenda til að skilja orsakasamhengi og draga rökréttar ályktanir og efla skilning og frjótt, skapandi starf.<br /> <br /> 170. Samkvæmt 30. gr. grunnskólalaga skal setja ákvæði um inntak og skipulag náms í kristnum fræðum, siðfræði og trúarbragðafræði í aðalnámskrá. Fjallað er nánar um þetta í kaflanum um menntun. (162)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(f) Félagafrelsi og frelsi til að koma saman með friðsömum hætti (15. grein)</span></strong><br /> <br /> 171. Samkvæmt 74. gr. stjórnarskrárinnar eiga menn rétt á að stofna félög í sérhverjum löglegum tilgangi, þar með talin stjórnmálafélög og stéttarfélög, án þess að sækja um leyfi til þess. Félög má ekki leysa upp með ráðstöfun stjórnvalds. Heimilt er að banna um sinn starfsemi félags sem talið er hafa ólöglegan tilgang en höfða verður án ástæðulausrar tafar dómsmál gegn félaginu til að fá því slitið með dómi. (163)<br /> <br /> 172. Ákvæði um félagafrelsi girða ekki fyrir að setja megi skilyrði fyrir stofnun tiltekinna tegunda félaga. Dæmi um þetta eru lög um einkahlutafélög nr. 138/1994 og ný lög um hlutafélög nr. 30/1995. (164)<br /> <br /> 173. Engan má skylda til aðildar að félagi samkvæmt 2. mgr. 74. gr. stjórnarskrárinnar. Með lögum má þó kveða á um slíka skyldu ef það er nauðsynlegt til að félag geti sinnt lögmæltu hlutverki vegna almannahagsmuna eða réttinda annarra.<br /> <br /> 174. Fjallað er um fundafrelsi í 3. mgr. 74. gr. stjórnarskrárinnar. Samkvæmt ákvæðinu eiga menn rétt á að safnast saman vopnlausir. Lögreglunni er heimilt að vera við almennar samkomur og banna má mannafundi undir berum himni ef uggvænt þykir að af þeim leiði óspektir. (168)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(g) Vernd einkalífs (16. grein)</span></strong><br /> <br /> 175. Samkvæmt 1. mgr. 71. gr. stjórnarskrárinnar skulu allir njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Óheimilt er samkvæmt 2. mgr. að gera líkamsrannsókn eða leit á manni, leit í húsakynnum hans eða munum, nema samkvæmt dómsúrskurði eða sérstakri lagaheimild. Það sama á við um rannsókn á skjölum og póstsendingum, símtölum eða öðrum fjarskiptum, svo og hvers konar sambærilega skerðingu á einkalífi manna. (171)<br /> <br /> 176. Þrátt fyrir þessi ákvæði má, samkvæmt 3. mgr. 71. gr., með sérstakri lagaheimild takmarka á annan hátt friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu ef brýna nauðsyn ber til vegna réttinda annarra. Tilgangurinn með þessari takmörkun beinist fyrst og fremst að tilvikum þar sem afskipti af heimili og fjölskyldulífi eru nauðsynleg til að vernda hagsmuni barna. Er þetta í samræmi við 3. mgr. 76. gr. um að börnum skuli í lögum tryggð sú vernd og umönnum sem velferð þeirra krefst.<br /> <br /> 177. Ákvæðið um friðhelgi fjölskyldunnar er talið vernda fjölskyldutengsl í víðtækum skilningi og tryggja verður með lögum rétt manna til að njóta fjölskyldulífs. Gagnkvæmur umgengnisréttur barns og foreldris, sem ekki fer með forsjá þess, nýtur þannig verndar ákvæðisins. Undir ákvæðið fellur einnig réttur til að stofna fjölskyldu.<br /> <br /> 178. Mikilvægur þáttur í ákvæðinu um friðhelgi fjölskyldunnar er að sú skylda hvílir á ríkinu að veita fjölskyldunni lagavernd gagnvart afskiptum einkaaðila. Árið 1997 fjallaði Alþingi um skýrslu um orsakir, umfang og afleiðingar heimilisofbeldis og annars ofbeldis gegn konum og börnum. Í framhaldi af því voru skipaðar nefndir til að huga að úrbótum á þessu sviði. Meðal þeirra var nefnd sem hafði það hlutverk að huga að meðferð heimilisofbeldismála á rannsóknarstigi hjá lögreglu og nefnd er skyldi huga að meðferð heimilisofbeldismála í dómskerfinu. Sú síðari lagði til í skýrslu sinni frá því í apríl 1998 að í lög um meðferð opinberra mála yrði meðal annars tekið upp ákvæði um nálgunarbann. Nefndin taldi brýna þörf á lagaákvæði er heimili notkun nálgunarbanns sem bráðabirgðaúrræðis sem beita mætti til þess að koma í veg fyrir refsiverðan verknað. Þannig ætti að vera unnt að banna manni að halda sig á ákveðnum svæðum, fylgja eftir, ásækja eða á annan hátt setja sig í samband við annan mann ef sýnt þætti að hætta væri á að sá sem bannið beindist gegn myndi annars fremja refsiverðan verknað gegn honum, ásækja eða á annan hátt raska friði hans. Jafnframt var lagt til að ákvæði um brot gegn nálgunarbanni yrði tekið upp í almenn hegningarlög. Gert er ráð fyrir að frumvarp um þetta efni verði lagt fram á Alþingi á yfirstandandi löggjafarþingi.<br /> <br /> 179. Með lögum nr. 36/1999 voru gerðar ýmsar breytingar á lögum nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, fyrst og fremst til að bæta réttarstöðu brotaþola. Eru það ákvæði um heimild og skyldu til að tilnefna brotaþola réttargæslumann, sérstaklega ef barn á í hlut. Þá getur dómari neitað málsaðilum að vera viðstöddum í dómsal eða annars staðar þar sem dómþing er háð til skýrslutöku af börnum á rannsóknarstigi ef dómari telur að nærvera þeirra geti orðið barni sérstaklega til íþyngingar eða haft áhrif á framburð þess. Nánar verður fjallað um þetta síðar. (174)<br /> <br /> 180. Fyrirhuguðum breytingum á barnaverndarlögum er ætlað að tryggja enn frekar réttarstöðu barna við beitingu þvingunar og aðra meðferð mála. (175)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(h) Réttur til að þurfa ekki að þola pyndingar eða aðra grimmilega, ómannúðlega eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (37. grein a)</span></strong><br /> <br /> 181. Samkvæmt 68. gr. stjórnarskrárinnar má engan beita pyndingum, né annarri ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu. Nauðungarvinnu skal engum gert að leysa af hendi.<br /> <br /> 182. Samkvæmt 51. gr. barnaverndarlaga nr. 58/1992 skal félagsmálaráðuneytið sjá um að sérhæfð heimili og stofnanir séu tiltæk fyrir börn þegar úrræði barnaverndarnefnda koma ekki að gagni og eru slík heimili og stofnanir reknar undir yfirumsjón og eftirliti Barnaverndarstofu. (179)<br /> <br /> 183. Árið 1998 kom út greinargerð sérfræðinga á vegum félagsmálaráðuneytisins um þvingunarráðstafanir á meðferðarheimilum ríkisins fyrir unglinga og eftirlitsskyldur barnaverndaryfirvalda. Barnaverndarstofa gaf þann 1. nóvember 1997 út reglur um réttindi barna á meðferðarheimilum en þær voru endurskoðaðar meðal annars með tilliti til greinargerðar sérfræðinganna. Þann 1. febrúar 1999 voru gefnar út reglur um réttindi barna og beitingu þvingunar á meðferðarheimilum undir yfirstjórn Barnaverndarstofu. Í reglunum er tekið fram að allt starf á meðferðarheimilum skuli miða að því að tryggja börnum almenn mannréttindi, virða persónufrelsi þeirra, rétt þeirra til að hafa samskipti við aðra, rétt þeirra til einkalífs og tjáningar- og skoðanafrelsis. Skal þetta gert innan þess ramma sem leiða má af markmiðum vistunar og með þeim takmörkunum sem eru nánar útfærðar í reglunum.<br /> <br /> 184. Heimilt er að takmarka réttindi skjólstæðinga á meðferðarheimilum þegar það telst nauðsynlegt til þess að lögmætum meðferðar- og uppeldislegum markmiðum með rekstri meðferðarheimilis verði náð og til verndar lífi og heilsu viðkomandi skjólstæðings, annarra skjólstæðinga, starfsmanna eða til verndar eignum. Takmarkanir skulu aldrei ganga lengra en nauðsynlegt er til þess að ná því markmiði sem stefnt er að.<br /> <br /> 185. Í reglunum kemur fram að beiting líkamlegra refsinga, einangrunarvistar, lyfjagjafar án samráðs við lækni og beiting þvingunartækja, svo sem snæris, límbanda, belta eða annarra tækja til að fjötra líkamann er ekki leyfileg, hvorki í refsingarskyni né í uppeldis- eða meðferðartilgangi. Þá er í reglunum að finna heimildir til að bregðast við neyðaraðstæðum, heimildir til að stöðva óæskilega hegðan, ákvæði um líkamsleit og leit í herbergi og viðbrögð við stroki.<br /> <br /> 186. Samkvæmt reglunum er óheimilt að opna póst eða hlusta á símtöl barna til eða frá opinberum aðilum, lögmanni eða talsmanni barns.<br /> <br /> 187. Allar ákvarðanir um takmörkun réttinda eða beitingu þvingunarúrræða skulu skráðar. Ef talið er að um brot á reglunum sé að ræða geta skjólstæðingar, forsjáraðilar, barnaverndarnefndir og starfsmenn meðferðarheimila komið á framfæri kvörtun til Barnaverndarstofu. Skylt er að aðstoða skjólstæðinga við að koma kvörtun á framfæri. Ákvörðunum Barnaverndarstofu má skjóta til félagsmálaráðuneytisins.<br /> <br /> 188. Einstaklingum, félagasamtökum og öðrum aðilum er heimilt að setja á stofn heimili eða stofnanir til stuðnings börnum að fengnu leyfi Barnaverndarstofu. Um þessi heimili gilda reglur nr. 401/1998 þar sem sett eru ýmis skilyrði fyrir leyfisveitingu. Í reglunum er tekið fram að aldrei megi beita börn líkamlegum eða andlegum refsingum eða þvingunum á heimilum. Ennfremur að starfsmenn skuli haga störfum sínum í sem fyllstu samræmi við líkamlegar og andlegar þarfir barna og stuðla að alhliða þroska þeirra og heilbrigði í uppeldi hvers og eins barns.<br /> <br /> 189. Barnaverndarnefnd í hverju umdæmi skal gæta þess að ekki séu rekin í umdæminu önnur heimili en þau sem hlotið hafa leyfi Barnaverndarstofu og jafnframt hafa eftirlit með þeim heimilum sem fengið hafa leyfi. Barnaverndarstofa getur hvenær sem er krafið barnaverndarnefnd um skýrslu um eftirlit með heimilum í umdæmi hverrar nefndar. Þá getur Barnaverndarstofa, samkvæmt ábendingum barnaverndarnefndar eða að eigin frumkvæði, svipt rekstraraðila rétti til áframhaldandi rekstrar ef umönnun barns er óhæfileg eða rekstri heimilis ábótavant.<br /> <br /> 190. Barnaverndarnefnd skal gefinn kostur á að fylgjast með rannsókn mála þegar grunur leikur á að refsiverður verknaður hafi verið framinn annaðhvort af barni eða gegn barni undir 18 ára aldri, þar með talið að láta fulltrúa sinn vera viðstaddan skýrslutökur af barninu. (181)<br /> <br /> 191. Sett hefur verið sérstök reglugerð nr. 385/1996 um skólareglur og aga í grunnskólum. Setja skal skólareglur í hverjum grunnskóla sem skulu vera skýrar og afdráttarlausar og í þeim koma skýrt fram hvernig skólinn hyggst bregðast við brotum á reglunum. Í skólareglum skal kveðið á um hvort heimilt sé að víkja nemanda úr skóla að fullu eða um stundarsakir ef um alvarleg eða endurtekin brot á skólareglum er að ræða, svo og hvort heimilt sé að víkja nemanda úr kennslustund ef hann hefur valdið verulegri truflun eða ekki látið skipast við áminningu kennara. Í reglugerðinni er tekið fram að starfsmenn skóla skuli sýna kurteisi og sanngirni í samskiptum við nemendur, en nemendum er skylt að fara eftir skólareglum og hlíta fyrirmælum starfsfólks skóla. Unnið er að endurskoðun þessarar reglugerðar með það að markmiði að gera hana skýrari og tryggja betur rétt barna.<br /> <br /> 192. Samkvæmt úrskurði menntamálaráðuneytisins frá febrúar 1999 hafa skólayfirvöld ekki heimildir til að krefjast þess að nemendur gangist undir mælingar án samþykkis viðkomandi til að meta hvort nemandi hafi neytt áfengis eða annarra vímuefna, né heimildar til að leita á nemendum eða í farangri þeirra. Skólastjórnendum er rétt að leita liðsinnis lögreglu og/eða barnaverndaryfirvalda ef þeir hafa grun um að grunnskólanemendur hafi gerst sekir um refsiverða háttsemi.<br /> <br /> <br /> <strong>VI. Fjölskyldumálefni</strong><br /> <br /> 193. Vísað er til umfjöllunar um friðhelgi fjölskyldunnar sem tryggt er í 71. gr. stjórnarskrárinnar, og hið sérstaka ákvæði 76. gr. stjórnarskrárinnar um rétt barna til verndar. (183-185)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Leiðsögn og handleiðsla foreldra (5. grein)</span></strong><br /> <br /> 194. Eftir hækkun sjálfræðisaldursins lúta börn forsjá foreldra sinna til 18 ára aldurs. (186)<br /> <br /> 195. Vísað er til þess sem segir í umfjöllun um 3. grein samningsins um hagsmuni barna varðandi breytingar á barnaverndarlögum sem tryggja að börn skuli njóta réttinda í samræmi við aldur og þroska, sjá 118. mgr.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Foreldraábyrgð (18. grein 1. og 2. málsgrein)</span></strong><br /> <br /> <strong>1. málsgrein</strong><br /> 196. Í barnalögum nr. 20/1992 eru reglur um feðrun barna. Þannig telst eiginmaður móður sjálfkrafa faðir þess ef barnið er alið í hjúskap þeirra. Ef móðir barns og maður sem hún lýsir föður þess búa saman við fæðingu barnsins, eða taka upp sambúð síðar, telst hann faðir barnsins. Ef þessar reglur eiga ekki við verður barn feðrað með faðernisviðurkenningu eða með dómi í barnsfaðernismáli. Samkvæmt ákvæðum barnalaga getur móðir eða barnið sjálft höfðað faðernismál. Hefur þetta verið gagnrýnt og það talið brjóta í bága við jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar að sá sem telur sig föður barns geti ekki jafnframt höfðað samskonar mál til viðurkenningar á faðerni. Verður þetta skoðað við fyrirhugaða endurskoðun barnalaga. Einnig verður skoðað hvort rétt sé að skylda mæður til að feðra börn sín en slík skylda er ekki fyrir hendi. Á árinu 1998 fæddust á Íslandi alls 4.178 börn. Í 14 tilvikum lýsti móðir engan föður við fæðingu barns, þar af lýsti móðir föður seinna í 6 tilvikum og af þeim hafa 2 barnanna verið feðruð með lögmætum hætti.<br /> <br /> 197. Sameiginleg forsjá foreldra í sambúð eða hjúskap gildir einnig um stjúpforeldra samkvæmt ákvæðum barnalaga. Þá er talið rétt og eðlilegt að einstaklingar í staðfestri samvist fari með sama hætti sameiginlega með forsjá barna sem alast upp hjá þeim, sbr. lög nr. 87/1996 um staðfesta samvist. (192)<br /> <br /> 198. Við fyrirhugaða endurskoðun á barnalögum verður metið hvort ekki er nauðsynlegt að heimila foreldrum sem fara sameiginlega með forsjá barns að leita til sýslumanns til að fá skorið úr ágreiningi um umgengni eða meðlag með barni en þessi heimild er ekki til staðar samkvæmt núgildandi lögum. Væntanlega verður einnig skoðað að auka ráðgjöf til foreldra, réttur barna til talsmanns, réttarstaða stjúpforeldra og fleira. (193)<br /> <br /> 199. Gerðar voru breytingar á barnalögum nr. 20/1992 með lögum nr. 23/1995. Markmið þessara breytinga var að treysta tengsl foreldris sem ekki hefur forsjá barns við barnið og var í því sambandi vitnað til samningsins um réttindi barnsins. Til viðbótar við hefðbundinn umgengnisrétt var lögfest regla um að ef sérstaklega stendur á geti sýslumaður að ósk foreldris, sem ekki hefur forsjá barns, mælt fyrir um rétt þess til að hafa bréfa- og símasamband eða hliðstætt samband við barnið. (196)<br /> <br /> 200. Einnig var lögfest regla um að það foreldri sem ekki hefur forsjá barns eigi rétt á að fá frá hinu upplýsingar um hagi barnsins, þar á meðal varðandi heilsufar þess, þroska, dvöl á barnaheimili, skólagöngu, áhugamál og félagsleg tengsl. Það foreldri sem ekki hefur forsjá barns á rétt á að fá upplýsingar um barnið frá barnaheimilum, skólum, sjúkrahúsum, heilsugæslu- og félagsmálastofnunum og lögreglu. Heimilt er að synja um upplýsingar ef telja verður að upplýsingagjöf sé skaðleg fyrir barn eða samband barns og foreldris. Skjóta má synjun um upplýsingar um barn til sýslumanns sem tekur endanlega ákvörðun á stjórnsýslustigi. Þegar sérstaklega stendur á getur sýslumaður ákveðið að ósk forsjárforeldris að svipta hitt foreldrið heimild til að fá upplýsingar. Slík ákvörðun sýslumanns er kæranleg til dómsmálaráðuneytisins en ráðuneytinu hafa aldrei borist mál af þessu tagi.<br /> <br /> 201. Tölur um fjölda samninga og ákvarðana um forsjá barna á landsvísu eru ekki teknar saman með reglubundunum hætti en Hagstofa Íslands vinnur að úrbótum á þessu. Alls eru rekin um 30-40 forsjármál fyrir héraðsdómstólum á ári. Forsjármálum sem koma til úrskurðar í dómsmálaráðuneytinu fer fækkandi, þau voru 41 árið 1996, 26 árið 1997 og 21 árið 1998. Á vegum sérfræðinga við Háskóla Íslands er nú unnið að viðamikilli rannsókn á sameiginlegri forsjá sem væntalega verður gefin út í ársbyrjun 2000. Könnunin tekur til þeirra foreldra sem slitu óvígðri sambúð eða fengu lögskilnað á árunum 1994-1996. Samkvæmt bráðabirgðaniðurstöðum reyndust um 67% allra samvistarslita vera slit á óvígðri sambúð og um 33% voru hjónaskilnaðir. Þá virðist mun algengara að foreldrar sem slíta óvígðri sambúð semji um sameiginlega forsjá heldur en foreldrar sem slíta hjúskap, eða um 65% á móti 35%. Algengara er að yngri foreldrar semji um sameiginlega forsjá en eldri foreldrar. Eftirfarandi sýnir forsjá barna eftir lögskilnað foreldra. Miðað við þessar tölur má reikna með að um 60% foreldra sem slíta samvistir semji um sameiginlega forsjá barna sinna: (195).<br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 86px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Forsjá</strong> </div> </td> <td style="width: 103px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Fjöldi lögskilnaða</strong> </div> </td> <td style="width: 84px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Börn</strong><br /> <strong>alls</strong> </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Móðir</strong><br /> <strong>fær forsjá</strong> </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Faðir</strong><br /> <strong>fær forsjá</strong> </div> </td> <td style="width: 113px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Sameiginleg</strong><br /> <strong>forsjá</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 86px;"> <div style="text-align: center;"> 1996 </div> </td> <td style="width: 103px;"> <div style="text-align: center;"> 530 </div> </td> <td style="width: 84px;"> <div style="text-align: center;"> 569 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> 375 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> 5 </div> </td> <td style="width: 113px;"> <div style="text-align: center;"> 189 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 86px;"> <div style="text-align: center;"> 1997 </div> </td> <td style="width: 103px;"> <div style="text-align: center;"> 514 </div> </td> <td style="width: 84px;"> <div style="text-align: center;"> 545 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> 311 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> 20 </div> </td> <td style="width: 113px;"> <div style="text-align: center;"> 214 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 86px;"> <div style="text-align: center;"> 1998 </div> </td> <td style="width: 103px;"> <div style="text-align: center;"> 484 </div> </td> <td style="width: 84px;"> <div style="text-align: center;"> 521 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> 281 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: center;"> 27 </div> </td> <td style="width: 113px;"> <div style="text-align: center;"> 213 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 202. Lögbundið lágmarksmeðlag með einu barni hefur hækkað nokkuð og var 12.693 ISK mánaðarlega í árslok 1999. (199)<br /> <br /> <strong>2. málsgrein</strong><br /> 203. Grunnreglur um fæðingarorlof eru óbreyttar en lögum um fæðingarorlof nr. 57/1987 og lögum um almannatryggingar nr. 117/1993 var breytt með lögum nr. 51/1997. Breytingarnar miða allar að því að rýmka rétt til fæðingarorlofs við sérstakar aðstæður. Var fæðingarorlof vegna töku barns yngra en fimm ára í varanlegt fóstur lengt úr fimm mánuðum í sex. Lenging fæðingarorlofs vegna fjölburafæðinga er þrír mánuðir fyrir hvert barn umfram eitt í stað eins mánaðar áður. Tvíbura- og þríburafæðingum hefur fjölgað nokkuð á síðustu árum og er það helst rakið til framkvæmda tæknifrjóvgunar. Þetta þýðir að kona sem fæðir tvíbura á rétt á níu mánaða fæðingarorlofi og kona sem fæðir þríbura á rétt á eins árs fæðingarorlofi. Foreldrar, sem ættleiða eða taka í fóstur fleiri en eitt barn, njóta sömu lengingar. Ef barn dvelur á sjúkrahúsi í meira en sjö daga, í beinu framhaldi af fæðingu, lengist fæðingarorlof um samsvarandi tíma í allt að fjóra mánuði. Þá er heimilt að lengja fæðingarorlof vegna alvarlegs sjúkleika barns í allt að þrjá mánuði í stað eins mánaðar áður. Einnig er heimilt að lengja fæðingarorlof um allt að tvo mánuði vegna alvarlegra veikinda móður eftir fæðingu. (201)<br /> <br /> 204. Lögum nr. 57/1987 um fæðingarorlof var einnig breytt með lögum nr. 147/1997 sem fjalla um sjálfstæðan rétt föður til tveggja vikna fæðingarorlofs, en breytingin tók gildi 1. janúar 1998. Faðir má taka fæðingarorlof hvenær sem er fyrstu átta vikurnar eftir fæðingu eða heimkomu barns og lengist réttur föður í allt að fjórar vikur ef um er að ræða alvarlegan sjúkleika barns eða alvarleg veikindi móður. Jafnframt á faðir rétt á fæðingarorlofi í tvær vikur til viðbótar fyrir hvert barn umfram eitt. Réttur föður er bundinn því skilyrði að hann sé í hjúskap eða skráðri óvígðri sambúð með móður barnsins. Faðir í fæðingarorlofi á hlutfallslega rétt til sömu greiðslna og móðir í fæðingarorlofi.<br /> <br /> 205. Þann 1. janúar 1998 tóku gildi reglur fjármálaráðherra um sjálfstætt fæðingarorlof feðra í þjónustu ríkisins þar sem feðrum í þjónustu ríkisins er tryggður réttur til launa í tvær vikur vegna fæðingar barns.<br /> <br /> 206. Reglur um fæðingarstyrk eru í almannatryggingalögum nr. 117/1993. Nokkrar viðbótarbreytingar voru gerðar með lögum nr. 51/1997. Fæðingarstyrkur skal greiðast móður í fæðingarorlofi við hverja fæðingu barns. Gerð var sú breyting að kona skuli að jafnaði eiga lögheimili hér á landi við fæðingu barns og hafa átt lögheimili hér á landi síðustu 12 mánuði fyrir fæðinguna í stað fortakslauss ákvæðis í greininni áður. Var þetta gert meðal annars með vísan til ákvæða reglugerðar EBE nr. 1408/71 um beitingu almannatryggingareglna gagnvart launþegum, sjálfstætt starfandi einstaklingum og fjölskyldum þeirra sem flytjast milli aðildarríkja og Norðurlandasamnings um almannatryggingar, sbr. reglugerð nr. 655/1994 um framkvæmd almannatryggingalaga. Fæðingarstyrkur mæðra nam 32.005 ISK mánaðarlega í árslok 1999. (202)<br /> <br /> 207. Foreldrar, sem leggja niður launuð störf í fæðingarorlofi, eiga rétt á fæðingardagpeningum, enda séu þeir búsettir á Íslandi við fæðingu barns og hafi að jafnaði haft búsetu á Íslandi síðustu tólf mánuði fyrir fæðingu. Er þetta samsvarandi rýmkun og varðandi fæðingarstyrk. Fæðingardagpeningar voru 1.342 ISK á dag í árslok 1999. (202)<br /> <br /> 208. Eftirfarandi er yfirlit yfir fjölda foreldra sem fengu greiddan óskertan fæðingarstyrk og fæðingardagpeninga 1998:<br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"><strong>Fjöldi í fæðingarorlofi</strong></td> <td style="width: 104px;"><strong>Konur</strong></td> <td style="width: 104px;"><strong>Karlar</strong></td> <td style="width: 104px;"><strong>Samtals</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"><strong>Fæðingarorlof almennt</strong></td> <td style="width: 104px;">&nbsp;</td> <td style="width: 104px;">&nbsp;</td> <td style="width: 104px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- Fæðingarstyrkur, mæður</td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 5.004 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 0 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 5.004 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- Fæðingardagpeningar</td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 4.273 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 4.278 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"><strong>Fæðingarorlof feður, sjálfstæður réttur</strong></td> <td style="width: 104px;">&nbsp;</td> <td style="width: 104px;">&nbsp;</td> <td style="width: 104px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- Fæðingarstyrkur</td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 0 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.108 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.108 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- Fæðingardagpeningar</td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 0 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.097 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 1.097 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 209. Samkvæmt lögum um almannatryggingar er barnalífeyrir greiddur með börnum yngri en 18 ára, ef annað hvort foreldra er látið eða er örorkulífeyrisþegi, hafi annað hvort foreldra þess eða barnið sjálft búið hér á landi að minnsta kosti þrjú síðustu árin áður en umsókn er lögð fram. Séu báðir foreldrar látnir eða örorkulífeyrisþegar skal greiddur tvöfaldur barnalífeyrir. Greiða má barnalífeyri með barni ellilífeyrisþega og einnig með barni manns sem sætir gæsluvist eða afplánar fangelsi, enda hafi vistin varað a.m.k. þrjá mánuði. Móðir fær einnig greiddan barnalífeyri ef hún leggur fram skilríki um að barn verði ekki feðrað. Eftirfarandi er yfirlit yfir fjölda karla og kvenna sem fengu greiddan barnalífeyri á árinu 1998: <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;"><strong>Barnalífeyrir</strong></td> <td style="width: 98px;"><strong>Konur</strong></td> <td style="width: 98px;"><strong>Karlar</strong></td> <td style="width: 98px;"><strong>Samtals</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">- v/örorku foreldra</td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 1.931 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 553 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 2.484 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">- v/andláts foreldra</td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 485 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 154 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 639 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">- v/ófeðraðra barna</td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 133 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 0 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 133 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">- v/ellilífeyris</td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 11 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 31 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 42 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">- v/refsivistar</td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 2 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 8 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">- v/endurhæfingarlífeyris</td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 114 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 31 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 145 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 210. Lögum nr. 118/1993 um félagslega aðstoð var breytt með lögum nr. 144/1995, en frá og með 1. janúar var felld niður skylda til að greiða mæðra- og feðralaun með einu barni. Mæðra- og feðralaun voru í lok árs 1999 á mánuði 3.697 ISK með tveimur börnum og 9.612 ISK með þremur börnum. Alls fengu 2.959 konur mæðralaun á árinu 1998 og 105 karlar fengu feðralaun. (203)<br /> <br /> 211. Samkvæmt lögum um félagslega aðstoð er heimilt að greiða barnalífeyri vegna skólanáms eða starfsþjálfunar ungmennis á aldrinum 18—20 ára ef annað foreldri eða báðir foreldrar eru látnir, ef annað foreldri eða báðir foreldrar eru ellilífeyrisþegar eða örorkulífeyrisþegar, vegna efnaleysis foreldris eða ef ekki tekst að hafa uppi á því. Fengu alls 313 foreldrar slíkar greiðslur á árinu 1998. (203)<br /> <br /> 212. Þá flokkast sem félagsleg aðstoð umönnunargreiðslur til framfærenda fatlaðra og langveikra barna, sem dveljast í heimahúsi eða á sjúkrahúsi, og/eða taka aukinn þátt í greiðslu sjúkrakostnaðar ef andleg eða líkamleg hömlun barns hefur í för með sér tilfinnanleg útgjöld og sérstaka umönnun eða gæslu, sbr. reglugerð nr. 504/1997 um fjárhagslega aðstoð við framfærendur fatlaðra og langveikra barna. Heimilt er að inna af hendi umönnunargreiðslur til framfærenda barna með alvarleg þroskafrávik, sem jafna má við fötlun, og barna með alvarleg hegðunarvandamál sem jafna má við geðræna sjúkdóma. Almenn leikskóla- og skólaþjónusta skerðir ekki umönnunargreiðslur. Önnur dagleg, sértæk þjónusta og vistun utan heimilis, þar með talin umtalsverð skammtímavistun, skerðir umönnunargreiðslur. Fullar umönnunargreiðslur námu í árslok 1999 67.179 ISK á mánuði. Greiðslur af þessu tagi voru greiddar alls 1.765 foreldrum árið 1998.<br /> <br /> 213. Samkvæmt ákvæðum reglugerðarinnar er einnig hægt að sækja um sérstök umönnunarkort til lækkunar læknis- og lyfjakostnaðar. Að auki hafa verið rýmkaðar reglur almannatryggingalaga er varða styrki til að kaupa næringarefni og sérfæði fyrir þá sem þurfa á slíku að halda.<br /> <br /> 214. Sett hafa verið lög nr. 66/1996 um heimild fyrir ríkisstjórnina til þess að staðfesta fyrir Íslands hönd Norðurlandasamning um félagslega aðstoð og félagslega þjónustu. Samningurinn tekur til allrar löggjafar í norrænum löndum sem gildir á hverjum tíma um félagsleg málefni, þar með talin félagsleg aðstoð og félagsleg þjónusta svo og aðrar félagslegar bætur sem ákvæði Norðurlandasamningsins um almannatryggingar frá 1992 taka ekki til. Samkvæmt lögunum gildir sú regla að ríkisborgarar norræns lands, sem dvelja með lögmætum hætti tímabundið eða hafa löglega búsetu í öðru norrænu landi, njóta jafnréttis á við ríkisborgara þess lands.<br /> <br /> 215. Í lögum nr. 75/1981 um tekju- og eignaskatt eru ýmis ákvæði til stuðnings barnafjölskyldum. Þannig skal lækka tekjuskattsstofn manns ef hann hefur á framfæri sínu barn sem er haldið langvinnum sjúkdómi eða er fatlað eða vangefið og veldur framfæranda verulegum útgjöldum umfram venjulegan framfærslukostnað og mótteknar bætur. Einnig ef maður hefur veruleg útgjöld vegna menntunar barna sinna 16 ára og eldri.<br /> <br /> 216. Með lögum nr. 65/1997 voru gerðar nokkrar breytingar á ákvæðum skattalaga um barnabætur og barnabótaauka. Eru bætur nú greiddar í einu lagi sem barnabætur og eru þær reiknaðar út með hliðsjón af tekjum, eignum og fjölskyldugerð. Þannig skerðast barnabætur miðað við tekju- og eignaskattsstofn framfærenda en óskertar barnabætur á ári námu í árslok 1999 eftirfarandi (204): <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"><strong>Óskertar barnabætur</strong></td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>ISK</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"><strong>Hjón</strong></td> <td style="width: 161px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- með fyrsta barni</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 104.997 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- með hverju barni umfram eitt</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 124.980 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- viðbót vegna barns undir 7 ára</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 30.930 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"><strong>Einstætt foreldri</strong></td> <td style="width: 161px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- með fyrsta barni</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 174.879 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- með hverju barni umfram eitt</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 179.389 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;">- viðbót vegna barns undir 7 ára</td> <td style="width: 161px;"> <div style="text-align: right;"> 30.930 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 217. Í lok árs 1998 voru alls 249 leikskólar reknir á landinu og um 400 starfandi dagmæður í heimahúsum. (205)<br /> <br /> 218. Fjölskyldum er tryggður margháttaður stuðningur samkvæmt ákvæðum laga nr. 40/1991 um félagsþjónustu sveitarfélaga. Markmið þeirra laga er að tryggja fjárhagslegt og félagslegt öryggi og stuðla að velferð íbúa á grundvelli samhjálpar. Skal það gert meðal annars með því að bæta lífskjör þeirra sem standa höllum fæti, að tryggja þroskavænleg uppeldisskilyrði barna, að veita aðstoð til þess að íbúar geti búið sem lengst í heimahúsum, stundað atvinnu og lifað sem eðlilegustu lífi og að grípa til aðgerða til að koma í veg fyrir félagsleg vandamál.<br /> <br /> 219. Var lögunum breytt með lögum nr. 34/1997 þar sem félagsmálanefndum er gert skylt að bjóða upp á félagslega ráðgjöf, í stað þess að leitast við að sinna þessu hlutverki. Markmið ráðgjafar er að veita upplýsingar og leiðbeiningar um félagsleg réttindamál annars vegar og stuðning vegna félagslegs og persónulegs vanda hins vegar. Félagsleg ráðgjöf tekur meðal annars til ráðgjafar á sviði fjármála, húsnæðismála, uppeldismála, skilnaðarmála, þar með talinna forsjár- og umgengnismála, ættleiðingarmála o.fl. Á vegum félagsþjónustu sveitarfélaga er rekið öflugt forvarnarstarf í þágu barna.<br /> <br /> 220. Dómsmálaráðherra hefur ákveðið að setja af stað tilraunaverkefni árið 2000 með að gefa foreldrum kost á sérfræðilegri sáttameðferð í forsjár- og umgengnisdeilum hjá embætti Sýslumannsins í Reykjavík. Tilgangurinn er að aðstoða foreldra við að leysa ágreining með tilliti til þess hvað barni er fyrir bestu.<br /> <br /> 221. Þá er það markmið barnaverndarlaga nr. 58/1992 að tryggja börnum viðunandi uppeldisskilyrði og skal það gert fyrst og fremst með því að styrkja uppeldishlutverk fjölskyldunnar. Barnaverndarnefndum er þannig skylt að aðstoða foreldra við að gegna foreldraskyldum sínum, en þó grípa til viðeigandi úrræða samkvæmt ákvæðum laganna. Eftirfarandi er yfirlit yfir beitingu helstu stuðningsúrræða inni á heimili, miðað við fjölda barna: </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;"><strong>Stuðningsúrræði barnaverndarnefnda</strong></td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 21. gr. a - leiðbeiningar til foreldra</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 228 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 1.263 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 1.073 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 21. gr. b - tilsjónarmaður með fjölskyldu</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 99 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 167 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 132 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 21. gr. b - persónulegur ráðgjafi fyrir barn</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 156 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 144 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 183 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 21. gr. b - stuðningsfjölskylda fyrir barn/for.</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 82 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 67 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 120 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 21. gr. c - dagvist, skólavist o.fl. fyrir barn</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 59 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 101 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 126 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 21. gr. d - beitt úrræðum annarra laga</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 98 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 162 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 302 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 21. gr. e - aðstoð við meðferð fyrir foreldra</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 60 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 118 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 224 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- 23. gr. - ráðgjöf til barns vegna ofbeldis</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 92 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 106 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 125 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- ráðgjöf til barns á grundvelli annarra laga</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 160 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 253 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 336 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- fjölskyldur í rannsóknar/kennsluvistun</td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 21 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> <td style="width: 88px;"> <div style="text-align: right;"> 28 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(c) Aðskilnaður frá foreldrum (9. grein)</span></strong><br /> <br /> 222. Engir úrskurðir um að umgengni samkvæmt ákvæðum barnalaga njóti ekki við hafa komið til kasta dómsmálaráðuneytisins á undanförnum árum.<br /> <br /> 223. Barnaverndarnefndir kváðu upp alls 13 úrskurði um umgengni barns í fóstri við nákomna árið 1998 en skylt er að úrskurða ef ekki næst samkomulag við þann sem umgengni á að njóta. Á árinu 1997 staðfesti Barnaverndarráð Íslands tvo úrskurði barnaverndarnefnda um að umgengni skyldi ekki njóta við tímabundið. Engin slík mál komu til Barnaverndarráðs árið 1998. (208)<br /> <br /> 224. Eftirfarandi er yfirlit yfir ákvarðanir og úrskurði barnaverndarnefnda um töku barns af heimili samkvæmt ákvæðum barnaverndarlaga nr. 58/1992: (210-211) <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 359px;"><strong>Barn utan heimilis</strong></td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 359px;">- 21. gr. - vistun utan heimilis með samþykki foreldra</td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 128 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 150 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 146 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 359px;">- 21. gr. - fóstur með samþykki foreldra</td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 19 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 359px;">- 22. gr. - börn á stofnunum</td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 78 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 137 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 96 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 359px;">- 24. gr. - taka af heimili tímabundið - kyrrsetning</td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 25 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 18 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 8 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 359px;">- 25. gr. - forsjársvipting</td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 18 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 359px;">- 35. gr. - kyrrsetning í fóstri</td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 23 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 2 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 225. Rétt er að ítreka að dómstólar meta í raun efnislegar ákvarðanir í barnaverndarmálum. Í lok ársins 1998 var kveðinn upp dómur í Héraðsdómi Reykjavíkur þar sem ógilt var ákvörðun Barnaverndarnefndar Reykjavíkur um að svipta móður forsjá barns síns. Hæstiréttur sneri þessum dómi við með dómi sínum frá 26. mars 1999. Á báðum dómstigum var fjallað nokkuð ítarlega um sérfræðileg gögn sem ákvörðun byggðist á, svo og í Hæstarétti um matsgerð dómkvaddra manna sem fengnir voru til að meta hæfi móður og hagsmuni barnsins eftir að héraðsdómur gekk. (213)<br /> <br /> 226. Mjög sjaldgæft hefur verið að ákvarðanir barnaverndarnefnda séu bornar undir dómstóla, eins og sjá má af þessu yfirliti:<br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;"><strong>Dómar</strong></td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>1994</strong> </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>1995</strong> </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Héraðsdómur</td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 0 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 0 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 0 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 2 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 1 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Hæstiréttur</td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 0 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 0 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 0 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 2 </div> </td> <td style="width: 79px;"> <div style="text-align: center;"> 0 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 227. Við endurskoðun barnaverndarlaga stendur til að gera gagngerar breytingar á úrskurðarvaldi barnaverndarnefnda og málskotsleiðum. Líklegasta niðurstaðan er sú að barnaverndarnefndum verði gert skylt að höfða mál fyrir dómstólum ef talið er rétt að krefjast þess að foreldri verði svipt forsjá barns. (213)<br /> <br /> 228. Vísað er í umfjöllum um 12. grein samningsins þar sem var gerð grein fyrir víðtækari rétti barna til að tjá sig í barnaverndarmálum og ákvæði um skipan talsmanns. (215)<br /> <br /> 229. Ákvæði barnaverndarlaga um málsmeðferð hafa verið túlkuð með hliðsjón af ákvæðum stjórnsýslulaga nr. 37/1993, meðal annars um að takmarka heimildir barnaverndarnefnda til að synja málsaðilum um aðgang að gögnum máls áður en úrskurður er kveðinn upp. Einungis er heimilt að synja um aðgang þegar sérstaklega stendur á og eingöngu á þeim forsendum að synjun byggi á sjónarmiðum um hagsmuni barnsins. (217)<br /> <br /> 230. Réttur til upplýsinga í barnaverndarmáli er einnig í sumum tilvikum fyrir hendi samkvæmt ákvæðum upplýsingalaga nr. 50/1996 og laga nr. 121/1989 um skráningu og meðferð persónuupplýsinga, sem gilda um skýrslur sálfræðinga og félagsráðgjafa samkvæmt breytingu sem gerð var með lögum nr. 76/1997. (217-218)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(d) Endurfundir fjölskyldunnar (10. grein)</span></strong><br /> <br /> 231. Samkvæmt 66. gr. stjórnarskrárinnar skal skipa með lögum rétti útlendinga til að koma til landsins og dveljast hér, svo og fyrir hvaða sakir hægt sé að vísa þeim úr landi. (220)<br /> <br /> 232. Lögum nr. 45/1965 um eftirlit með útlendingum var breytt með lögum nr. 23/1999. Í stað þess að ríkislögreglustjóri veiti Útlendingaeftirlitinu forstöðu hefur stofnunin haft sér-stakan forstjóra frá 1. október 1999. Helstu rökin fyrir þessari breytingu eru að þau málefni sem Útlendingaeftirlitið sinnir eru í eðli sínu ekki lögreglustörf og því óeðlilegt að ríkislögreglustjóri sé yfirmaður stofnunarinnar. Þá hafa þau verkefni sem heyra undir stofnunina aukist verulega á undanförnum árum og því talið nauðsynlegt að styrkja starfsemi og marka henni sjálfstæðan farveg. Má ætla að þetta muni bæta réttarstöðu útlendinga á Íslandi. (220)<br /> <br /> 233. Vísað er til 359. mgr. skýrslunnar hér á eftir um frumvarp til laga um málefni útlendinga.<br /> <br /> 234. Ný lög nr. 136/1998 um vegabréf tóku gildi þann 1. júní 1999. Samkvæmt lögunum skal hvert vegabréf einungis gefið út handa einum einstaklingi. Með þessu er felld úr gildi sú regla að í vegabréfi náins aðstandanda sé unnt að skrá barn yngra en 15 ára. Hvert barn þarf því að hafa sérstakt vegabréf með mynd. Regla þessi er í samræmi við alþjóðleg viðhorf, meðal annars innan Alþjóðaflugmálastofnunarinnar, ICAO. Við útgáfu vegabréfs til barns innan 18 ára aldurs skal liggja fyrir samþykki forsjáraðila barnsins. Þetta á einnig við ef báðir foreldrar fara sameiginlega með forsjá í kjölfar skilnaðar eða slita óvígðrar sambúðar. Sá áskilnaður er nauðsynlegur í ljósi þess að öðru foreldri er óheimilt við þær aðstæður að fara með barnið úr landi án samþykkis hins, sbr. ákvæði barnalaga nr. 20/1992. Heimilt er að víkja frá þessum skilyrðum ef sérstaklega stendur á með tilliti til hagsmuna barns enda er í vissum tilvikum nauðsynlegt að tryggja börnum vegabréf þegar aðstæður valda því að ekki verður aflað samþykkis forsjáraðila. (221)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(e) Innheimta framfærslueyris með barni (27. grein 4. málsgrein)</span></strong><br /> <br /> 235. Efnisreglur um greiðslu meðlags og þátttöku Tryggingastofnunar ríkisins eru óbreyttar. Samkvæmt upplýsingum stofnunarinnar voru alls 6.777 börn á framfæri mæðra sinna og 232 á framfæri feðra sinna í desember 1998. (224-225)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(f) Börn sem ekki njóta fjölskyldu sinnar (20. grein)</span></strong><br /> <br /> 236. Með lögum nr. 22/1995 um breytingu á barnaverndarlögum nr. 58/1992 voru gerðar nokkrar breytingar á ákvæðum um ráðstöfun barna í fóstur. Barnaverndarstofu ber nú að meta hæfi væntanlegra fósturforeldra og veita þeim fræðslu með námskeiðahaldi. Ekki má ráðstafa barni í fóstur nema til aðila sem fengið hefur meðmæli Barnaverndarstofa en jafnframt þarf að liggja fyrir samþykki barnaverndarnefndar í umdæmi fósturforeldris. Barnaverndarstofa heldur skrá yfir þá sem metnir hafa verið sem hæfir fósturforeldrar en það eru um 30 á hverju ári sem fá meðmæli sem hæfir fósturforeldrar. Hverri barnaverndarnefnd ber síðan að hafa samráð við Barnaverndarstofu um val á fósturforeldrum þegar kemur að því að ráðstafa tilteknu barni í fóstur, hvort sem það er tímabundið eða varanlegt. Settar voru skýrari reglur í reglugerð um ráðstöfun barna í fóstur nr. 532/1996. (231, 235)<br /> <br /> 237. Barnaverndarstofa hefur árlega haldið námskeið fyrir fósturforeldra og væntanlega fósturforeldra. Unnið er að því að taka upp nýtt og öflugt kerfi til að meta og þjálfa fósturforeldra mun betur en gert hefur verið, svokallað <em>FOSTERPRIDE</em>. Einnig er fyrirhugað að gera rannsókn á fósturbörnum á vegum Barnaverndarstofu. (235)<br /> <br /> 238. Barnaverndarstofa heldur skrá yfir börn í fóstri. Eftirfarandi eru ýmsar tölfræðilegar upplýsingar um fósturbörn (236-237):<br /> <br /> <br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;"><strong>Börn í fóstri</strong></td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Fjöldi barna í varanlegu fóstri</td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 193 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 185 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 189 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Fjöldi barna í tímabundnu fóstri</td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 36 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 54 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 56 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;"><strong>Alls</strong></td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>229</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>239</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>245</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;"><strong>Börn sem fóru í fóstur</strong></td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Fóru í varanlegt fóstur á árinu</td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 16 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 20 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 19 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Fóru í tímabundið fóstur á árinu</td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 13 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 19 </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> 31 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;"><strong>Alls</strong></td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>29</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>39</strong> </div> </td> <td style="width: 82px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>50</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 239. Um stuðningsfjölskyldur, tilsjónarmenn og persónulega ráðgjafa vísast til umfjöllunar um stuðning við foreldra, 18. grein, 2. málsgrein samningsins í 221. mgr. hér að framan. (238-239)<br /> <br /> 240. Á vegum Félagsþjónustunnar í Reykjavík eru rekin tvö vistheimili, fyrst og fremst fyrir börn undir 12 ára aldri. Algengast er að börn komi á vistheimili til greiningar og meðferðar eða í þeim tilvikum þegar taka þarf börn af heimilum vegna neyðarástands. Á vistheimilum eru einnig íbúðir þar sem foreldrar geta búið með börn sín og fá þeir þá meðferð eða þjálfun við uppeldið. Á árinu 1998 voru alls 60 börn á vistheimilum í Reykjavík, meðalaldur þeirra var 7,5 ár og meðaldvalartími var 60 dagar. (241)<br /> <br /> 241. Félagsþjónustan rekur einnig eitt fjölskylduheimili fyrir börn, fyrst og fremst þau sem ekki tekst að ráðstafa í fóstur. Á árinu 1998 bjuggu 5 börn á heimilinu. Þá er rekið eitt fjölskylduheimili fyrir unglinga sem þurfa á tímabundinni vistun að halda utan heimilis. Stefnt er að því að unglingarnir fari aftur til foreldra sinna eftir eins til tveggja ára dvöl. Árið 1998 dvöldu alls 8 unglingar á heimilinu.<br /> <br /> 242. Umtalsverðar breytingar voru gerðar á stofnunum og meðferðarheimilum ríkisins með lögum nr. 22/1995 um breytingu á barnaverndarlögum. Voru breytingarnar gerðar í kjölfar úttektar Hagsýslu ríkisins á heildarskipan málaflokksins sem leiddu í ljós að meðferðarkerfi ríksins var gallað, rekstur þess ósveigjanlegur, nýting meðferðarheimila ófullnægjandi og rekstarform óhagkvæm. Lagabreytingunum var ætlað að bæta úr þessum vanda. (242-245)<br /> <br /> 243. Barnaverndarstofa fer nú með yfirumsjón og fjárhagslegt og faglegt eftirlit með öllum meðferðarheimilum sem rekin eru af ríkinu, en ríkinu ber að sjá til þess að sérhæfð heimili og stofnanir séu tiltækar fyrir börn þegar önnur stuðningsúrræði barnaverndarnefnda hafa ekki komið að gagni. Hér er um að ræða heimili og stofnanir þar sem fram fer sérhæfð meðferð, svo sem vímuefnameðferð og vistun í bráðatilvikum vegna meintra afbrota og alvarlegra hegðunarerfiðleika. Barnaverndarstofa hefur því yfirsýn yfir öll meðferðarúrræði ríkisins og nýtingu þeirra og er Barnaverndarstofu heimilt að mæla fyrir um sérhæfingu heimilanna. Jafnframt er starfandi á vegum Barnaverndarstofu fagteymi sérfræðinga sem hefur það hlutverk að treysta samstarf og samhæfingu meðferðarstofnana fyrir börn. (245)<br /> <br /> 244. Barnaverndarnefnd sendir beiðni um vistun barns, á heimili eða stofnun sem ríkið rekur, til Barnaverndarstofu. Barnaverndarstofa leggur umsóknir að jafnaði fyrir fagteymi til umsagnar. Ef skilyrði vistunar eru uppfyllt er gerður vistunarsamningur milli barnaverndarnefndar, meðferðarheimilis, forsjáraðila og barnsins.<br /> <br /> 245. Samkvæmt ákvæðum laga nr. 160/1998 um breytingu á barnaverndarlögum skal vistun barns á meðferðarheimili alltaf vera tímabundin og eigi standa lengur en þörf krefur. Hún skal sæta endurskoðun eigi sjaldnar en á sex mánaða fresti. Ef vistun er gegn vilja barns sem orðið er 12 ára skal það fá tækifæri til að tala máli sínu fyrir barnaverndarnefnd, með liðsinni sérstaks talsmanns ef því er að skipta. Gefa skal barni undir 12 ára aldri kost á að tjá sig með sama hætti ef það þykir hafa aldur og þroska til eða óski barnið þess.<br /> <br /> 246. Gert er ráð fyrir að börn hefji vistun í meðferðarkerfi ríkisins á Stuðlum, meðferðarstöð ríkisins fyrir unglinga, en um hana gildir reglugerð nr. 271/1995, með síðari breytingum. Meðferðarstöðin veitir eftirfarandi þjónustu:<br /> · Skammtímavistun í neyðar- og bráðatilvikum á lokaðri deild að ósk barnaverndarnefndar eða lögreglu. Hámarksvistunartími á lokaðri deild er 14 dagar.<br /> · Sérhæfða meðferð, þar með talda vímuefnameðferð, með vistun í allt að fjóra mánuði. Gert er ráð fyrir að samhliða meðferðarstarfi fari fram greining á vanda unglings.<br /> · Vistun unglinga sem þegar eru vistaðir á öðrum meðferðarheimilum ef þörf er á að endurmeta meðferð eða eftir strok og annað stjórnleysi.<br /> · Eftirmeðferð að aflokinni vistun í allt að 6 mánuði þar sem megináhersla er lögð á hópameðferð.<br /> <br /> 247. Meðalfjöldi unglinga á mánuði á meðferðardeild á Stuðlum árið 1998 var 7,8 en alls eru rými fyrir 8 unglinga. Meðalfjöldi á lokaðri deild var 1,5 á mánuði en alls eru þar rými fyrir 4 unglinga. Meðalaldur við komu var 15,3 ár og meðalvistunartími um 90 dagar. Árið 1998 bárust alls 84 umsóknir um vistun í meðferð að Stuðlum, þar af 68 frá Reykjavík og nágrannasveitarfélögum. Eftirfarandi eru tölulegar upplýsingar um fjölda barna á Stuðlum árið 1998: <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;"><strong>Stuðlar</strong></td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Drengir</strong> </div> </td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Stúlkur</strong> </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Samtals</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;">Lokuð deild</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: center;"> 27 </div> </td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: center;"> 43 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: center;"> 70 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;">Meðferðardeild</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: center;"> 23 </div> </td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: center;"> 21 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: center;"> 44 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 248. Eftirfarandi eru upplýsingar um vanda unglinga sem komu til meðferðar á Stuðlum árið 1998. Um fjöltalningu er að ræða þannig að hver og einn getur verið talinn oftar en einu sinni: </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;"><strong>Greining</strong></td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Drengir</strong> </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Stúlkur</strong> </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Samtals</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Skólaerfiðleikar</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 18 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 12 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 30 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Erfiðleikar á heimili</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 17 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 26 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Vímuefnaneysla</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 12 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 14 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 26 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Þunglyndi</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 12 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 8 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 20 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Afbrot</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 12 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 16 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Ofbeldi/gerendur</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 10 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 14 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Ofvirkni/athyglisbrestur</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 8 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 3 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 11 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Útigangur</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 10 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 14 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Ofbeldi/einelti/þolendur</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">Áföll</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;"><strong>Fjöldi barna</strong></td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>23</strong> </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>21</strong> </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>44</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 249. Undir yfirumsjón og eftirliti Barnaverndarstofu voru í ársbyrjun 2000 rekin sjö langtímameðferðarheimili víðsvegar um landið með þjónustusamningum um einkaframkvæmd. Barnaverndarnefndir sækja um vistun á langtímameðferðarheimili fyrir um þriðjung þeirra barna sem útskrifast af Stuðlum. Algengast er að miðað sé við að börn dvelji á langtímameðferðarheimilum í eitt skólaár en dvöl varir stundum lengur. Meðferðarheimilin eru rekin á fjölskyldugrunni, flest börnin stunda skóla og leitast er við að nýta umhverfið í meðferðarstarfinu. Almennt er lögð áhersla á samstarf við forsjáraðila barnanna. Nokkur sérhæfing er á langtímameðferðarheimilum, bæði með tilliti til aldurs barnanna og greiningar á meginvanda þeirra.<br /> <br /> 250. Eftirfarandi er yfirlit yfir langtímameðferðarheimili ríksins og tölulegar upplýsingar fyrir þau sem rekin voru árið 1998: </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;"><strong>Langtíma-</strong><br /> <strong>meðferðarheimili</strong></td> <td style="width: 68px;"><strong>Fjöldi rýma</strong></td> <td style="width: 132px;"><strong>Fjöldi vistaðra barna yfir árið</strong></td> <td style="width: 131px;"><strong>Meðallengd</strong><br /> <strong>dvalar í dögum</strong></td> <td style="width: 123px;"><strong>Meðalaldur við lok dvalar</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Árbót/Berg 1)</td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 6/4 </div> </td> <td style="width: 132px;"> <div style="text-align: right;"> 8 </div> </td> <td style="width: 131px;"> <div style="text-align: right;"> 312 </div> </td> <td style="width: 123px;"> <div style="text-align: right;"> 15.3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Bakkaflöt/Háholt 2)</td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 132px;"> <div style="text-align: right;"> 13 </div> </td> <td style="width: 131px;"> <div style="text-align: right;"> 96.2 </div> </td> <td style="width: 123px;"> <div style="text-align: right;"> 15.3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Geldingalækur</td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 132px;"> <div style="text-align: right;"> 7 </div> </td> <td style="width: 131px;"> <div style="text-align: right;"> 325.5 </div> </td> <td style="width: 123px;"> <div style="text-align: right;"> 11.5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Hvítárbakki 3)</td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 132px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 131px;"> <div style="text-align: right;"> • </div> </td> <td style="width: 123px;"> <div style="text-align: right;"> • </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Torfastaðir</td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 132px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> <td style="width: 131px;"> <div style="text-align: right;"> 406 </div> </td> <td style="width: 123px;"> <div style="text-align: right;"> 16.0 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Varpholt</td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 132px;"> <div style="text-align: right;"> 11 </div> </td> <td style="width: 131px;"> <div style="text-align: right;"> 272.6 </div> </td> <td style="width: 123px;"> <div style="text-align: right;"> 15.8 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 142px;">Skjöldólfsstaðir 4)</td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 132px;"> <div style="text-align: right;"> • </div> </td> <td style="width: 131px;"> <div style="text-align: right;"> • </div> </td> <td style="width: 123px;"> <div style="text-align: right;"> • </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 1) Berg hóf starfsemi sem viðbót við Árbót í mars 1999.<br /> 2) Bakkaflöt var lagt niður í árslok 1998 en sérhannað meðferðarheimili, Háholt, kom í staðinn og hóf starfsemi í janúar 1999.<br /> 3) Hvítárbakki hóf starfsemi í nóvember 1998.<br /> 4) Skjöldólfsstaðir munu hefja starfsemi í febrúar 2000.<br /> <br /> 251. Allt árið 1998 jókst eftirspurn eftir greiningar- og meðferðarvistun á Stuðlum sem og eftir langtímameðferð. Þessi aukning tengist hækkun sjálfræðisaldurs en meðalaldur barna á meðferðarheimilum hefur hækkað og neysla harðra vímuefna aukist. Meðferðarrýmum í langtímameðferð hefur fjölgað jafnt og þétt, þau voru 29 í lok árs 1996, 35 í lok árs 1997 og 36 í lok árs 1998. Meðferðarrýmum fjölgaði um 4 á árinu 1999 og frá og með 1. febrúar 2000 verða rými á langtímameðferðarheimilum undir eftirliti Barnaverndarstofu orðin alls 46. Unnið er með hugmyndir um að fjölga rýmum í bráða og greiningarvistun í samráði við Barna- og unglingageðdeild Landspítalans, sveigjanlegri meðferðartíma og frekari fjölgun rýma í langtímameðferð.<br /> <br /> 252. Eftirlit Barnaverndarstofu með rekstri meðferðarheimila hefur falist fyrst og fremst í heimsóknum á heimilin nokkrum sinnum á ári þar sem farið er yfir stöðu hvers barns og söfnun upplýsinga. Þá hafa verið fengnir sjálfstæðir aðilar til að gera úttektir á starfsemi heimilanna. Unnið er að því að skilgreina nánar hlutverk og verkefni Barnaverndarstofu gagnvart meðferðarheimilum.<br /> <br /> 253. Einkaaðilar, sem vilja reka meðferðarheimili, verða að sækja um leyfi til Barnaverndarstofu skv. reglum nr. 401/1998. Um mitt ár 1998 opnaði Götusmiðjan meðferðarheimilið Virkið fyrir ungt fólk í vímuefnavanda. Heimilið er ætlað ungu fólki á aldrinum 16 til 20 ára en samkvæmt leyfi frá Barnaverndarstofu má vista þar á hverjum tíma alls 4 unglinga á aldrinum 16 til 18 ára. Alls hófu 30 einstaklingar meðferð í Virkinu árið 1998, þar af 19 undir 18 ára aldri. Meðaldvalartími skjólstæðinga var 46 dagar.<br /> <br /> 254. Neyðarathvarf Rauða Kross Íslands er talsvert sótt af unglingum í vanda. Eftirfarandi er yfirlit yfir nýtingu þess (246):<br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;"><strong>Rauðakrosshúsið</strong></td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Gestakomur til dvalar</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 170 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 138 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 123 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Fjöldi unglinga í gestakomum</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 97 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 83 </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 76 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Meðalaldur</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 16.3 ár </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 16.2 ár </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 14.2 ár </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 236px;">Meðaldvalartími</td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 5.7 nætur </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 5.9 nætur </div> </td> <td style="width: 107px;"> <div style="text-align: right;"> 5.3 nætur </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 255. Samtök um kvennaathvarf hafa rekið athvarf í Reykjavík í um 20 ár sem er styrkt af ríki og sveitarfélögum. Markmiðið er að reka athvarf fyrir konur og börn þegar dvöl í heimahúsi er þeim óbærileg vegna ofbeldis heimilismanns. Boðið er upp á meðal annars húsaskjól og stuðning, barnastarf og viðtalsþjónustu. Árið 1998 komu alls 114 konur til dvalar í Kvennaathvarfið og alls 98 börn, 48 drengir og 50 stúlkur. Um 65% barnanna voru undir 6 ára aldri. Meðaldvalartími barna voru 23 dagar.<br /> <br /> 256. Vísað er til 405. mgr. um börn í áfengis- og vímefnameðferð á Sjúkrahúsinu Vogi.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(g) Ættleiðing (21. grein)</span></strong><br /> <br /> 257. Um haustið 1999 var lagt fram frumvarp til nýrra ættleiðingarlaga. Mikilvægur þáttur frumvarpsins varðar ákvæði vegna fyrirhugaðrar fullgildingar Íslands á Haag-samningnum frá 29. maí 1993 um vernd barna og samvinnu varðandi ættleiðingar milli landa. Með frum-varpinu er lögð til sú breyting að karl og kona sem hafa verið í óvígðri sambúð í 5 ár geti sótt um að ættleiða barn. (255)<br /> <br /> 258. Þá er í frumvarpinu, eins og í gildandi lögum, almennt ákvæði um að eigi megi ættleiða þann sem orðinn er 12 ára nema með samþykki hans. Áður en barn gefur samþykki sitt er lagt til það nýmæli að ræða skuli við barn á vegum barnaverndarnefndar og veita því leiðsögn um ættleiðingu og réttaráhrif hennar. Ennfremur er lagt til það nýmæli að leita skuli afstöðu barna yngri en 12 ára ef slíkt þyki gerlegt miðað við aldur þess og þroska. Er þetta stutt með vísan til samningsins um réttindi barnsins. Neikvæð afstaða barns yngra en 12 ára þarf ekki að koma í veg fyrir ættleiðingu en gögn um viðræður við barn eiga að koma til álita við mat á því hvort ættleiðing er barni fyrir bestu.<br /> <br /> 259. Samkvæmt frumvarpinu er lagt til að kjörforeldrum verði gert skylt að skýra kjörbarni sínu frá því að það sé ættleitt jafnskjótt og það hafi þroska til. Skuli það að jafnaði gert eigi síðar en þegar barn nái sex ára aldri og lagt til að kjörforeldrar eigi rétt á ráðgjöf viðkomandi barnaverndarnefndar við upplýsingagjöf. Þá er einnig lagt til að þegar kjörbarn nái 18 ára aldri eigi það rétt á að fá tiltækar upplýsingar um kynforeldra eða fyrri kjörforeldra frá dómsmálaráðuneytinu.<br /> <br /> 260. Eftirfarandi er yfirlit yfir fjölda ættleiðinga á Íslandi 1996-1998 (253):<br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;"><strong>Ættleiðingar á Íslandi</strong></td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Ættleiðingar samtals</td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 39 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 35 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 36 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Frumættleiðingar á íslenskum börnum</td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 14 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 8 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Frumættleiðingar á erlendum börnum</td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 10 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 10 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 13 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Stjúpættleiðingar</td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 15 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 17 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 17 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(h) Ólöglegur flutningur barna og hald erlendis (11. grein)</span></strong><br /> <br /> 261. Ísland hefur fullgilt Evrópusamning frá 20. maí 1980 um viðurkenningu og fullnustu ákvarðana varðandi forsjá barna og endurheimt forsjár barna, sem gerður var á vegum Evrópuráðsins, og Haag-samning frá 25. október 1980 um einkaréttarleg áhrif af brottnámi barna til flutnings milli landa. Voru sett sérstök lög nr. 160/1995 um viðurkenningu og fullnustu erlendra ákvarðana um forsjá barna. Lögin gilda um börn sem hafa ekki náð 16 ára aldri. Tiltekin ákvæði þeirra gilda um samskipti Íslands við þau ríki sem eru aðilar að hvorum alþjóðasamningi fyrir sig. Dómsmálaráðuneytið tekur við erindum á grundvelli Evrópusamningsins og kemur þeim áfram til hlutaðeigandi yfirvalda. Almennt fer um beiðnir samkvæmt samningunum eftir lögum nr. 90/1989 um aðför, þó þannig að beiðnir sæta alltaf í byrjun meðferð fyrir héraðsdómi. Meðferð þessara mála skal hraða svo sem unnt er. (260)<br /> <br /> 262. Í lögunum er sérstakt ákvæði um að áður en héraðsdómari tekur ákvörðun um fullnustu ákvörðunar samkvæmt Evrópusamningnum eða um afhendingu samkvæmt Haagsamningnum skuli kanna afstöðu barns sem hefur náð þeim aldri og þroska að rétt sé að taka tillit til skoðana þess. Ákvæði 4. mgr. 34. gr. barnalaga nr. 20/1992 eiga við þegar afstaða barns er könnuð, en<br /> <br /> það ákvæði fjallar um að almennt skuli ræða við barn sem náð hefur 12 ára aldri og yngri börn miðað við aldur og þroska. Unnt er að fela sérfræðingi að kynna sér viðhorf barns og gefa skýrslu um það.<br /> <br /> 263. Með lögum nr. 22/1995 var gerð sú breyting á barnalögum nr. 20/1992 að ef foreldrar fara sameiginlega með forsjá barns þá er öðru foreldri óheimilt að fara með barnið úr landi án samþykkis hins. Stendur þetta ákvæði í tengslum við áðurnefnda alþjóðasamninga. (257)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(i) Misnotkun og vanræksla á börnum (19. grein).</span></strong><br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">Líkamlegur og sálrænn bati og félagsleg aðlögun (39. grein)</span></strong><br /> <br /> 264. Áhættuskráning samkvæmt ákvæðum barnaverndarlaga nr. 58/1992 hefur aldrei verið tekin upp á Íslandi og á síðari árum talið vafasamt hvaða tilgangi hún ætti að þjóna. Lögð hefur verið áherslu á skráningu einstakra mála og samantekta um fjölda mála, fjölda barna, ástæður afskipta og úrræði í hverju máli. Slík skráning ætti að tryggja yfirsýn yfir vanda barna og þörf fyrir aðstoð. (264)<br /> <br /> 265. Ákvæði barnaverndarlaga um vistun barns í meðferð var breytt í lok árs 1998, eins og fram kemur í 245. mgr. (265)<br /> <br /> 266. Um breytingar á málsmeðferð vegna kynferðisbrota vísast til umfjöllunar um 34. gr. samningsins hér á eftir, eða 416-421. mgr. skýrslunnar.(267)<br /> <br /> 267. Öllum sveitarfélögum er skylt að sjá grunnskólum fyrir sérfræðiþjónustu samkvæmt reglugerð nr. 386/1996 um sérfræðiþjónustu skóla. Er hér átt við hvorttveggja kennsluráðgjöf og sálfræðiþjónustu. Sérfræðiþjónustu skóla er ætlað að stuðla að því að kennslufræðileg og sálfræðileg þekking nýtist sem best í skólastarfi og skal kennurum og skólastjórnendum standa til boða ráðgjöf og stuðningur vegna skólastarfs. Starfsmenn sérfræðiþjónustu skulu vinna að forvarnarstarfi í samvinnu við starfsmenn skóla, m.a. með athugunum og greiningu á nemendum sem eiga í erfiðleikum. Starfsmenn skóla og heilsugæslu geta komið með ósk um slíka athugun að fengnu samþykki forsjáraðila, svo og forsjáraðilar sjálfir. Að athugun lokinni gera starfsmenn sérfræðiþjónustu tillögur um viðeigandi meðferð og úrbætur. Tekið er fram í reglugerðinni að allar athuganir og rannsóknir sem varða einstaka nemendur skuli gera í samráði við og með samþykki forsjáraðila. (268)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(j) Regluleg endurskoðun á vistun (25. grein)</span></strong><br /> <br /> 268. Vísað er til breytinga sem áður hafa verið nefndar á 22. gr. barnaverndarlaga, sbr. lög nr. 160/1998, sjá 245. mgr. í skýrslunni. (271)<br /> <br /> 269. Vísað er til umfjöllunar um ný lögræðislög en ákvæði lögræðislaga um vistanir gilda ekki lengur um börn, sjá 46-50. mgr. í skýrslunni. (272-277)<br /> <br /> 270. Samkvæmt ákvæðum 35. og 50. gr. barnaverndarlaga nr. 58/1992 geta foreldrar undir vissum kringumstæðum óskað endurskoðunar á ákvörðunum barnaverndarnefnda um að ráðstafa börnum í fóstur eða svipta foreldra forsjá. Líta skal til breyttra aðstæðna foreldra en þó fyrst og fremst til hagsmuna viðkomandi barns og er barnaverndarnefnd heimilt að mæla fyrir um að ráðstöfun barns í fóstri haldist ef það fer vel um barnið og hagsmunir þess mæla með því.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <strong>VII. Heilsugæsla</strong><br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Afkoma og þroski (6. grein, 2. mgr.)</span></strong><br /> <br /> 271. Í almennri umfjöllun að framan um 6. grein var lýst markmiðum laga um réttindi sjúklinga nr. 74/1997, sjá 123. mgr., en löggjöf þessi markar þáttaskil og tekur á mörgum mikilvægum atriðum. Umræða um réttindi sjúklinga er ofarlega á baugi innan Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar og voru Íslendingar með fyrstu þjóðum til að tryggja þessi réttindi með sérstakri lagasetningu. (278)<br /> <br /> 272. Um fæðingarorlof og fæðingardagpeninga foreldra vísast til umfjöllunar í 203-208. mgr. skýrslunnar. (279).<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Fötluð börn (23. grein)</span></strong><br /> <br /> 273. Sérstök reglugerð nr. 155/1995 gildir um þjónustu við fötluð börn og fjölskyldur fatlaðra. Fjölskyldur fatlaðra barna eiga kost á stuðningsfjölskyldu til að létta álag af heimili, svo og skammtímavistun sem meðal annars er ætlað að veita hinum fatlaða tilbreytingu eða til undirbúnings flutnings úr foreldrahúsum. Fötluð börn skulu ennfremur eiga aðgang að sumardvöl með sama hætti og önnur börn, auk annarrar stoðþjónustu.<br /> <br /> 274. Í desember 1998 kom út úttekt félagsmálaráðuneytis á málefnum fatlaðra 1997. Upplýsingar miðast við fyrstu 10 mánuði ársins. Samkvæmt úttektinni bjuggu alls um 350 fatlaðir á 66 sambýlum á landsvísu, þar af voru um 20% á aldrinum 16-25 ára. Starfrækt voru 3 heimili sérstaklega með rýmum fyrir alls 12 fötluð börn. Fjöldi þeirra barna sem fengu skammtímavistun var um 250 á 18 heimilum. Meðalvistun var 4.8 sólarhringar á mánuði. Alls voru um 270 börn með stuðningsfjölskyldur og dvalartími var að jafnaði 3 sólarhringar á mánuði.<br /> <br /> 275. Í gildandi lögum nr. 59/1992 um málefni fatlaðra segir að lögin skuli endurskoða innan fjögurra ára frá gildistöku þeirra og að við þá endurskoðun skuli miða að því að auka ábyrgð sveitarfélaga á málefnum fatlaðra. Lögum um málefni fatlaðra var breytt með lögum nr. 161/1996 og lögum nr. 156/1998 sem fela í sér að málefni fatlaðra færast til sveitarfélaga. Áður en yfirfærsla málaflokksins kemur til framkvæmda skal Alþingi meðal annars hafa samþykkt ný lög um félagsþjónustu sveitarfélaga sem taki til þjónustu við fatlaða. Verið er að leggja lokahönd á þessa löggjöf. Nokkur sveitarfélög hafa þegar tekið yfir þjónustu við fatlaða ýmist með þjónustusamningum við ríkið eða sem tilraunaverkefni, samkvæmt lögum nr. 82/1994 um reynslusveitarfélög. (281-283)<br /> <br /> 276. Markmið með flutningi málefna fatlaðra til sveitarfélaga er að stíga lokaskrefið í þeirri þróun að fatlaðir séu sjálfsagðir þátttakendur í samfélaginu. Óæskilegt er talið að greina þjónustu fatlaðra frá þjónustu við aðra íbúa sveitarfélags og eðlilegra að þjónustan falli að almennri félagsþjónustu sem sveitarfélögunum er skylt að veita. Með flutningi málaflokksins til sveitarfélaga eru bundnar vonir við að þjónustan verði bætt og litið er á yfirtöku sveitarfélaga á málefnum fatlaðra sem eðlilegan þátt í þróun sveitarstjórnarstigs. Hagsmunasamtök fatlaðra hafa á undanförnum árum bent á að einn liður í blöndun fatlaðra og ófatlaðra sé sá að þjónusta við fatlaða og ófatlaða sé hlið við hlið og aðgreining milli fatlaðra og ófatlaðra sé óæskileg. (281-283)<br /> <br /> 277. Á hverju starfssvæði málefna fatlaðra starfar svæðisráð, skipað fulltrúum félagsmálaráðuneytis, sveitarfélaga og frjálsra félagasamstaka, sbr. lög nr. 59/1992 um málefni fatlaðra og reglugerð nr. 606/1998 um svæðisráð í málefnum fatlaðra. Svæðisráðið hefur eftirlit með því að fatlaðir fái lögbundna þjónustu, eftirlit með stofnunum fyrir fatlaða og skal að auki meðal annars stuðla að samræmingu á þjónustu allra þeirra aðila sem sinna fötluðum á svæðinu. Þá annast svæðisráð almenna og sérstaka réttindagæslu fyrir fatlaða. Hvert svæðisráð skipar trúnaðarmann á sínu svæði sem gætir hagsmuna fatlaðra sem búa á sambýlum, vistheimilum barna eða öðrum stofnunum. Hann fylgist með högum þeirra með reglubundnum heimsóknum og leggur mál fyrir svæðisráð ef hann telur brotið á rétti fatlaðs einstaklings.<br /> <br /> 278. Eitt af skilyrðum yfirfærslu málefna fatlaðra til sveitarfélaganna er að sett verði sérstök lög um Greiningar- og ráðgjafastöð ríkisins. Á miðju ári 1997 voru gerðar nokkrar breytingar á skipuriti og starfsháttum Greiningar- og ráðgjafastöðvarinnar sem endurspegla meðal annars þá stefnu að þjónusta við fatlaða verði felld að félagsþjónustu sveitarfélaga. Er gert ráð fyrir að yfirfærslan hafi í för með sér að starfsemi Greiningarstöðvarinnar verði enn sérhæfðari og ráðgjafarhlutverk hennar viðameira en áður. Breytingarnar miða að því að gera starfið skilvirkara og auka sérþekkingu á hinum ýmsu tegundum fatlana. Voru stofnuð fjögur fötlunarsvið sem hvert um sig bera ábyrgð á þjónustu og þekkingaröflun vegna vissra fatlana og aukin áhersla lögð á rannsóknir, fræðslu og námskeiðahald. (284)<br /> <br /> 279. Fjárhagsleg aðstoð vegna fatlaðra og langveikra barna, sbr. reglugerð nr. 504/1997, er byggð á umönnunarmati. Eftirfarandi er yfirlit yfir fjölda barna með umönnunarmat: (285) </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 283px;"><strong>Umönnunarmat - fjöldi barna</strong></td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 283px;">Fötluð börn</td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> 575 </div> </td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> 684 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 283px;">Langveik börn</td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> 787 </div> </td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> 1.112 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 283px;">Börn með þroska- og hegðunarröskun</td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> 871 </div> </td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> 1.035 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 283px;"><strong>Alls</strong></td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>2.233</strong> </div> </td> <td style="width: 99px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>2.831</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 493px;"><strong>Fötluð börn eftir fötlunarstigi</strong></td> <td style="width: 65px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 493px;">Mjög alvarleg fötlun - algerlega háð öðrum</td> <td style="width: 65px;"> <div style="text-align: right;"> 71 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 493px;">Alvarleg fötlun - aðstoð og nær stöðug gæsla</td> <td style="width: 65px;"> <div style="text-align: right;"> 235 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 493px;">Fötlun - aðstoð og gæsla</td> <td style="width: 65px;"> <div style="text-align: right;"> 351 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 493px;">Alvarlegar þroskaraskanir sem jafna má við fötlun eða geðræna sjúkdóma</td> <td style="width: 65px;"> <div style="text-align: right;"> 27 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 493px;">Vægari þroskaraskanir - aðstoð, þjálfun og eftirlit</td> <td style="width: 65px;"> <div style="text-align: right;"> 0 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 493px;"><strong>Alls</strong></td> <td style="width: 65px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>684</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 280. Samkvæmt reglugerð nr. 225/1995 um starfsemi leikskóla skal gera ráð fyrir aðgengi og aðstöðu fyrir fötluð börn með sérþarfir og vinnuaðstöðu fyrir starfsfólk sem vinnur með þeim börnum. Í reglugerðinni eru einnig áréttuð ákvæði um ráðgjafar- og sálfræðiþjónustu leikskóla. Gera skal áætlun fyrir hvert barn, sem þarf sérstaka aðstoð eða þjálfun, og skal hún stuðla að því að auka færni barnsins miðað við þroskastig þess. Á árinu 1998 voru alls 553 börn á leikskólum sem nutu sérstaks stuðnings, svo sem vegna fötlunar, tilfinningalegra eða félagslegra erfiðleika.<br /> <br /> 281. Í grunnskólalögum nr. 66/1995 kemur fram að markmið náms og kennslu og starfshættir grunnskóla skuli vera þannig að komið sé í veg fyrir mismunun, meðal annars vegna fötlunar. Jafnframt er áréttað að við setningu aðalnámskrár, skipulagningu náms og kennslu og við gerð námsgagna skuli sérstaklega gætt að því að allir nemendur fái sem jöfnust tækifæri til náms. Börn sem eiga erfitt með nám sökum sértækra námsörðugleika, tilfinningalegra eða félagslegra örðugleika og/eða fötlunar eiga rétt á sérstökum stuðningi í námi. Kennslan getur verið einstaklingsbundin eða farið fram í hópi innan eða utan almennra bekkjardeilda, í sérdeildum eða í sérskóla. Meginstefnan skal vera sú að kennslan fari fram í heimaskóla. Á árinu 1998 voru þrír sérskólar á grunnskólastigi fyrir fatlaða með alls um 150 nemendur.<br /> <br /> 282. Í nýrri skólastefnu, sem liggur til grundvallar nýjum aðalnámskrám fyrir öll skólastig, er lögð áhersla á að sérþarfir nemenda séu metnar með öflugri greiningu, einkum við upphaf grunnskóla. Er sérstaklega stefnt að því að taka á málefnum barna með lesblindu. Í aðalnámskrá grunnskóla eru settar fram skýrar kröfur til skóla um greiningu á lestrarörðugleikum. (288)<br /> <br /> 283. Sérstök reglugerð nr. 389/1996 gildir um sérkennslu í grunnskóla. Í reglugerðinni er áréttað að grunnskólinn skuli laga starf sitt að þroska og getu allra nemenda sinna. Sveitarstjórn skal sjá um að börn á grunnskólaaldri sem þurfa á sérkennslu að halda fái kennslu við sitt hæfi. Lögð er áhersla á að greina þá einstaklinga sem þurfa á sérkennslu að halda vegna fötlunar eða af öðrum ástæðum og að vinna rökstudda námsáætlun fyrir hvern nemanda. Þá gildir reglugerð nr. 709/1996 um námsmat nemenda sem víkja svo frá almennum þroska að þeim henta ekki samræmd próf.<br /> <br /> 284. Í aðalnámskrá grunnskóla eru ný ákvæði um sérstaka íslenskukennslu fyrir heyrnarlausa og heyrnarskerta nemendur og táknmálskennslu fyrir heyrnarlausa. Lögð er áhersla á tvítyngisstefnu en forsenda hennar er að ganga út frá táknmáli og nemendur læri síðan önnur mál á þeim grunni. Lögð er áhersla á mikilvægi þess að borin sé jöfn virðing fyrir táknmáli og íslensku.<br /> <br /> 285. Samkvæmt lögum um framhaldsskóla nr. 80/1996 skal veita fötluðum nemendum á framhaldsskólastigi kennslu og sérstakan stuðning í námi. Látin skal í té sérfræðileg aðstoð og nauðsynlegur aðbúnaður eftir því sem þörf krefur. Fatlaðir nemendur skulu stunda nám við hlið annarra nemenda eftir því sem kostur er. Menntamálaráðherra getur heimilað stofnun sérstakra deilda við framhaldsskóla fyrir fatlaða nemendur en ekki er gert ráð fyrir sérskólum.<br /> <br /> 286. Sérstök reglugerð nr. 372/1998 er í gildi um kennslu fatlaðra nemenda í framhaldsskólum. Samkvæmt reglugerðinni skulu fatlaðir nemendur stunda nám við hlið annarra nemenda eftir því sem kostur en að auki eiga fatlaðir nemendur rétt á kennslu og sérstökum stuðningi í námi. Kennsla fatlaðra skal byggja á rökstuddri námsáætlun fyrir nemendahóp eða einstakling.<br /> <br /> 287. Í lögum um framhaldsskóla er fjallað um rétt heyrnarlausra nemenda til íslensku-kennslu. Samkvæmt reglugerð nr. 329/1997, um sérstaka íslenskukennslu í framhaldsskólum, eiga heyrnarlausir nemendur og heyrandi börn heyrnarlausra foreldra rétt á sérstakri kennslu í íslensku. Í aðalnámskrá framhaldsskóla er lögð áhersla á tvítyngisstefnu og táknmálskennslu.<br /> <br /> 288. Þann 4. febrúar 1999 kvað Hæstiréttur Íslands upp dóm þar sem Háskóli Íslands var talinn hafa brotið á rétti fatlaðs nemanda. Blind stúlka hélt því fram að hún hefði ekki fengið þá aðstoð og aðstöðu sem fötlun hennar krefðist, en hún stundaði nám við Háskólann frá 1990-1994. Taldi Hæstiréttur að Háskólanum hefði borið skylda til að taka við nemandanum og gera almennar ráðstafanir sem fylgdu námi svo fatlaðs nemanda við skólann, til að hún fengi notið þeirrar þjónustu sem almennir stúdentar nutu. Var vísað til laga um málefni fatlaðra, mannréttindasáttmála Evrópu og jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar. Talið var að þrátt fyrir að komið hefði verið til móts við ýmsar óskir nemandans um undanþágur og aðstoð vegna fötlunar hennar hefði skort á að gerðar væru almennar ráðstafanir eða heildarstefna mótuð um námsaðstoð, námsframvindu, aðstoð í prófum og próftíma sem nemandi gæti gengið að. Rétt er að geta þess að árið 1995 endurskoðaði Háskóli Íslands samþykktir sínar um málefni fatlaðra.<br /> <br /> 289. Um félagslega aðstoð til foreldra fatlaðra barna er vísað til umfjöllunar í 212-213. mgr. hér að ofan, sérstaklega um reglugerð nr. 504/1997 um fjárhagslega aðstoð við framfærendur fatlaðra og langveikra barna. Auk þessa er hægt að sækja um heimahjúkrun fyrir mikið fötluð eða langveik börn bæði á vegum heilsugæslu og sjálfstætt starfandi hjúkrunarfræðinga. (289)<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(c) Heilsa og heilsugæsla (24. grein)</span></strong><br /> <br /> 290. Lög nr. 97/1990 um heilbrigðisþjónustu eru efnislega að mestu leyti óbreytt en heildarendurskoðun á lögunum er hafin. Mikilvæg ákvæði um rétt til heilbrigðisþjónustu er að finna í lögum nr. 74/1997 um réttindi sjúklinga og er vísað til umfjöllunar í 123. mgr. skýrslunnar hér að framan. Samkvæmt lögum um réttindi sjúklinga er skylt að gera allt sem unnt er til að sjúkt barn fái að þroskast og njóta lífsgæða þrátt fyrir veikindi og meðferð eftir því sem ástand þess leyfir. Hlífa ber börnum við ónauðsynlegum rannsóknum og aðgerðum. Í lögunum eru að auki ákvæði um rétt sjúkra barna, sem dveljast á heilbrigðisstofnunum, til að hafa foreldra eða aðra nákomna hjá sér eftir því sem kostur er, rétt systkina og vina til að heimsækja sjúk börn á heilbrigðisstofnunum og rétt sjúkra barna á skólaskyldualdri til að fá kennslu sem hæfir aldri þeirra og ástandi. Þá skal umhverfi og aðbúnaður sjúkra barna á heilbrigðisstofnunum hæfa aldri þeirra, þroska og ástandi.<br /> <br /> 291. Þann 1. janúar 1998 tóku gildi ný sóttvarnarlög nr. 19/1997 sem eiga að tryggja betri heildaryfirsýn yfir smitsjúkdóma á landinu og skjót viðbrögð við þeim.<br /> <br /> 292. Læknalögum nr. 53/1988 var breytt með lögum nr. 68/1998. Með breytingunni var kom á öflugu viðbragðskerfi þegar óvæntan skaða ber að höndum, tilkynningarskyldu heilbrigðisstarfsmanna, skráningu, rannsókn og meðferð þessara mála.<br /> <br /> 293. Sett hafa verið lög nr. 139/1998 um gagnagrunn á heilbrigðissviði með það að markmiði að heimila gerð og starfrækslu miðlægs gagnagrunns með ópersónugreinanlegum heilsufarsupplýsingum í þeim tilgangi að auka þekkingu, til þess að bæta heilsu og efla heilbrigðisþjónustu. Samkvæmt lögunum getur sjúklingur hvenær sem er óskað eftir því við landlækni að upplýsingar um hann verði ekki fluttar í gagnagrunn á heilbrigðissviði og er skylt að verða við slíkri beiðni.<br /> <br /> 294. Heilbrigðisráðuneytið setti á laggirnar sérstakan Forvarnarsjóð árið 1995 til forvarna á sviði áfengis- og fíkniefnamála. Sjóðurinn heyrir undir Áfengis- og vímuvarnarráð sem nánar er fjallað um í 409. mgr.<br /> <br /> 295. Hafinn er undirbúningur að byggingu nýs barnaspítala við Landspítala Íslands sem ráðgert er að taka í notkun árið 2002 en spítalinn mun bæta til muna aðstöðuna til að sinna sjúkum börnum. Þá mun ný barnadeild við Fjórðungssjúkrahúsið á Akureyri taka til starfa fyrri hluta árs 2000.<br /> <br /> 296. -mislegt hefur áunnist í stefnumótun í heilbrigðismálum, ekki síst með tilliti til barna. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá maí 1999 segir að tryggja skuli öllum landsmönnum greiðan aðgang að heilbrigðisþjónustu og að ráðist verði í aðgerðir til að bæta þjónustu við sjúk börn og ungmenni.<br /> <br /> 297. Slysavarnarráð Íslands starfar samkvæmt lögum nr. 33/1994. Í júní 1998 lagði heilbrigðisráðherra fram á Alþingi skýrslu um tíðni og eðli barnaslysa á tímabilinu 1990-1996. Í skýrslunni er gerð grein fyrir ýmsu því sem gert hefur verið af hálfu stjórnvalda í samvinnu við aðra aðila í slysavörnum. Slysavarnarráð hefur, ásamt Umferðarráði, staðið fyrir námskeiðum og fræðslu í samvinnu við sveitarfélög og löreglu og þá hefur Umferðarráð staðið fyrir margvíslegri fræðslu sem miðar að öryggi barna í umferðinni. Í skýrslunni kemur meðal annars fram að kannanir sýni umtalsverða aukningu í notkun öryggisbúnaðar í bílum fyrir börn á leikskólaaldri. Staðlagerð hefur verið aukin og byggingarreglugerð endurskoðuð með öryggi barna í huga. Tekið hefur verið upp eftirlit með sölu og gæðum leikfanga, sbr. reglugerð nr. 408/1994 um öryggi leikfanga og hættulegar eftirlíkingar og lög nr. 134/1995 um öryggi vöru og opinbera markaðsgæslu. Þá hafa verið gerðar öryggisúttektir í sveitarfélögum í samvinnu við slysavarnarfélög. Eftirfarandi eru upplýsingar úr skýrslunni um fjölda barnaslysa. Upplýsingar voru aðallega fengnar frá Sjúkrahúsi Reykjavíkur, en þar er rekin slysadeild sem þjónar fólki mun víðar að en úr Reykjavík: <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;"><strong>Barnaslys</strong></td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1993</strong> </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1994</strong> </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1995</strong> </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Slys í heimahúsum</td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 2.876 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 2.837 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 2.975 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 2.969 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Skólaslys</td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.238 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.251 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.349 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.476 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Íþróttaslys</td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.518 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.440 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.281 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.302 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Umferðarslys</td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 650 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 634 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 851 </div> </td> <td style="width: 90px;"> <div style="text-align: right;"> 1.191 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;"><strong>Heildarfjöldi</strong></td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1990-1996</strong> </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Drengir</strong> </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Stúlkur</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Slys í heimahúsum</td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 22.153 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 12.422 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 9.731 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Skólaslys</td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 10.139 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 5.771 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 4.368 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Íþróttaslys</td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 9.924 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 6.239 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 3.685 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 161px;">Umferðarslys</td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 6.019 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 3.374 </div> </td> <td style="width: 120px;"> <div style="text-align: right;"> 2.645 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> 298. Algengustu orsakir slysa eru högg af hlut eða árekstur við hlut, fall eða hrösun á jafnsléttu. Banaslys barna á árunum 1990-1995 voru alls 70, af því voru 48 drengir og 22 stúlkur. Algengustu orsakir voru nátturuhamfarir, umferðarslys og drukknun.<br /> <br /> 299. Árið 1997 hófst þriggja ára átaksverkefni á vegum heilbrigðisráðuneytisins um slysavarnir barna og unglinga. Skipuð var verkefnisstjórn fulltrúa sex ráðuneyta ásamt fulltrúa sveitarfélaganna. Meginverkefni hennar er að draga úr slysum barna, stuðla að samræmdri slysaskráningu, efla og samhæfa aðgerðir þeirra sem þegar vinna að slysavörnum barna, tryggja tengsl við opinberar stofnanir, sveitarfélög, félagasamtök og faghópa og veita ráðgjöf um slysavarnir. Sérstakur framkvæmdarstjóri var ráðinn til verkefnisins sem áður var barnaslysafulltrúi Slysavarnarfélags Íslands.<br /> <br /> 300. Undanfarin ár hefur verið í gangi samstarfsverkefni heilbrigðisráðuneytis og landlæknisembættisins um forvarnir og bætta lífshætti undir heitinu <em>Heilsuefling - hefst hjá þér</em>. Tekið er mið af markmiðum Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar um heilbrigði fyrir alla. Markmið með verkefninu eru að vekja almenning til ábyrgðar og umhugsunar um heilbrigða lífshætti, bæta þekking almennings á áhættuþáttum og að auka vilja og möguleika almennings til að lifa heilsusamlegu lífi. Gerðar hafa verið kannanir á lífsháttum og líðan fólks, gefið út fræðsluefni og unnið að heilsueflingu í skólum og á vinnustöðum. Árið 1997 hófst samstarf við Íþróttasamband Íslands um breitt átak um heilsueflingu og forvarnir.<br /> <br /> 301. Starfshópur um stefnumótun í málefnum geðsjúkra á vegum heilbrigðisráðuneytis skilaði skýrslu í lok árs 1998. Talið var að sérstaka áherslu bæri að leggja á málefni barna og unglinga sem eiga við geðsjúkdóma að stríða. Lagt var til meðal annars að efla til muna þjónustu Barna- og unglingageðdeildar Landspítala Íslands, efla grunngeðheilbrigðisþjónustu í tengslum við skóla og heilsugæslu, fjölga sérhæfðum fagmönnum á öllum sviðum sem sinnt geta börnum og fjölskyldum þeirra og koma á skipulegu samstarfi opinberra aðila varðandi mat og meðferð á unglingum í hegðunar- og vímuefnavanda.<br /> <br /> 302. Unnið er að forgangsröðun og gerð framkvæmdaráætlana í samræmi við fyrirliggjandi stefnumótun. Þegar hefur verið hrint í framkvæmd fyrstu áföngum sem varða úrbætur í geðheilbrigðismálum unglinga, ekki síst þeirra sem eiga við áfengis- og vímuefnavanda að stríða. Nýlega samþykkti ríkisstjórnin að efla þjónustu Barna- og unglingageðdeildar Landspítalans og koma á samstarfi milli deildarinnar og Barnaverndarstofu um bráðamótttöku fyrir unglinga. Jafnframt var skipað samstarfsráð heilbrigðis- og félagsmálaráðuneytis um meðferð barna og unglinga með vímuefnavanda, hegðunar- og geðraskanir. Samstarfsráðið skal skila tillögum um framtíðarskipan þessara mála fyrir 1. júlí 2000.<br /> <br /> 303. Barna- og unglingageðdeild Landsspítalans tók í notkun framhaldsdeild langveikra geðsjúkra barna í ársbyrjun 1998.<br /> <br /> 304. Í heilbrigðisráðuneytinu er verið að leggja lokahönd á nýja íslenska heilbrigðisáætlun fram til ársins 2005, en þetta er landsáætlun í heilbrigðismálum sem byggir að verulegu leyti á stefnu Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar um heilbrigði á 21. öldinni og Evrópuáætlun Heilsa 21. (290)<br /> <br /> 305. Til grundvallar heilbrigðisáætluninni liggja einnig nýlegar viðmiðanir um forgangsröðun á verkefnum og viðfangsefnum heilbrigðisþjónstunnar á Íslandi en þar er sérstök áhersla lögð á að tryggja rétt þeirra sem sökum æsku, fötlunar og öldrunar eiga undir högg að sækja í þjóðfélaginu. Samkvæmt drögum að heilbrigðisáætlun eru skilgreind ákveðin forgangsverkefni og meðal þeirra eru börn, slysavarnir og tóbaksvarnir. Markmiðin eru að jafna mun á heilsufari barna tengdum þjóðfélagsstöðu foreldra og að geðheilbrigðisþjónusta nái árlega til 2% barna á aldrinum 0-18 ára líkt og á hinum Norðurlöndunum, en árið 1997 náði þjónustan einungis til 0,4-0,5 % barna í þessum aldurshópi. Þá er forgangsverkefni að draga verulega úr reykingum barna og unglinga.<br /> <br /> 306. Auk þessa skilgreina drög að heilbrigðisáætlun ýmis sérstök markmið, svo sem um:<br /> · jafnræði til heilbrigðisþjónustu,<br /> · að gerð verði landsáætlun í umhverfis- og heilbrigðismálum,<br /> · að Ísland verði ávallt meðal þeirra fimm þjóða sem búa við bestu heilbrigðisþjónustu í heiminum samkvæmt gæðakvörðum Sameinuðu þjóðanna,<br /> · að öll börn á skólaskyldualdri fái heilbrigðisfræðslu á hverju námsári og að börn fái skipulega fræðslu og þjálfun í heilsueflingu,<br /> · að draga úr ungbarnadauða, slysum og slysadauða barna og fæðingartíðni meðal mæðra 19 ára og yngri,<br /> · að draga úr áfengis-, vímuefnaneyslu og reykingum ungs fólks,<br /> · að draga úr tíðni og dauðsföllum vegna heimilisofbeldis, kynferðisofbeldis og annars ofbeldis.<br /> <br /> 307. Lögum um tóbaksvarnir nr. 74/1984 var breytt með lögum nr. 101/1996, sem breyttu ákvæðum um aðgengi að tóbaki, um auglýsingar og um reykingar á ýmsum stöðum, með það að markmiði að styrkja baráttuna gegn reykingum barna. Aldursmörk til tóbakskaupa voru hækkuð úr 16 árum í 18 ár. Reykingar eru með öllu bannaðar á leikskólum, í grunnskólum, framhaldsskólum, sérskólum, dagvistum barna og húsnæði til félags- og tómstundastarfs barna og unglinga.<br /> <br /> 308. Í júní 1998 samþykkti Alþingi ályktun um að fela ríkisstjórninni að undirbúa heildstæða og samræmda stefnu í málefnum langsjúkra barna. Undirbúningsskýrsla um stefnumótun liggur fyrir og í júní 1999 samþykkti ríkisstjórnin að skipa nefnd með fulltrúum heilbrigðis-, félags-, mennta- og fjármálaráðherra til þess að semja drög að heildstæðri og samræmdri stefnu í málefnum langveikra barna. Á árinu 1998 voru alls 48 börn með umönnunarmat í tveimur alvarlegustu flokkunum, það er börn sem þurfa langvarandi vistun á sjúkrahúsi eða heimahjúkrun og yfirsetu og börn sem þurfa tíðar sjúkrahúsinnlagnir, hvort tveggja vegna lífshættulegra sjúkdóma, sjá einnig 279. mgr. hér að framan.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(d) - (e) Félagsleg aðstoð og aðstaða til umönnunar barna (26. grein og 18. grein, 3. málsgrein) og lífsafkoma (27. grein 1.-3. málsgrein)</span></strong><br /> <br /> 309. Samkvæmt 76. gr. stjórnarskrárinnar skal öllum sem þess þurfa tryggður í lögum réttur til aðstoðar vegna sjúkleika, örorku, elli, atvinnuleysis, örbirgðar og sambærilegra atvika. Eins og áður sagði skal börnum að auki tryggð sérstök vernd og umönnun. (296, 307-308)<br /> <br /> 310. Vísað er til umfjöllunar um 18. grein, 2. málsgrein samningsins hér að ofan, sjá 203-221. mgr. skýrslunnar, um bætur almannatrygginga og lög um félagslega aðstoð. Til viðbótar má nefna að almennt hefur verið dregið úr tekjutengingu bóta, til dæmis skerðir félagsleg fjárhagsaðstoð sveitarfélaga samkvæmt lögum um félagsþjónustu ekki bætur almannatrygginga frá og með 1. september 1997. Þá voru í mars 1999 settar í heilbrigðisráðuneytinu reglur með stoð í lögum um almannatryggingar sem rýmka rétt til greiðslu ferðakostnaðar sjúklinga og aðstandenda þeirra. (297-306, 309)<br /> <br /> <br /> <strong>VIII. Menntun, tómstundir og menningarmál</strong><br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Menntun, þar með talin starfsmenntun og ráðgjöf (28. grein)</span></strong><br /> <br /> 311. Samkvæmt 76. gr. stjórnarskrárinnar skal öllum sem þess þurfa tryggður í lögum réttur til almennrar menntunar og fræðslu við sitt hæfi. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá maí 1999 segir að tryggja skuli öllum jöfn tækifæri til náms án tillits til búsetu og efnahags. (310)<br /> <br /> 312. Sett hefur verið sérstök reglugerð nr. 225/1995 um starfsemi leikskóla þar sem kveðið er á um þá þætti í rekstri leikskóla sem eru grunnforsendur þess að uppeldismarkmiðum leikskóla verði náð. Fyrir hvert stöðugildi leikskólakennara, sem sér um umönnun, uppeldi og menntun barna í leikskóla, skulu vera 8 barngildi. Barngildi reiknast þannig:<br /> <br /> · 5 ára barn reiknast sem 1,0 barngildi<br /> · 4 ára barn reiknast sem 1,0 barngildi<br /> · 3ja ára barn reiknast sem 1,3 barngildi<br /> · 2ja ára barn reiknast sem 1,6 barngildi<br /> · 1 árs barn eða yngra reiknast sem 2,0 barngildi.<br /> <br /> 313. Þann 1. júlí 1999 tók gildi í fyrsta sinn á Íslandi aðalnámskrá fyrir leikskóla, sem hefur ígildi reglugerðar. Aðalnámskrá inniheldur faglega stefnumörkun um uppeldis- og menntunarhlutverk leikskólastarfsins og leiðir að settu marki þar sem þroski barnsins og þarfir eru þungamiðja. Aðalnámskrá geymir einnig upplýsingar og viðmiðun fyrir foreldra svo að þeir geti fylgst með vinnu í leikskólum og árangri starfsins. Áhersla er lögð á samvinnu leikskóla og grunnskóla til að tryggja hagsmuni barnanna. Eftirfarandi eru nokkrar tölulegar upplýsingar um leikskóla á Íslandi 1998: (311) </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 229px;"><strong>Börn í leikskólum</strong></td> <td style="width: 192px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Hlutfall af árgangi %</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 229px;"><strong>Alls 1-5 ára</strong></td> <td style="width: 192px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>69</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 229px;">1 árs</td> <td style="width: 192px;"> <div style="text-align: center;"> 12 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 229px;">2 ára</td> <td style="width: 192px;"> <div style="text-align: center;"> 65 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 229px;">3 ára</td> <td style="width: 192px;"> <div style="text-align: center;"> 87 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 229px;">4 ára</td> <td style="width: 192px;"> <div style="text-align: center;"> 91 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 229px;">5 ára</td> <td style="width: 192px;"> <div style="text-align: center;"> 88 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <div style="margin-left: 2em;"> <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;"><strong>Upplýsingar um leikskóla</strong></td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Fjöldi</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Börn 0-5 ára alls</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 26.098 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Börn á leikskólum 0-5 ára</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 15.105 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">- drengir</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 7.809 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">- stúlkur</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 7.296 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Leikskólar alls</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 249 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Stöðugildi alls í leikskólum</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 2.780 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">- leikskólakennarar</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 788 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">- önnur uppeldismenntun</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 129 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">- ófaglærðir</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 1.588 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">- önnur störf en uppeldi</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 275 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 265px;">Barngildi í leikskólum</td> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: right;"> 13.083 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 314. Samkvæmt lögum nr. 66/1995 um grunnskóla, er grunnskólinn 10 ára skóli og almennt er gert ráð fyrir að nemendur hefji nám árið sem þeir verða sex ára. Grunnskólinn er skyldunám og er hverju sveitarfélagi skylt að sjá öllum börnum á aldrinum 6-16 ára, sem þar eiga lögheimili, fyrir skólavist. Vísað er til þess sem segir um hlutverk menntamálaráðuneytisins og skólayfirvalda í 17-24. mgr. skýrslunnar hér að framan, auk upplýsinga um grunnskólann í 35-38, 40, 42, 84, 115, 129-131, 158, 169-170, 191-192 og 282-284. mgr. skýrslunnar. Til viðbótar má nefna að menntamálaráðuneytinu ber nú skylda til þess að sjá um að samræmd próf séu haldin í 4. bekk, 7. bekk og í lok 10. bekkjar, er það fjölgun samræmdra prófa frá því sem áður var og um leið aukið aðhald og eftirlit með skólastarfi. (312, 314)<br /> <br /> 315. Árið 1998 voru alls um 30 þúsund kjarnafjölskyldur með börn á grunnskólaaldri og rúmlega 15% þjóðarinnar voru börn á grunnskólaaldri.<br /> <br /> 316. Grunnskólalög segja til um þann lágmarkstíma sem nemendur eiga að vera í skóla og sá tími er jafnframt skilgreining á lágmarkskennslu sem nemendur eiga rétt á. Skóladagar nemenda skulu eigi vera færri en 170 á skólaári. Eftirfarandi viðmiðanir gilda frá og með skólaárinu 2001-2002 þegar ákvæði grunnskólalaga um kennslutíma verða komin að fullu til framkvæmda. Miðað við níu mánaða skólatíma og fjörutíu mínútna kennslustundir eiga nemendur rétt á eftirfarandi fjölda kennslustunda:<br /> <br /> · 1.-4. bekkur á rétt á 30 kennslustundum á viku<br /> · 5.-7. bekkur á rétt á 35 kennslustundum á viku<br /> · 8.-10. bekkur á rétt á 37 kennslustundum á viku.<br /> <br /> 317. Samkvæmt reglugerð nr. 388/1996 um nemendaverndarráð getur skólastjóri grunnskóla stofnað nemendaverndarráð. Hlutverk þess er að samræma skipulag og framkvæmd þjónustu við nemendur varðandi heilsugæslu, námsráðgjöf og sérfræðiþjónustu og aðstoða við gerð og framkvæmd áætlana um sérstaka aðstoð við nemendur.<br /> <br /> 318. Vísað er til 311. mgr. skýrslunnar hér að framan um jafnrétti til náms. Reglugerð nr. 391/1996 gefur öllum nemendum í grunnskólum, sem hafa annað móðurmál en íslensku og hafa fasta búsetu hér á landi, rétt á sérstakri kennslu í íslensku. Í aðalnámskrá er vísað í þessu sambandi til samningsins um réttindi barnsins. Með tilvísan í reglugerðina geta þeir sem hafa annað tungumál en íslensku fengið kennslu í og á móðurmáli sínu í samráði við forsjáraðila með samþykki viðkomandi sveitarstjórnar. Með kennslunni skal stefnt að virku tvítyngi þessara nemenda. Skólaárið 1998-1999 töldust alls 747 grunnskólanemendur, eða 1,8% hafa erlent tungumál að móðurmáli, en með því er átt við að annar eða báðir forsjáraðilar nemandans hafi annað tungumál en íslensku að móðurmáli og noti það mál að staðaldri í daglegum samskiptum sínum við nemandann. (313)<br /> <br /> 319. Eftirfarandi eru nokkrar tölulegar upplýsingar um grunnskóla fyrir skólaárið 1998-1999: (317) </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;"><strong>Upplýsingar um grunnskóla</strong></td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Fjöldi</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Nemendur alls</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 42.421 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- drengir</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 21.793 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- stúlkur</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 20.628 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Grunnskólar alls</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 196 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- almennir grunnskólar</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 185 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- einkaskólar</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- sérskólar</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Nemendur í einkaskóla</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 655 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Nemendur í sérskóla</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 147 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Meðalfjöldi nemenda í skóla</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 217 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Meðalfjöldi nemenda á kennara</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 10.5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Meðalstærð almennra bekkjardeilda</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 18.9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">Stöðugildi alls í grunnskóla</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 6.092 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- kennarar með kennsluréttindi</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 3.336 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 321px;">- kennarar án kennsluréttinda</td> <td style="width: 142px;"> <div style="text-align: right;"> 709 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 320. Með nýjum lögum nr. 80/1996 um framhaldsskóla er mörkuð skýrari stefna um skólastarf á framhaldsskólastigi, markmið þess, skipulag og starfshætti. Samkvæmt lögunum skulu allir nemendur sem lokið hafa grunnskólanámi eða hlotið jafngilda undirstöðumenntun eiga kost á að hefja nám í framhaldsskóla. Nemendum sem ekki hafa náð tilskildum árangri við lok grunnskóla skal standa til boða fornám eða nám í sérstökum deildum á framhaldsskólastigi. Að jafnaði hefja um 85-90% nemenda í árgangi nám í framhaldsskóla en nokkuð er um brottfall meðan á námi stendur. Eitt af markmiðum nýrra framhaldsskólalaga eru breyttar áherslur í námsframboði og áhersla á að öllum nemendum standi til boða námsleiðir við hæfi. Um framhaldsskóla er einnig vísað til 42, 132 og 285-287. mgr. (319)<br /> <br /> 321. Árlegur starfstími nemenda í framhaldsskólum skal eigi vera skemmri en níu mánuðir. Á því tímabili skulu kennsludagar ekki vera færri en 145. Sérstök reglugerð nr. 552/1997 gildir um starfstíma skóla og leyfisdaga. Skólaárið 1998-99 voru alls starfandi um 40 skólar á framhaldsskólastigi, þar af 4 einkaskólar. Nemendur voru alls um 20 þúsund. (319)<br /> <br /> 322. Framhaldsskólalög fela í sér nýja stefnumörkun um starfsnám á framhaldsskólastigi en breyttar áherslur í námsframboði beinast fyrst og fremst að uppbyggingu á sviði starfsnáms. Lögin gera ráð fyrir virkri þátttöku aðila atvinnulífs í tillögugerð og stefnumótun og skapaður er vettvangur fyrir samstarf aðila atvinnulífs og skólamanna um framkvæmd starfsnáms. Sett hefur verið ný reglugerð nr. 648/1999 um löggiltar iðngreinar. (322)<br /> <br /> 323. Í reglugerð nr. 329/1997 er fjallað um sérstaka íslenskukennslu í framhaldsskólum sem gefur öllum nemendum í framhaldsskólum, sem hafa annað móðurmál en íslensku og hafa fasta búsetu hér á landi, svo og íslenskum nemendum sem dvalið hafa langdvölum erlendis, rétt á sérstakri kennslu í íslensku. Í aðalnámskrá framhaldsskóla er áréttað að brúa þurfi bilið milli kunnáttu í móðurmáli og íslensku og að traust undirstaða í móðurmáli sé forsenda færni í seinni málum.<br /> <br /> 324. Sett hafa verið lög nr. 136/1997 um háskóla, sem setja háskólastofnunum almennan ramma um stjórnsýslu og fjárveitingar ríkisins auk þess sem sett eru fram meginskilyrði sem skólastofnun þarf að uppfylla til þess að geta talist háskóli. Árið 1998 voru alls tíu skólar á háskólastigi á Íslandi, þar af 2 einkaskólar. Sett hafa verið sérstök lög nr. 43/1995 um listmenntun á háskólastigi. Um Kennaraháskóla Íslands gilda nú lög nr. 137/1997, um Háskólann á Akureyri lög nr. 40/1999 og um Háskóla Íslands lög nr. 41/1999. Þá gilda reglur nr. 331/1999 um gæðaeftirlit með háskólakennslu með það að markmiði að auka gæði kennslu í háskólum, vinna að því að nýta tæki gæðastjórnunar til að bæta skipulag og sveigjanleika í starfsemi háskóla og stuðla að aukinni ábyrgð háskólastofnana á eigin starfsemi. (324)<br /> <br /> 325. Háskóli Íslands er fjölmennastur skóla á háskólastigi. Skipulagðar námsleiðir í grunnnámi til fyrsta háskólaprófs eru 57, til meistaraprófs eru þær 47, en 7 námsleiðir eru til doktorsprófs. Alls eru haldin um 1500 námskeið árlega í deildum og námsbrautum skólans. Nemendur í Háskóla Íslands eru um 6000 og rúmlega 800 útskrifast árlega. (325)<br /> <br /> 326. Eftirfarandi er yfirlit yfir útgjöld hins opinbera til fræðslumála sem hlutfall af landsframleiðslu og í milljónum ISK þar sem sést hver aukningin hefur orðið á undanförnum árum: </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;"><strong>Útgjöld til fræðslumála</strong> <br /> <strong>(hlutfall af landsframleiðslu %)</strong></td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;">Grunnskólastig</td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 2.71 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 2.83 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 3.01 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;">Framhaldsskólastig</td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 1.46 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 1.32 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 1.42 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;">Háskólastig</td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 0.65 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 0.65 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 0.72 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;"><strong>Alls</strong></td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>5.32</strong> </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>5.35</strong> </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>5.70</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;"><strong>Útgjöld til fræðslumála í milljón ISK</strong></td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;">Grunnskólastig</td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 13.159 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 14.977 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 17.631 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;">Framhaldsskólastig</td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 7.081 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 7.015 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 8.352 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 289px;">Háskólastig</td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 3.148 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 3.459 </div> </td> <td style="width: 80px;"> <div style="text-align: right;"> 4.250 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 327. Efnahags- og framfarastofnun Evrópu (OECD) gaf nýlega út ritið <em>Education at a Glance 1998</em> og fram kemur í ritinu að menntunarstig Íslendinga í árum talið er hátt í samanburði við önnur OECD ríki. Væntanlega skólagang 5 ára einstaklings á Íslandi er 17,5 ár og er Ísland þar í 6. sæti af 33 samanburðarlöndum.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Markmið menntunar (29. grein)</span></strong><br /> <br /> 328. Samkvæmt lögum nr. 66/1995 um grunnskóla er hlutverk grunnskólans óbreytt.<br /> <br /> 329. Vísað er til 84. mgr. skýrslunnar hér að framan um aðalnámskrá grunnskóla. Aðalnámskrá grunnskóla tók gildi 1. júní 1999 en með henni voru gerðar talsverðar umbætur í skólastarfi á grundvelli nýrrar skólastefnu. Byrjað var að starfa eftir aðalnámskránni skólaárið 1999-2000 og skal hún að fullu vera komin til framkvæmda í júní 2002. Aðalnámskráin skiptist í almennan hluta, þar sem meðal annars er fjallað um uppeldishlutverk grunnskólans, meginstefnu í kennslu, meginmarkmið náms og kennslu, og svo ellefu sérstaka greinarhluta þar sem fjallað er um markmið, inntak og skipulag náms á tilteknum námssviðum. (330)<br /> <br /> 330. Lífsleikni er gerð að skyldunámsgrein í grunnskóla. Í sérstökum greinarhluta aðalnámskrár um lífsleikni er tekið fram að íslenskum menntayfirvöldum beri, samkvæmt lögum og ýmsum skuldbindingum íslenska ríkisins innlendum og erlendum, að veita börnum ýmsa fræðslu sem standi utan hefðbundinna námsgreina. Er sérstaklega vitnað til 26. gr. mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna, samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins og laga um jafna stöðu og jafnan rétt karla og kvenna. Lífsleikni er ætlað að auðvelda skólum að verða við þessum kröfum og koma til móts við kröfur um aukið uppeldishlutverk skóla. Lífsleikni á að efla alhliða þroska nemandans. Það felur í sér meðal annars að nemandi geri sér far um að rækta með sér andleg verðmæti, líkamlegt heilbrigði og sálrænan styrk. Hann efli félagsþroska sinn, siðvit og virðingu fyrir sjálfum sér og öðrum. Auk þess er leitast við að styrkja áræði hans, frumkvæði, eðlislæga sköpunargáfu og aðlögunarhæfni til að takast á við kröfur og áskoranir í daglegu lífi. Fengist er við þætti sem tengjast því að vera þátttakandi í lýðræðislegu þjóðfélagi og að tilheyra fjölskyldu.<br /> <br /> 331. Nám í kristnum fræðum, siðfræði og trúarbragðafræði er einnig skyldunámsgrein í grunnskóla og er náminu ætlað að stuðla að menntun og þroska nemenda og efla skilning þeirra á íslensku samfélagi og menningu. Samkvæmt aðalnámskrá er námsgreininni einkum ætlað að efla trúar-, siðgæðis- og félagsþroska þannig að nemendur verði sífellt hæfari til að taka afstöðu í trúarlegum, siðferðilegum og félagslegum efnum. Námi í trúarbragðafræðum er ætlað að miðla þekkingu á ríkjandi trúarbrögðum og siðferðilegum gildum og auka þannig skilning á ólíkum menningar- og trúarhefðum. Markmiðið er að stuðla að umburðarlyndi og auka víðsýni. Lögð er áhersla á að uppeldishlutverk grunnskólans hafi aukist jafnt og þétt, þótt meginábyrgð uppeldismótunarinnar sé foreldranna, og að mikilvægur þáttur uppeldismótunarinnar sé siðgæðisuppeldið. Skólanum er ætlað að gefa nemendum tækifæri til að fást við viðfangsefni sem tengjast leit þeirra að svörum við spurningum um merkingu lífsins og siðræn gildi og skal temja nemendum að spyrja um skyldur sínar, réttindi og ábyrgð í samskiptum sínum við einstaklinga, samfélagið og umhverfið. (331)<br /> <br /> 332. Námsgagnastofnun hefur fengið sérstaka fjárveitingu til að endurskoða námsefni grunnskóla með tilliti til nýrrar námskrár og bæta úr því sem talið er ábótvant.<br /> <br /> 333. Samkvæmt lögum nr. 80/1996 um framhaldsskóla er hlutverk þeirra að stuðla að alhliða þroska allra nemenda svo að þeir verði sem best búnir undir að taka virkan þátt í lýðræðisþjóðfélagi. Framhaldsskólinn býr nemendur undir störf í atvinnulífinu og frekara nám og skal leitast við að efla ábyrgðarkennd, víðsýni, frumkvæði, sjálfstraust og umburðarlyndi nemenda, þjálfa þá í öguðum og sjálfstæðum vinnubrögðum og gagnrýnni hugsun, kenna þeim að njóta menningarlegra verðmæta og hvetja til stöðugrar þekkingarleitar.<br /> <br /> 334. Aðalnámskrá framhaldsskóla tók gildi 1. júní 1999. Byrjað var að starfa eftir aðalnámskránni skólaárið 1999-2000 og skal hún að fullu vera komin til framkvæmda fimm árum eftir gildistöku. Í almennum hluta aðalnámskrár framhaldsskóla er meðal annars fjallað um hlutverk og markmið framhaldsskóla, uppbyggingu náms og námsleiðir, almenn inntökuskilyrði, skólanámskrá, réttindi og skyldur nemenda, námsmat og próf, sveinspróf og námsamninga, undanþágur og meðferð persónulegra upplýsinga og meðferð mála. Í námskrám einstakra námsgreina og námskrám í sérgreinum starfsnáms eru meðal annars skilgreind markmið námsins og lýsingar á námskipan.<br /> <br /> 335. Lífsleikni er einnig skyldunámsgrein í framhaldsskóla. Lífsleikni á framhaldsskólastigi felur í sér námsþætti sem gera nemendur hæfari til að lifa í lýðræðisþjóðfélagi og dýpka skilning þeirra á samfélaginu, svo sem sögulegum forsendum þess, atvinnuháttum, menningu og listum, náttúru og umhverfi, hagfræði og auðlindum jarðar, samskiptum, fjölskylduábyrgð og einstaklingsskyldum. Samkvæmt aðalnámskrá um lífsleikni skiptast viðfangsefni greinarinnar í tvo hluta. Annars vegar sjálfsþekking, samskipti, sköpun og lífstíll, og hins vegar samfélag, umhverfi, náttúra og menning. Eftir nám í síðari hluta á nemandi meðal annars að hafa öðlast samfélagslega yfirsýn sem geri honum kleift að skilja og virða reglur samfélagsins, þekkja helstu stofnanir samfélagsins sem starfa að almannaheill og hlutverk þeirra, þroskað með sér alþjóðavitund og þekkja helstu samninga og samþykktir um mannréttindi.<br /> <br /> 336. Samkvæmt lögum um framhaldsskóla skal starfsnám stuðla að almennri menntun nemenda, veita þeim undirbúning til tiltekinna starfa og innsýn í hlutverk fyrirtækja og starfsfólks í atvinnulífi. Náminu er jafnframt ætlað að hvetja nemendur til að viðhalda þekkingu sinni og bæta hana með endurmenntun eða áframhaldandi námi.<br /> <br /> 337. Samkvæmt lögum nr. 136/1997 er háskóli menntastofnun sem jafnframt sinnir rannsóknum ef svo er kveðið á um í reglum um starfsemi viðkomandi skóla. Háskóli skal veita nemendum sínum menntun til þess að sinna sjálfstætt vísindalegum verkefnum, nýsköpun og listum og til þess að gegna ýmsum störfum í þjóðfélaginu þar sem æðri menntunar er krafist. Háskólar skulu miðla fræðslu til almennings og veita þjóðfélaginu þjónustu í krafti þekkingar sinnar.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(c) Frítími, tómstundir og þátttaka í menningarlífi (31. grein)</span></strong><br /> <br /> 338. Samkvæmt aðalnámskrá leikskóla skal leggja áherslu á skapandi starf og leik barnsins. Lögð er áhersla á leik barna sem náms- og þroskaleið og skal skipulag og búnaður leikskóla miða að því að örva leik barna, frumkvæði þeirra og virkni.<br /> <br /> 339. Í lögum 66/1995 um grunnskóla eru efnislega sömu ákvæði og áður um tómstunda- og félagsstarf og takmarkanir á vinnu nemenda með námi. (335)<br /> <br /> 340. Íþróttir, líkams- og heilsurækt eru skyldubundnir þættir í starfsemi grunnskóla. Samkvæmt greinarhluta aðalnámskrár um íþróttir er hlutverk íþróttakennslu í skólum að stuðla að alhliða þroska hvers nemanda, efla heilsufar hans og afkastagetu. Lögð er áhersla á að markvisst íþrótta- og hreyfinám hafi jákvæð áhrif á andlega og félagslega líðan nemenda og geti lagt grunninn að heilsusamlegum lífsstíl.<br /> <br /> 341. Listir eru einnig skyldunámsgrein í grunnskóla. Samkvæmt aðalnámskrá um listgreinar miðar öll listgreinakennsla að því að þroska sköpunargáfu, efla sjálfsvitund og auka menningarskilning nemenda. Lögð er áhersla á jafnvægi milli sköpunar, túlkunar og tjáningar annars vegar og skynjunar, greiningar og mats hins vegar. (340)<br /> <br /> 342. Íþróttir, líkams- og heilsurækt eru skyldugreinar í framhaldsskólum. Samkvæmt aðalnámskrá er hlutverk íþróttakennslunnar að hafa uppbyggjandi áhrif á líkamlega heilsu og andlega og félagslega líðan. Íþróttakennslan byggist á því að styrkja sjálfsmynd nemandans og má tengja íþróttakennsluna lífsleiknihugtakinu.<br /> <br /> 343. Samkvæmt lögum um framhaldsskóla er gert ráð fyrir listnámsbrautum sem veita eiga undirbúning að frekara námi í listgreinum á háskólastigi. Listir eru einnig í boði sem valgreinar. Í aðalnámskrá er skilgreint hlutverk listgreinakennslu í fyrsta lagi að kenna tjáningarleiðir listgreinanna og í öðru lagi að vekja með nemendum vitund um tilgang, merkingu og samhengi í listum.<br /> <br /> 344. Sett hafa verið sérstök íþróttalög nr. 64/1998 en samkvæmt þeim eru meginmarkmið aðgerða ríkis og sveitarfélaga á sviði íþróttamála að stuðla að því að allir landsmenn eigi þess kost að iðka íþróttir við sem hagstæðust skilyrði. Í lögunum er vikið sérstaklega að gildi íþrótta fyrir uppeldis- og forvarnastarf og skal samstarf hins opinbera við íþróttahreyfinguna taka mið af því. Menntamálaráðuneytið fer með yfirstjórn íþróttamála á vegum ríksins og skipar sérstaka íþróttanefnd sem gerir tillögur um fjárframlög til íþróttamála. Rannsóknarstofnun uppeldis- og menntamála gaf árið 1994 út skýrslu sem birtist í bókinni <em>Um gildi íþrótta fyrir íslensk ungmenni</em>. Er þar gerð grein fyrir niðurstöðum rannsóknar sem sýnir að unglingar sem iðka íþróttir og eru í góðri líkamlegri þjálfun eru ekki eins líklegir til að reykja, drekka eða neyta fíkniefna og þeir sem ekki ástunda íþróttir eða eru í lélegri þjálfun. Þeir segjast að jafnaði fá hærri einkunnir í skóla, telja sig betur undirbúna fyrir kennslustundir og líður betur í skólanum.<br /> <br /> 345. Samkvæmt íþróttalögunum skal menntamálaráðuneytið hafa forgöngu um setningu reglna um öryggisráðstafanir í íþróttamannvirkjum, þar á meðal um eftirlit, og að því er varðar íþróttaáhöld og annan búnað. Árið 1999 voru settar reglur um öryggi á sundstöðum og við kennslulaugar. Unnið er að setningu reglna um öryggi annarra íþróttamannvirkja.<br /> <br /> 346. Árið 1998 lét menntamálaráðuneytið, í samstarfi við Æskulýðsráð ríksins, Íþróttanefnd ríkisins og frjáls félagasamtök, vinna álit á ábyrgð og öryggismálum í félags- og tómstundastarfi með börnum og unglingum. Er álitið til þess fallið að stuðla að vönduðum vinnubrögðum við þessa starfsemi og auka öryggi.<br /> <br /> 347. Sett hafa verið ný leiklistarlög nr. 138/1998, en þetta er heildstæð löggjöf um leiklistarmálefni með sérstökum kafla um Þjóðleikhús. Markmið laganna er að efla íslenska leiklist og aðrar sviðslistir og búa þeim hagstæð skilyrði. Þjóðleikhús skal á hverju leikári hafa eitt eða fleiri viðfangsefni ætluð börnum. Þá skal Alþingi árlega veita fé til stuðnings annarri leiklistarstarfsemi, bæði til atvinnumanna og áhugaleikfélaga. Slíkur fjárstuðningur getur auk almennrar leikstarfsemi tekið til meðal annars barnaleikhúsa og brúðuleikhúsa.<br /> <br /> 348. Í menntamálaráðuneytinu er unnið að gerð frumvarps til laga um tómstundastarf barna sem leysa munu af hólmi núgildandi æskulýðslög, meðal annars með hliðsjón af samningnum um réttindi barnsins og aukna áherslu á hagsmuna- og réttindamál barna. Lögð verður áhersla á að réttindi barna til tómstundastarfs hafi skilgreint inntak, á formlega umgjörð um atbeina opinberra aðila til þess að efla skipulagt tómstundastarf og kröfur til þeirra sem vinna með börnum í skipulegu tómstundastarfi. (339)<br /> <br /> 349. Aðilar sem standa fyrir reglubundnum rekstri sumarbúða, reiðskóla og þess háttar starfsemi fyrir börn þurfa leyfi Barnaverndarstofu. Árið 1998 höfðu alls 12 aðilar leyfi fyrir alls 556 börn.<br /> <br /> 350. Félagsmálaráðuneytið skipaði starfshóp árið 1998 til að kanna á hvern hátt fatlaðir geti notið lista- og menningarlífs, tómstunda og sumarleyfa á sama hátt og aðrir í þjóðfélaginu. Hefur meðal annars verið kannað hvernig sveitarfélög standi að skipulegu tómstundastarfi fyrir fötluð börn og er unnið að stefnumótun í málinu.<br /> <br /> 351. Til viðbótar við sívaxandi starf Íþrótta- og tómstundaráðs Reykjavíkur opnaði árið 1995 öflug menningar- tómstunda- og upplýsingarmiðstöð fyrir ungt fólk 16-25 ára, Hitt húsið, í nýju húsnæði í miðborg Reykjavíkur. Á vegum hússins er rekin margvísleg starfsemi. (337)<br /> <br /> 352. Á vegum Upplýsinga- og menningamiðstöðvar fyrir nýbúa í Reykjavík, sem sett var á laggirnar 1993, er rekið hópastarf með unglingum í samvinnu við Íþrótta- og tómstundaráð og þrjá grunnskóla. Verkefni eru sambland af fræðslu og skemmtun. Einnig eru starfræktir leshópar fyrir börn á grunnskólaaldri til að hjálpa börnum að halda sínu móðurmáli.<br /> <br /> 353. Reykjavík er ein af menningarborgum Evrópu árið 2000. Grunnskólar borgarinnar taka þátt í þessu verkefni með það meginmarkmið að auka tækifæri barna til listsköpunar og tjáningar. Áhersla er lögð á víðtæka þátttöku barna og samvinnu við aðra aðila sem tengjast barna- og unglingastarfi.<br /> <br /> 354. Samstarfsverkefni sveitarfélaga og menntamálaráðuneytisins með stuðningi Norðmanna, <em>Tónlist fyrir alla</em>, hefur verið í gangi í nokkur ár. Á vegum verkefnisins fóru fram 358 skólatónleikar á árinu 1998 og 30 opinberir tónleikar auk tónleika Sinfóníuhljómsveitar Íslands fyrir nemendur og almenning.<br /> <br /> 355. Frá árinu 1995 hefur 16. nóvember ár hvert verið dagur íslenskrar tungu. Árið 1999 var inntak dagsins <em>Skólinn og tungan</em>. Var lögð áhersla á þátttöku skólabarna og voru öllum skólastofnunum landsins send bréf og veggspjöld til að minna á daginn.<br /> <br /> <br /> <strong>IX. Sérstakar verndarráðstafanir</strong><br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(a) Börn í neyðarástandi</span></strong><br /> <br /> <strong><em>(i) Flóttamannabörn (22. grein)</em></strong><br /> <br /> 356. Ríkisstjórnin samþykkti árið 1995 að stofna Flóttamannaráð. Ráðið er skipað fulltrúum fimm ráðuneyta og áheyrnarfulltrúum frá Sambandi íslenskra sveitarfélaga og Rauða Krossi Íslands. Fulltrúi menntamálaráðuneytsins situr reglulega fundi ráðsins. Meginhlutverk Flóttamannaráðs er að gera tillögur að heildarstefnu og skipulag er varðar móttöku á flóttamönnum og hafa yfirumsjón með framkvæmd á móttöku flóttamanna. Starf Flóttamannaráðs hefur að mestu tengst móttöku flóttamannahópa sem hingað hafa komið til lands á vegum ríkisstjórnarinnar. (346)<br /> <br /> 357. Móttaka flóttamanna, sem koma hingað á vegum ríkisstjórnarinnar, byggir að öðru leyti á þríhliða samstarfi félagsmálaráðuneytis, Rauða krossins og þess sveitarfélags sem flóttamenn fara til. Árið 1996 var gerður samningur milli félagsmálaráðuneytisins og Rauða Kross Íslands til fimm ára um þetta verkefni.<br /> <br /> 358. Árið 1999 gerði dómsmálaráðuneytið samning við Rauða Kross Íslands um þjónustu við þá sem koma til Íslands á eigin vegum og leita hælis sem flóttamenn. Árið 1998 leituðu alls 19 einstaklingar hælis, þar af 2 börn og er það í fyrsta sinn sem börn leita hælis á Íslandi án þess að koma í skipulögðum flóttamannahópum. Árið 1999, fram til 1. desember höfðu 17 leitað hælis, þar af 2 börn.<br /> <br /> 359. Í mars 1999 lagði dómsmálaráðherra fram á Alþingi frumvarp til laga um málefni útlendinga. Með frumvarpinu er miðað við að ákvarða reglur um réttarstöðu útlendinga hér á landi, við komu þeirra, dvöl og brottför. Hefur verið tekið tillit til almennrar þróunar sem á undanförnum árum hefur orðið á löggjöf og viðhorfi til málefna útlendinga, svo sem breytinga á stjórnarskránni árið 1995, þróunar á sviði stjórnsýsluréttar og mannréttinda, svo og þátttöku Íslands í alþjóðlegu samstarfi, bæði norrænu og evrópsku, og aðildar að mannréttindasamningum eins og flóttamannasamningi Sameinuðu þjóðanna. (343)<br /> <br /> 360. Talsverð vinna hefur verið lögð í að móta stefnu um málefni útlendinga á Íslandi. Árið 1995 skipaði menntamálaráðherra nefnd til að móta stefnu í málefnum útlendinga sem flytjast búferlum til Íslands. Nefndin skilaði árið 1997 skýrslunni <em>Um stöðu og þátttöku útlendinga í íslensku samfélagi</em> þar sem einkum er fjallað um viðfangsefnið út frá ytri aðstæðum. Í skýrslunni er leitast við að skilgreina hugtök, fjallað er um frumréttarstöðu útlendinga á Íslandi og þar er að finna efnismikla kafla um fræðslumál, félagslega aðstoð, heilbrigðisþjónustu, almannatryggingar, vinnumarkaðsmál, upplýsingamál og túlkaþjónustu. Rannsóknarstofnun uppeldis- og menntamála gaf árið 1997 út skýrsluna <em>Aðlögun Íslendinga af erlendum uppruna og stefnumótun í málefnum þeirra</em>. Þetta verkefni má rekja til þátttöku Íslendinga í verkefnum Evrópuráðsins á grundvelli Vínaryfirlýsingarinnar frá 1993 um mannréttindamál. Í þessari skýrslu er gerð ítarleg grein fyrir mismunandi hugmyndafræði við stefnumótun um aðlögun innflytjenda. Skýrslan byggir ennfremur á viðtölum við útlendinga um reynslu þeirra af íslensku samfélagi og viðtölum við fólk sem starfar við þjónustu við Íslendinga af erlendum uppruna.<br /> <br /> 361. Þegar skýrslur þessar lágu fyrir ákvað ríkisstjórnin að félagsmálaráðuneytið hefði forystu um að skipa vinnuhóp til að fjalla um málefni nýbúa. Ráðherra skipaði vinnuhóp í lok árs 1997 til að fylgja eftir tillögum úr áðurnefndum skýrslum. Vinnuhópur þessi skilaði um mitt ár 1998 skýrslunni <em>Tillögur að aðgerðum sem geta auðveldað útlendingum aðlögun og þátttöku í íslensku samfélagi</em>. Var leitast við að forgangsraða verkefnum og móta þau með það að markmiði að ná meiri heildarsýn yfir málaflokkinn og styrkja þjónustu við nýbúa. Í skýrslu vinnuhópsins er lögð megináhersla á þrjú atriði:<br /> · mikilvægi þess að fólk viðhaldi móðurmáli sínu og að gagnkvæmur skilningur ríki milli meirihluta og minnihluta,<br /> · mikilvægi skóla- og fræðslumálanna,<br /> · þörf á samstarfsvettvangi á landsvísu.<br /> <br /> 362. Unnið er að framkvæmd tillagna vinnuhópsins. Í lok árs 1999 var skipuð nefnd til að kanna grundvöll fyrir stofnun þjónustu- og fræðslumiðstöðvar á landsvísu um málefni útlendinga. Fyrirsjáanleg verkefni slíkrar miðstöðvar eru upplýsinga- og ráðgjafaþjónusta, túlka- og þýðingarþjónusta, umsjón með námskeiðum og fræðslu, undirbúningur komu flóttamanna í samstarfi við Flóttamannaráð og Rauða Kross Íslands og margþætt menningarstarfsemi. (344)<br /> <br /> 363. Félagsmálaráðuneytið hefur nýlega gefið út upplýsingabækling fyrir útlendinga sem flytjast til Íslands, þar sem er að finna upplýsingar um íslenskt þjóðfélag, réttindi og skyldur. Í bæklingnum eru meðal annars upplýsingar um opinberar stofnanir sem útlendingar þurfa einkum að hafa samskipti við. Fjallað er um skráningu í landið, dvalar- og atvinnuleyfi, flóttafólk, reglur um forsjá og framfærslu barna, barnabætur og hjúskap og óvígða sambúð. Þá er að finna allar helstu upplýsingar um félagsþjónustu, barnavernd, almannatryggingar, heilbrigðisþjónustu, skattamál og skólamál. Bæklingurinn er gefinn út á íslensku, ensku, pólsku, rússnesku, taílensku, serbnesku og víetnömsku og er aðgengilegur víða. Fyrirhuguð er útgáfa á fleiri tungumálum. Þá gaf félagsmálaráðuneytið út árið 1999 að auki handbók fyrir útlendinga um íslenskt samfélag þar sem farið er ítarlega yfir alla þætti og þýðingu þess að flytjast til landsins. Ætlunin er að þýða handbókina á erlend tungumál.<br /> <br /> 364. Um menntun barna með annað móðurmál en íslensku er vísað til 318. og 323. mgr. í skýrslunni hér að framan. Árið 1998 voru alls 747 nemendur í grunnskóla með erlent tungumál að móðurmáli og fjöldi barna í leikskólum með erlent móðurmál var 572.<br /> <br /> 365. Eftirfarandi eru tölulegar upplýsingar um mannfjölda á Íslandi eftir fæðingarlandi/heimsálfu í lok árs 1998:<br /> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;"><strong>Fæðingarland</strong></td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Fjöldi</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Ísland</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 261.922 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Norðurlönd</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 5.137 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Önnur EES-lönd</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 2.538 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Önnur Evrópulönd</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 2.131 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Ameríka</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 1.840 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Afríka</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 331 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Asía</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 1.720 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Eyjaálfa</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 93 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 316px;">Mannfjöldi á Íslandi alls</td> <td style="width: 170px;"> <div style="text-align: right;"> 275.712 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 366. Eftirfarandi eru nokkrar tölulegar upplýsingar um flóttamenn sem komið hafa á vegum ríkisstjórnarinnar til Íslands: (345) </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Þjóðerni flóttamanna</strong> </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Fjöldi</strong> </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Komuár</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 30 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 1996 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 17 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 1997 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 23 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 1998 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 274px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 76 </div> </td> <td style="width: 128px;"> <div style="text-align: center;"> 1999 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Flóttabörn</strong> </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Fjöldi</strong> </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Aldur</strong> </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Komuár</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 16 </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 1-15 ára </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 1996 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 6 </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 5-15 ára </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 1997 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 7 </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 7-17 ára </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 1998 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 180px;"> <div style="text-align: center;"> Júgóslavía </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 37 </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 2 mán-17 ára </div> </td> <td style="width: 117px;"> <div style="text-align: right;"> 1999 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> <strong><em>(ii) Börn í vopnuðum átökum (38. grein). Sálrænn bati og samfélagsleg aðlögun (39. grein)</em></strong><br /> <br /> 367. Ísland hefur hvatt til þess að lágmarksaldur til að mega taka þátt í hernaði verði 18 ár. Var gerð ályktun þessa efnis á ráðherrafundi Norðurlandanna sem haldinn var á Íslandi árið 1999. (351).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(b) Börn sem komast í kast við lögin</span></strong><br /> <br /> <strong><em>(i) Stjórn á málefnum sem varða brot ungmenna (40. grein)</em></strong><br /> <br /> 368. Sett hafa verið lög nr. 15/1998 um dómstóla sem eiga að tryggja í sem ríkustum mæli að dómstólarnir verði óháðir hinum tveimur þáttum ríkisvaldsins, sem þeir hafa eftirlit með, og því að sem mestu sjálfstæðir er varðar stjórn innri málefna sinna. (354-355)<br /> <br /> 369. Samkvæmt 69. gr. stjórnarskrárinnar verður engum gert að sæta refsingu nema hann hafi gerst sekur um refsiverða háttsemi sem var refsiverð samkvæmt lögum á þeim tíma þegar hún átti sér stað eða má fullkomlega jafna til slíkrar háttsemi. Viðurlög mega ekki verða þyngri en heimiluð voru í lögum þegar háttsemin átti sér stað. Í lögum má aldrei mæla fyrir um dauðarefsingu. (356)<br /> <br /> 370. Samkvæmt 70. gr. stjórnarskrárinnar ber öllum réttur til að fá úrlausn um réttindi sín og skyldur eða um ákæru á hendur sér um refsiverða háttsemi með réttlátri málsmeðferð innan hæfilegs tíma fyrir óháðum og óhlutdrægum dómstóli. Dómþing skal háð í heyranda hljóði nema dómari ákveði annað lögum samkvæmt til að gæta velsæmis, allsherjarreglu, öryggis ríkisins eða hagsmuna málsaðila. Hver sá sem er borinn sökum um refsiverða háttsemi skal talinn saklaus þar til sekt hans hefur verið sönnuð. (357-358)<br /> <br /> 371. Í 67. gr. stjórnarskrárinnar eru ákvæði um rétt handtekinna manna. Þar segir meðal annars að engan megi svipta frelsi nema með heimild í lögum. Hver sá sem hefur verið sviptur frelsi á rétt á að fá að vita tafarlaust um ástæður þess. Hvern þann sem er handtekinn vegna gruns um refsiverða háttsemi skal án undandráttar leiða fyrir dómara. Sé hann ekki jafnskjótt látinn laus skal dómari, áður en sólarhringur er liðinn, ákveða með rökstuddum úrskurði hvort hann skuli sæta gæsluvarðhaldi. Heimildir til að úrskurða gæsluvarðhald eru takmarkaðar með nánar tilgreindum hætti. Hver sá sem er sviptur frelsi af öðrum ástæðum á rétt á að dómstóll fjalli strax um lögmæti þess og hafi maður verið sviptur frelsi að ósekju skal hann eiga rétt til skaðabóta.<br /> <br /> 372. Lögum nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var breytt með lögum nr. 36/1999, þar sem meðal annars var aukinn réttur verjenda til aðgangs að gögnum í opinberum málum. Meginmarkmið breytinga var annars að bæta réttarstöðu brotaþola og verður nánar gerð grein fyrir því síðar. Voru meðal annars settar sérreglur um yfirheyrslur yfir brotaþolum undir 18 ára aldri. (359, 363)<br /> <br /> 373. Með gildistöku nýrra lögreglulaga nr. 90/1996 urðu grundvallarbreytingar á skipulagi lögreglunnar og æðstu stjórn hennar. Nýtt embætti Ríkislögreglustjóra tók til starfa en Rannsóknarlögregla ríkisins var lögð niður. Rannsóknarlögregla ríkisins sá áður um rannsókn ýmissa brotaflokka en með nýju lögunum varð meginþorri þessara brota viðfangsefni lögreglu á hverjum stað. Embætti Ríkislögreglustjóra hefur meðal annars það hlutverk að styðja einstaka lögreglustjóra og er starfrækt rannsóknardeild sem hefur það hlutverk annast rannsókn efnahagsbrota og aðstoðar lögregluumdæmin við rannsóknir alvarlegra sakamála<br /> <br /> 374. Samkvæmt ákvæðum lögreglulaga skulu lögreglan og önnur stjórnvöld og stofnanir hafa gagnkvæmt samstarf varðandi verkefni sem tengjast löggæslu, svo sem forvarnir. Sérstaklega skal lögregla vinna með félagsmálayfirvöldum, heilbrigðisyfirvöldum og menntamálayfirvöldum að forvörnum eftir því sem tilefni gefst til og aðstæður leyfa og upplýsa þessa aðila um málefni sem krefjast afskipta þeirra. Lögreglu ber að hafa afskipti af börnum yngri en 16 ára sem eru á stöðum þar sem heilsu þeirra eða velferð er alvarleg hætta búin og koma þeim í hendur forsjáraðila eða barnaverndaryfirvalda ef nauðsynlegt þykir.<br /> <br /> 375. Sérstök reglugerð nr. 395/1997 gildir um réttarstöðu handtekinna manna og yfirheyrslur hjá lögreglu. Þar segir að lögreglu beri þegar í stað að hafa samband við foreldra og fulltrúa barnaverndarnefndar ef handtekinn er maður yngri en 18 ára. Sérreglur gilda um skýrslutöku af sakborningi yngri en 18 ára. Foreldrum, eða öðrum sem barnið ber traust til, skal gert viðvart um yfirheyrslu ef þess er kostur og þeim veitt færi á að vera viðstaddir. Jafnframt skal gefa foreldrum kost á að benda á verjanda. Gefa skal barnaverndarnefnd kost á að láta fulltrúa sinn eða starfsmann vera viðstaddan yfirheyrslu og getur lögreglan farið fram á fulltrúi sé viðstaddur.<br /> <br /> 376. Í reglugerðinni eru einnig sérreglur um yfirheyrslur yfir börnum sem vitnum. Ef yfirheyra á vitni yngra en 18 ára skal gefa foreldrum kost á að vera við yfirheyrsluna. Þetta á ekki við ef viðkomandi er sjálfur kærður í málinu eða aðrar ástæður mæla því í mót. Gefa skal fulltrúa barnaverndarnefndar eða starfsmanni kost á að vera við skýrslutöku. Tekið er fram að gæta skuli fyllstu tillitssemi við yfirheyrslu barna yngri en 18 ára. Barn skal yfirheyrt á heimavelli ef kostur er. Í lögum um meðferð opinberra mála eins og þeim var breytt árið 1999 eru sérstakar reglur um skýrslutökur af börnum sem þolendum kynferðisbrota og verður gerð nánari grein fyrir þeim síðar.<br /> <br /> 377. Fjallað verður um vistun barna sem svipt hafa verið frelsi sínu í næsta kafla. (368, 371)<br /> <br /> 378. Dómsmálaráðherra skipaði nefnd árið 1998 til að fjalla um málefni ungra afbrotamanna og gera tillögur til úrbóta. Nefndin skilaði viðamikilli skýrslu í maí 1999 og verið er að vinna úr niðurstöðunum.<br /> <br /> <strong><em>(ii) Börn sem eru svipt frelsi sínu, þar með talið hvers konar varðhald, fangelsun og ráðstöfun vegna forsjár (37. grein (b), (c) og (d))</em></strong><br /> <br /> 379. Fangelsismálastofnun ríksins birtir skilorðsbundna ákærufrestun fyrir þeim einstaklingum sem búsettir eru á Stór-Reykjavíkursvæðinu. Sérstakur fulltrúi er starfandi hjá stofnuninni sem hefur umsjón og eftirlit með ungmennum þessum. Aðstæður eru metnar í samráði við foreldra ef unnt er og reynt að beina ungmennum á rétta braut á skilorðstímanum sem yfirleitt er 2 ár. Athuganir Fangelsismálastofnunar sýna að um 70% ungmenna eru ekki með skráð brot á hegningarlögum á skilorðstímanum. Eftirfarandi er yfirlit yfir skilorðsbundna ákærufrestun sem kemur til framkvæmda hjá Fangelsismálastofnun: (370) <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;"><strong>Ákærufrestun</strong></td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;"><strong>Alls 15 ára</strong></td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>12</strong> </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>23</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;">- drengir</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 9 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 18 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;">- stúlkur</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 3 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;"><strong>Alls 16 ára</strong></td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>41</strong> </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>41</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;">- drengir</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 36 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 31 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;">- stúlkur</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 10 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;"><strong>Alls 17 ára</strong></td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>31</strong> </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>30</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;">- drengir</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 31 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 23 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 284px;">- stúlkur</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 0 </div> </td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 7 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 380. Þann 1. júlí 1995 tóku í fyrsta sinn gildi lög um samfélagsþjónustu. Ákvæði þeirra voru felld inn í lög nr. 48/1988 um fangelsi og fangavist með lögum nr. 123/1997. Hafi maður verið dæmdur í allt að sex mánaða óskilorðsbundið fangelsi er heimilt, ef almannahagsmunir mæla ekki gegn því, að hann fullnusti refsinguna með ólaunaðri vinnu í þágu samfélagsins. Samfélagsþjónusta má minnst vera 40 klukkustundir og mest 240 klukkustundir. Fangelsismálastofnun ríkisins metur hvort skilyrði laganna séu uppfyllt að öðru leyti. Frá upphafi hefur verið miðað við að þau störf sem komi helst til greina séu fyrst og fremst aðstoðarstörf hjá opinberum stofnunum, stofnunum sem njóta opinberra styrkja og félagasamtökum. Enginn undir 18 ára aldri hefur sinnt samfélagsþjónustu. Árið 1998 luku 6 á aldrinum 18-20 ára samfélagsþjónstu.<br /> <br /> 381. Með lagabreytingunni nr. 123/1997 var jafnframt kveðið á um heimild til að vista gæsluvarðhaldsfanga í fangelsum sem ætluð eru fyrir afplánunarfanga. Fram til ársins 1996 var rekið sérstakt gæsluvarðhaldsfangelsi í Reykjavík en nú eru gæslufangar vistaðir í almennum fangelsum. Eftirfarandi er yfirlit yfir sakhæfa einstaklinga sem sætt hafa gæsluvarðhaldi: </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;"><strong>Gæsluvarðhald</strong></td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">16-17 ára</td> <td style="width: 95px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 3 </div> </td> <td style="width: 76px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> <br /> 382. Eftirfarandi er yfirlit yfir refsingar dómþola 15-17 ára. Með blönduðum skilorðsdómi er átt við að hluti refsingar sé skilorðsbundinn en hluti óskilorðsbundinn: </div> </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;"><strong>Refsingar</strong></td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;">Óskilorðsbundin refsivist</td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> 2 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 1 </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;">Blandaður skilorðsdómur</td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> 2 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 2 </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 4 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;">Skilorðsbundin refsivist</td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> 23 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 47 </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 57 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;">Skilorðsbundin refsivist + sekt</td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> 12 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 14 </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 18 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;">Ákvörðun refsingar frestað skilorðsbundið</td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 11 </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 29 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;">Ákvörðun refsingar frestað + sekt</td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> 0 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 1 </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 1 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;">Sekt</td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> 11 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 19 </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> 20 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 351px;"><strong>Alls</strong></td> <td style="width: 81px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>55</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>95</strong> </div> </td> <td style="width: 68px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>134</strong> </div> </td> </tr> </tbody> </table> <br /> <br /> <br /> <br /> 383. Eftirfarandi eru upplýsingar um fjölda 16-17 ára fanga sem luku afplánun eða voru í afplánun um áramót: <div style="margin-left: 2em;"> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;"><strong>Fangar í afplánun</strong></td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1996</strong> </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">16-17 ára</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 5 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 2 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 208px;">% af öllum föngum</td> <td style="width: 94px;"> <div style="text-align: right;"> 1.2 </div> </td> <td style="width: 104px;"> <div style="text-align: right;"> 0.6 </div> </td> <td style="width: 85px;"> <div style="text-align: right;"> 1.1 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 384. Fangelsismálastofnun ríkisins og Barnaverndarstofa gerðu með sér samstarfssamning í október 1998 um að miða beri að því að fangar undir 18 ára aldri verði vistaðir á meðferðarheimilum sem rekin eru undir yfirumsjón og eftirliti Barnaverndarstofu. Er með samningi þessum ætlað að koma til móts við samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins. Um vistun fer almennt eftir þeim ákvæðum sem gilda um vistun barna á meðferðarheimilum ríksins en vilji fanga þarf að standa til þess að vistast á slíku heimili frekar en í fangelsi. Barnaverndarstofa velur tiltekið meðferðarheimili í hvert skipti í samráði við barnaverndarnefnd. Áður en ákvörðun er tekin um vistun skal liggja fyrir skriflegur samningur við fangann og forsjáraðila hans um vistun í meðferð, í að minnsta kosti sex mánuði óháð lengd refsitímans, eða úrskurður barnaverndarnefndar. Ef fangi brýtur skilyrði sem honum eru sett eða reglur meðferðarheimilis, svo sem ef hann strýkur eða reynir að strjúka, skal hann að jafnaði fluttur tafarlaust í fangelsi. Barnaverndarstofa skuldbindur sig til að bjóða vistun út refsitímann þeim föngum sem verða 18 ára í meðferð ef refsitími þeirra er ekki liðinn við það tímamark. Fram til ársloka 1999 hafa tveir fangar notið þessarar þjónustu. (375)<br /> <br /> 385. Vísað er til umfjöllunar um 22. gr. barnaverndarlaga í 245. mgr. í skýrslunni hér að framan. Þá er vísað til umfjöllunar um meðferðarheimili Barnaverndarstofu í 243-251. mgr.<br /> <br /> 386. Heildarfjöldi rýma í fangelsum á Íslandi eru tæplega 140. Langstærst er fangelsið að Litla-Hrauni sem hefur 87 rými. Miklar breytingar hafa átt sér stað þar á undanförnum árum. Er fangelsinu nú skipt niður í sjö 10-11 manna deildir. Við val á deildir er meðal annars tekið tillit til hegðunar, vímuefnaneyslu, aldurs, tengsla fanga og áforma þeirra á afplánunartíma. Tvær einangrunardeildir, 4 og 6 manna, eru einkum ætlaðar fyrir gæsluvarðhaldsfanga sem sæta einangrun. Myndarlegur skóli er rekinn á staðnum og fangavinna er fjölbreytileg miðað við aðstæður. Flestir starfsmenn hafa lokið námi í fangavarðaskólanum og einnig fengið sérþjálfun á ýmsum sviðum. Nýtt íþróttahús var tekið í notkun árið 1997 sem gerbreytti möguleikum á heilsurækt og tómstundaaðstöðu fanga.<br /> <br /> 387. Samkvæmt reglugerð nr. 408/1998 um vinnu, nám og dagpeninga afplánunarfanga skal fangi eiga kost á að stunda nám eða starfsþjálfun. Þá er í gildi reglugerð um leyfi afplánunarfanga til dvalar utan fangelsis nr. 719/1995 með síðari breytingum. (376)<br /> <br /> 388. Lögum nr. 48/1988 um fangelsi og fangavist var breytt með lögum nr. 22/1999. Var þar lögfest skýr heimild fyrir Fangelsismálastofnun til að leyfa fanga að ljúka afplánun utan fangelsis enda stundi hann vinnu eða nám sem Fangelsismálastofnun samþykkir, búi á sérstakri stofnun eða heimili þar sem hann er undir eftirliti og vinnan eða námið er liður í aðlögun hans að samfélaginu á ný.<br /> <br /> 389. Með lögum nr. 123/1997, sem breyttu lögum um fangelsi og fangavist, var endurskipulögð og bætt til muna heilbrigðisþjónusta við fanga. Var meðal annars tekið tillit til athugasemda í skýrslu Evrópunefndar um varnir gegn pyndingum og ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu sem nefndin sendi ríkisstjórn Íslands 1994 í framhaldi af heimsókn sinni til landsins 1993. Nefndin skilaði nýrri skýrslu í febrúar 1999 eftir heimsókn til Íslands árið 1998. Þar kemur fram að flest þau tilmæli sem sett voru fram í fyrri skýrslunni hafi verið framkvæmd af íslenskum yfirvöldum. Gerðar voru nokkar athugasemdir í síðari skýrslunni og er verið að vinna að frekari úrbótum.<br /> <br /> <strong><em>(iii) Refsing ungmenna, sérstaklega bann við dauðarefsingu og lífstíðarfangelsi (37. grein (a))</em></strong><br /> <br /> 390. Eins og sagði áður í 369. mgr. þá leggur stjórnarskrá Íslands bann við því að í lögum megi kveða á um dauðarefsingu.<br /> <br /> 391. Rétt er að geta þess að með lögum nr. 82/1998 var varðhald afnumið sem viðurlög við refsiverðri háttsemi enda var í lögum og framkvæmd ekki raunverulegur munur á varðhaldi og fangelsi.<br /> <br /> 392. Að öðru leyti vísast til umfjöllunar um 40. og 37. grein, (b), (c) og (d) hér að framan.<br /> <br /> <strong><em>(iv) Líkamlegur og sálrænn bati (39. grein)</em></strong><br /> <br /> 393. Vísað er til athugasemda í umfjöllun um íslenska heilbrigðiskerfið að framan í VII. kafla.<br /> <br /> <strong><span style="text-decoration: underline;">(c) Misnotkun barna. Líkamlegur og sálrænn bati og samfélagsleg aðlögun (39. grein)</span></strong><br /> <br /> <strong><em>(i) Efnahagsleg misnotkun, þar með talin vinna barna (32. grein)</em></strong><br /> <br /> 394. Vísað er til 43. og 98. mgr. hér að framan um breytingar á lögum nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum og fullgildingu á samþykktum Alþjóðavinnumálastofnunarinnar. Nokkuð ítarleg lagaákvæði eru um vinnu barna og auk þess hefur verið sett reglugerð nr. 426/1999 um vinnu barna og unglinga. Eins og áður sagði eru skilgreiningar á barni, unglingi og ungmenni í reglum um vinnu barna : (384)<br /> <br /> · barn er einstaklingur undir 15 ára aldri eða sem er í skyldunámi,<br /> · unglingur er sá sem hefur náð 15 ára aldri en er undir 18 ára aldri og er ekki lengur í skyldunámi<br /> · ungmenni er einstaklingur undir 18 ára aldri.<br /> <br /> 395. -msar almennar reglur gilda um vinnu allra einstaklinga undir 18 ára aldri. Við öll störf ungmenna skal við val og skipulagningu á vinnu leggja áherslu á að öryggi og andlegu og líkamlegu heilbrigði ungmenna sé ekki hætta búin og að vinna hafi ekki truflandi áhrif á menntun þeirra og þroska. Tryggja skal að ungmenni fái fullnægjandi kennslu og leiðbeiningar þannig að vinnan sé ekki hættuleg öryggi þeirra. Vinnan skal fara fram undir viðeigandi eftirliti af einstaklingi sem er orðinn 18 ára og hefur nægilega innsýn í eðli vinnunnar. Sérstök ákvæði eru um vinnu sem óheimil er ungmennum undir 18 ára aldri, svo sem störf þar sem unnið er með tiltekin tæki eða vinna við tiltekin verkefni sem hafa hættu í för með sér. Undantekningar eru gerðar varðandi starfsnám ungmenna 15 ára og eldri og vinnu í fjölskyldufyrirtækjum, svo sem í landbúnaði, með nánari skilyrðum. Ungmenni mega ekki vinna með eða vera í hættu af efnum sem eru sérstaklega upptalin. Ungmenni mega ekki handleika þungar byrðar og almennt skal forðast ónauðsynlega líkamsáreynslu ungmenna við störf. Ekki má ráða ungmenni til vinnu þar sem líkamlegum eða andlegum þroska þeirra er sérstök hætta búin nema þau starfi með fullorðnum eða þeim sem náð hefur 18 ára aldri. Þetta á sérstaklega við um störf í söluturnum, myndbandaleigum, skyndibitastöðum, bensínstöðum eða á sambærilegum stöðum. Þá mega ungmenni ekki starfa við vinnuaðstæður sem eru sérstaklega tilgreindar í viðauka við reglugerð.<br /> <br /> 396. Sérreglur gilda um vinnu barna, en börn má ekki ráða í vinnu nema annað sé sérstak-lega tekið fram. Börn sem eru á aldrinum 13-14 ára, eða sem eru í skyldunámi, mega aðeins vinna við það sem fellur undir viðauka reglugerðar um störf af léttara tagi, svo sem garðvinna, létt störf í fiskvinnslu eða verslunum, minni háttar hreingerningar, létt sendisveinastörf, blaðasala og póstburður og létt skrifstofustörf. Heimilt er að ráða ungmenni 13 ára og eldri til léttra starfa á sumarleyfistíma skóla þegar vinnan er hluti af fræðilegu eða verklegu námi. Í sérstökum viðaukum við reglugerð eru talin upp þau störf sem koma þarna til greina fyrir þá sem eru yngri en 15 ára, þá sem náð hafa 15 ára aldri og þá sem náð hafa 16 ára aldri. Við ráðningu barna skal kynna forsjáraðilum öll ráðningarkjör og þær ráðstafanir sem gerðar eru til að auka öryggi og heilbrigði barna við störf.<br /> <br /> 397. Sérstakar reglur gilda um vinnutíma barna og unglinga. Vinnutími barna á aldrinum 13-15 ára, eða þeirra sem eru í skyldunámi, má vera tvær klukkustundir á skóladegi og tólf klukkustundir á viku þegar vinna fer fram á starfstíma skóla en utan skipulegs skólatíma. Vinnutími barna á aldrinum 13-14 ára má vera 7 klukkustundir á dag og 35 klukkustundir á viku þegar um er að ræða vinnu sem fram fer á tíma þegar skólinn starfar ekki. Daglegur vinnutími 15 ára barna má vera 8 klukkustundir og 40 tímar á viku. Börn mega ekki vinna á tímabilinu frá kl. 20 til kl. 6 og þau skulu fá að minnsta kosti 14 klukkustunda samfellda hvíld á hverjum sólarhring. Vinnutími unglinga má ekki fara yfir 8 klukkustundir á dag og 40 klukkustundir á viku. Unglingar mega ekki vinna frá kl. 22 til kl. 6 nema annað sé sérstaklega tekið fram, þó aldrei milli kl. 24 og kl. 4. Unglingar skulu fá minnst 12 klukkustunda samfellda hvíld á hverjum sólarhring. Í lögum og reglugerð eru afmarkaðar nokkrar undantekningar frá ákvæðum um vinnu- og hvíldartíma við tilteknar aðstæður.<br /> <br /> 398. Börn undir 13 ára aldri er heimilt að ráða til að taka þátt í menningar- eða listviðburðum og íþrótta- eða auglýsingastarfsemi. Áður þarf þó að afla leyfis frá Vinnueftirliti ríkisins.<br /> <br /> 399. Við hækkun sjálfræðisaldurs gilda ekki lengur sérreglur um heimildir barna 16-18 ára til að ráða vinnu sinni en reglur um ráðstöfun sjálfsaflafés gilda óbreyttar. (385)<br /> <br /> <strong><em>(ii) Misnotkun ávana- og fíkniefna (33. grein)</em></strong><br /> <br /> 400. Með lögum nr. 10/1997 voru gerðar nokkrar breytingar á ákvæðum almennra hegningarlaga nr. 19/1940 um meðferð ávinnings af brotum, svo og breyting á lögum um ávana- og fíkniefni, nr. 65/1974, um skilgreiningu á fíkniefnabroti þannig að inn- og út-flutningur, sala, kaup, skipti, afhending, móttaka, framleiðsla og varsla tækja, hluta eða efna til notkunar við ólöglega ræktun, framleiðslu eða tilbúning ávana- og fíkniefna er nú bönnuð. Breytingar þessar voru undanfari fullgildingar Íslands á samningi Sameinuðu þjóðanna gegn ólöglegri verslun með fíkniefni og skynvilluefni frá 1988 og samningi Evrópuráðsins um þvætti, leit, hald og upptöku ávinnings af afbrotum frá 1990. (386-387)<br /> <br /> 401. Sett hafa verið ný áfengislög nr. 75/1998 sem einn liður í umfangsmeiri breytingum á áfengis- og tóbakssölumálum á Íslandi.<br /> <br /> 402. Árið 1995 var Ísland þátttakandi í fjölþjóðlegri könnun sem kallast ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs). Könnunin er framkvæmd að tilstuðlan Evrópuráðsins og lögð fyrir 100.000 nemendur á aldrinum 15-16 ára í 25 löndum.<br /> <br /> 403. -msar aðrar rannsóknir hafa verið gerðar á neyslu barna og unglinga. Árið 1998 kom út bókin <em>Vímuefnaneysla ungs fólks - umhverfi og aðstæður</em> , þar sem er að finna upplýsingar um vímuefnaneyslu unglinga á grundvelli könnunar sem var gerð í öllum grunnskólum landsins árið 1997. Árið 1998 var gerð rannsókn á vímuefnaneyslu nemenda í þremur efstu bekkjum grunnskólans. Í ljós kemur að ríflega 80% nemenda í 10. bekk grunnskóla hafa neytt áfengis einhvern tíma á ævinni. Þá er sniffneysla vandamál meðal grunnskólanema og áhyggjuefni er að hassneysla virðist hafa aukist frá árinu 1997-1998.<br /> <br /> 404. Eftirfarandi eru upplýsingar úr ofangreindum rannsóknum á neyslu barna og unglinga. Miðað er við prósentuhlutfall árganga í þremur efstu bekkjum grunnskólans: </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;"><strong>Daglegar reykingar %</strong></td> <td style="width: 121px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 97px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">- 8. bekkur</td> <td style="width: 121px;"> <div style="text-align: right;"> 5.0 </div> </td> <td style="width: 97px;"> <div style="text-align: right;"> 5.9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">- 9. bekkur</td> <td style="width: 121px;"> <div style="text-align: right;"> 12.5 </div> </td> <td style="width: 97px;"> <div style="text-align: right;"> 13.6 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">-10. bekkur</td> <td style="width: 121px;"> <div style="text-align: right;"> 21.4 </div> </td> <td style="width: 97px;"> <div style="text-align: right;"> 22.3 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;"><strong>Áfengisneysla %</strong></td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">- 8. bekkur - aldrei neytt áfengis</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 49.4 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 49.3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - einu sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 50.6 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 50.7 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">- 9. bekkur - aldrei neytt áfengis</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 34.2 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 32.9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - einu sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 65.8 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 67.1 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">- 10. bekkur - aldrei neytt áfengis</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 18.7 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 19.3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - einu sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 81.3 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 80.7 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;"><strong>-Ýmis vímuefni - 8. bekkur %</strong></td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Hass - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 3.6 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 5.0 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.8 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.8 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Sniffefni - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 5.7 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 6.3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.7 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.4 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;"><strong>-Ýmis vímuefni - 9. bekkur %</strong></td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Hass - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 7.7 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 8.4 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 3.8 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 4.5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Amfetamín - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 3.2 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.3 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.0 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Sveppir - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 3.8 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.1 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.6 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.1 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Sniffefni - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 8.1 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 7.5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 4.1 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 3.5 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;"><strong>-Ýmis vímuefni - 10. bekkur %</strong></td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1997</strong> </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>1998</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Hass - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 13.0 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 16.5 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 7.4 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 9.9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Amfetamín - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 4.6 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 5.8 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.0 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">E-tafla - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.3 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.2 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.0 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 0.7 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Sveppir - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 5.3 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 4.6 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 2.1 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 1.6 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">Sniffefni - 1 sinni eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 8.0 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 9.9 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 255px;">" - 3 sinnum eða oftar</td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 4.2 </div> </td> <td style="width: 109px;"> <div style="text-align: right;"> 5.5 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 405. Samtök áhugafólks um áfengis- og vímuefnavandann, SÁÁ, hafa um árabil rekið áfengis- og vímuefnameðferð að Sjúkrahúsinu Vogi, auk endurhæfingardeilda. Stofnuð var forvarnardeild árið 1995 þar sem lögð er áhersla á samstarf við sveitarfélög um forvarnir fyrir ungt fólk. Árið 1998 hófst undirbúningur að byggingu sérstakrar meðferðardeildar fyrir ungt fólk á vegum SÁÁ og er gert ráð fyrir að hin nýja unglingadeild opni í byrjun árs 2000. Fjöldi ungs fólk sem leitar sér meðferðar á Sjúkrahúsinu Vogi hefur aukist á síðustu árum. Fjöldi barna sem kom á Vog árið 1998 var eftirfarandi: </div> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;"> <div style="text-align: center;"> <strong>Börn á Vogi 1998</strong> </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Stúlkur</strong> </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Drengir</strong> </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> <strong>Alls</strong> </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;"> <div style="text-align: center;"> 14 ára </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 2 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 1 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 3 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;"> <div style="text-align: center;"> 15 ára </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 7 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 11 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 18 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;"> <div style="text-align: center;"> 16 ára </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 16 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 26 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 42 </div> </td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 189px;"> <div style="text-align: center;"> 17 ára </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 15 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 15 </div> </td> <td style="width: 98px;"> <div style="text-align: right;"> 30 </div> </td> </tr> </tbody> </table> <div style="margin-left: 2em;"> <br /> 406. Í desember 1996 samþykkti ríkistjórnin margvíslegar aðgerðir í fíkniefna-, áfengis- og tóbaksvörnum. Ákvað ríkisstjórnin að beita sér markvisst fyrir því að ráðuneyti og stofnanir, löggæsla og tollgæsla, í samvinnu við sveitarfélög, foreldrafélög, félagasamtök og aðra, tækju höndum saman og samhæfðu viðbrögð, aðgerðir og samstarf með það fyrir augum að uppræta fíkniefnaneyslu barna og draga stórlega úr áfengis- og tóbaksnotkun þeirra. Áhersluatriði í þessum málaflokki fram til ársins 2000 eru samkvæmt stefnuyfirlýsingunni:<br /> · að efla forvarnir, einkum þær sem beint er að einstaklingum sem eru í áhættuhópum gagnvart notkun fíkniefna, áfengis og tóbaks,<br /> · að hefta aðgengi barna og ungmenna að fíkniefnum, áfengi og tóbaki,<br /> · að auka öryggi almennings með fækkun fíkniefnatengdra brota,<br /> · að efla andstöðu í þjóðfélaginu gegn notkun barna og ungmenna á fíkniefnum, áfengi og tóbaki,<br /> · að efla meðferðarúrræði fyrir ungmenni sem orðið hafa fíkninni að bráð.<br /> <br /> 407. Undirbúnar voru framkvæmdaráætlanir á vegum ráðuneyta og undirstofnana til að færa nánar út stefnuna með hliðsjón af verkefnum einstakra ráðuneyta. Sérstaklega er vísað til þess sem áður hefur verið nefnt í skýrslunni og tengist þessu, svo sem 79. mgr. um Fjölskylduráð, 243. mgr. um meðferðarheimili á vegum Barnaverndarstofu, 294. mgr. um Forvarnarsjóð heilbrigðisráðuneytisins, 300. mgr. um heilsueflingu, 302. mgr. um nýtt samstarfsráð heilbrigðis- og félagsmálaráðuneytis og 307. mgr. um tóbaksvarnir.<br /> <br /> 408. Einn liður í aðgerðum ríkisstjórnarinnar var að ganga til samstarfs við Reykjavíkurborg og Samtök Evrópuborga gegn eiturlyfjum (ECAD, European Cities Against Drugs) um áætlunina <em>Ísland án eiturlyfja</em>. Var undirritaður samstarfsamningur í febrúar 1997 sem gildir til ársins 2002. Meginmarkmið samstarfsins eru að sameina krafta þjóðarinnar í baráttunni gegn ólöglegum fíkniefnum, efla forvarnir og skipuleggja verkefni og aðgerðir sem hafa þessi markmið að leiðarljósi. Áætluninni hefur verið skipuð sérstök stjórn sem í eiga sæti fimm fulltrúar og auk þess hefur verið ráðinn sérstakur verkefnisstjóri. Verkefnisstjórnin hefur gert áætlun til fimm ára og gerir að auki árlegar framkvæmdaráætlanir. Í samvinnu við félagsmálaráðuneytið hafa öll sveitarfélög verið hvött til að vinna að stefnumótun og áætlanagerð í vímuefnavörnum. Samstarf um forvarnir hefur meðal annars verið við landssamtökin Heimili og skóli og foreldrasamtökin Vímulausa æsku. Þá hefur verið unnið að sérstökum átaksverkefnum, haldnar ráðstefnur, fundir, fyrirlestrar og staðið fyrir víðtækri kynningu á verkefninu og málefnunum í heild.<br /> <br /> 409. Sett voru lög um Áfengis- og vímuvarnaráð nr. 76/1998. Tilgangur með stofnun ráðsins er að efla og styrkja áfengis- og vímuvarnir og sporna við afleiðingum af neyslu áfengis og annarra vímuefna. Starfsemi ráðsins skal beinast gegn neyslu áfengis- og vímuefna í öllum aldurshópum en ráðið skal þó leggja sérstaka áherslu á áfengis- og vímuvarnir meðal barna og ungmenna. Markmiðið með starfi Áfengis- og vímuvarnaráðs er að uppræta fíkniefnaneyslu og draga stórlega úr áfengisneyslu. Áfengis- og vímuvarnaráði er sérstaklega ætlað að beita sér fyrir samvinnu og samræmingu starfa allra þeirra sem að málunum koma, svo sem heilsugæslu og annarra heilbrigðisstofnana, félagsmálayfirvalda sveitarfélaga, löggæslu, menntakerfisins, refsivörslukerfisins og félagasamtaka.<br /> <br /> 410. Eftirfarandi er yfirlit yfir annað það helsta sem hefur verið hrint í framkvæmd:<br /> · Auknar fjárveitingar til löggæslu og tollyfirvalda og aukin skipulögð samvinna.<br /> · Skipulagt forvarnarstarf í skólum. Fjölmargir aðila hafa komið að forvörnum í grunn- og framhaldsskólum, svo sem lögreglan, félagsmálayfirvöld og menntamálaráðuneytið í samvinnu við Fræðslumiðstöð í fíkniefnavörnum. Á árinu 1998 skilaði teymi sérfræðinga skýrslu um forvarnir í skólum sem var meðal annars lögð til grundvallar við aðalnámskrárgerð. Þá hafa fjölmargir skólar sett sér sérstakar vímuvarnaráætlanir.<br /> · Menntamálaráðuneytið hefur staðið fyrir námskeiðum fyrir starfsfólk framhaldsskóla um áhættuhegðun barna og ungmenna og viðbrögð við slíkri hegðun, í samvinnu við Fræðslumiðstöð í fíkniefnavörnum, Endurmenntunarstofnun Háskóla Íslands og Kennaraháskóla Íslands.<br /> · Árið 1998 var gerður samstarfssamningur milli heilbrigðisráðuneytis og forvarnardeildar SÁÁ, um tveggja ára samstarf í forvarnarmálum. Markmið verkefnisins er að virkja sveitarfélög, opinbera aðila, félagasamtök, skóla, nemendur, foreldra og aðra áhugamenn til að vinna að markvissu forvarnarstarfi innan sveitarfélags með faglegri ráðgjöf, aðstoð og stuðningi. Hefur forvarnardeild SÁÁ gert samninga við fjölmörg sveitarfélög um framkvæmd þessa verkefnis. Fjöldi sveitarfélaga hafa að auki sett sér sérstakar vímuvarnaráætlanir.<br /> · Jafningjafræðsla. Árið 1995 ákvað Félag framhaldsskólanema að hrinda af stað verkefni um forvarnir sem var skipulagt í samvinnu við menntamálaráðuneytið og fleiri aðila. Á undanförnum árum hefur Jafningjafræðsla framhaldsskólanema unnið markvert forvarnarstarf en hugmyndafræðin byggir á því að jafningjar fræði jafningja um fíkniefni og skaðsemi þeirra.<br /> · Árið 1997 var hafinn rekstur Fjölskyldumiðstöðvar sem er forvarnarverkefni meðal grunnskólanema í Reykjavík. Að þessu verkefni standa félagsmálaráðuneytið, heilbrigðisráðuneytið, Reykjavíkurdeild Rauða Kross Íslands og Reykjavíkurborg en markmið verkefnisins eru að draga úr áfengis- og vímuefnaneyslu barna á grunnskólaaldri, styðja og styrkja nemendur gegn neyslu og stuðla þannig að vímuefnalausum grunnskóla. Rík áhersla er lögð á samstarf við foreldra og þátttöku nemendaverndarráða grunnskóla.<br /> · Á vegum Barnaverndarstofu var komið á fót stuðningsmeðferð fyrir börn áfengissjúkra árið 1996. Vímulaus æska tók við þessu starfi árið 1997 með stuðningi Forvarnarsjóðs.<br /> · Aukin áhersla hefur verið lögð á forvarnir í starfsemi heilsugæslu. Þá hefur landlæknisembættið staðið fyrir skipulögðum áróðri fyrir heilsusamlegum lifnaðarháttum, slysavörnum, vímuefnavörnum, geðheilbrigðismálum, heilbrigðisfræðslu og skólaheilsugæslu.<br /> · Árið 1999 voru settar reglur um tóbaksvarnir á vinnustöðum, í samvinnu Tóbaksvarnarnefndar ríkisins, Krabbameinsfélags Íslands, Vinnueftirlitsins, Heilbrigðiseftirlitssins og aðila vinnumarkaðarins.<br /> · Aukin áhersla hefur verið lögð á rannsóknir á áhættuþáttum sem tengjast fíkniefnaneyslu og mat á árangri forvarnarstarfs.<br /> <br /> 411. Samkvæmt stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá maí 1999 er markmið hennar á kjörtímabilinu meðal annars að gera áætlun um sérstakt átak í baráttunni gegn fíkniefna-vandanum í samstarfi við foreldra og skóla, frjáls félagasamtök á sviði forvarna og meðferðar-úrræða auk sveitarfélaga, íþrótta- og ungmennafélaga. Þeir meginþættir, sem unnið skal að, eru auknar forvarnaraðgerðir, samræming starfsemi lögreglu og tollgæslu og fjölgun meðferðarúrræða fyrir unga fíkniefnaneytendur. Í ágúst 1999 skipaði félagsmálaráðherra, í samráði við ríkistjórnina, sérstakan starfshóp sem á að gera tillögur um aðgerðir gegn vímuefnum og um úrræði fyrir fórnarlömb vímuefna í samræmi við stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar. Nefndin skal móta tillögur um aðgerðir til að hrinda í framkvæmd sérstöku átaki í fíkniefnamálum og með hvaða hætti átakinu verði fylgt eftir á næstu misserum og árum.<br /> <br /> <strong><em>(iii) Kynferðisleg hagnýting og misnotkun (34. grein)</em></strong><br /> <br /> 412. Með lögum nr. 126/1996 var gerð breyting á almennum hegningarlögum nr. 19/1940 í því skyni að gera vörslu efnis með barnaklámi refsiverða og auka með því vernd barna gegn kynferðislegri misnotkun. Bann er talið geta dregið út kynferðislegri misnotkun barna í tengslum við gerð slíks efnis. Hver sem hefur í vörslu sinni ljósmyndir, kvikmyndir eða sambærilega hluti sem sýna börn á kynferðislegan eða klámfenginn hátt skal sæta sektum. Sömu refsingu varðar að hafa í vörslu sinni ljósmyndir, kvikmyndir eða sambærilega hluti sem sýna börn í kynferðisathöfnum með dýrum eða nota hluti á klámfenginn hátt. Almennt varðar það allt að 6 mánaða fangelsi að búa til eða flytja inn í útbreiðsluskyni, selja, útbýta eða dreifa á annan hátt út klámritum, klámmyndum eða öðrum slíkum hlutum, eða hafa þá opinberlega til sýnis, svo og að efna til opinbers fyrirlestrar, eða leiks, sem er ósiðlegur á sama hátt. Í nóvember 1999 var lagt fram á Alþingi frumvarp þess efnis að hækka refsimörkin í 2 ára fangelsi þegar um barnaklám er að ræða. (396)<br /> <br /> 413. Með lögum nr. 63/1998 var gerð breyting á almennum hegningarlögum sem mælir fyrir um sérstakan fyrningarfrest vegna kynferðisbrota gegn börnum. Almennan reglan er sú að fyrningarfrestur telst frá þeim degi þegar refsiverðum verknaði lauk. Fyrningarfrestur vegna tiltekinna kynferðisbrota telst þó eigi fyrr en frá þeim degi er brotaþoli nær 14 ára aldri. Sök fyrnist á mismunandi tíma eftir því hve þung fangelsisrefsing liggur við broti. Miðað við þau brot sem hér um ræðir er lágmarksfyrningarfrestur 5 ár þannig að sök mun aldrei vera fyrnd fyrr en brotaþoli nær 19 ára aldri. Þetta á við um vægustu brotin en lengri fyrningarfrestur gildir um alvarlegri brot.<br /> <br /> 414. Árið 1997 voru lagðar fram á Alþingi ýmsar upplýsingar um kynferðisbrot gegn börnum, byggðar á könnun Barnaverndarstofu. Barnaverndarnefndir fengu alls 465 mál til meðferðar á fimm ára tímabili, eða 1992-1996, vegna meints kynferðislegs ofbeldis og þar áttu í hlut 560 börn yngri en 16 ára. Í um 50% mála um kynferðisofbeldi gegn börnum var á þessum árum óskað lögreglurannsóknar. Ríkissaksóknari birti á sama árabili ákæru í 45 málum, eða rúmum þriðjungi þeirra mála er til hans var vísað frá lögreglu. Vitað var um sakfellingu í 30 málum. Niðurstaða könnunarinnar var jafnframt sú að ekki væri nægilega tryggður stuðningur við fórnarlömb kynferðislegs ofbeldis. Á vegum Barnaverndarstofu er nú unnið að ítarlegri úttekt á þessum málum og er niðurstöðu að vænta árið 2000. (393)<br /> <br /> 415. Í kjölfar ofangreindrar könnunar fól félagsmálaráðherra Barnaverndarstofu að gera tillögur um með hvaða hætti væri best að bæta meðferðarþörf barna sem verða fyrir kynferðisofbeldi. Tillögur voru mótaðar í samstarfi við Félagsþjónustuna í Reykjavík, önnur félagsmálayfirvöld, lækna, Lögregluna í Reykjavík, Ríkislögreglustjóra, Ríkissaksóknara og aðra sérfræðinga. Í nóvember 1998 tók til starfa Barnahús á vegum Barnaverndarstofu en það er samstarfsvettvangur allra þeirra sem koma að málunum. Meginmarkmið með starfsemi Barnahúss eru:<br /> · að samhæfa hlutverk félagsmálayfirvalda, löggæsluyfirvalda og annarra í málaflokknum,<br /> · að koma á þverfaglegu samstarfi til að bæta rannsóknaraðferðir,<br /> · að varna því að barn þurfi að endurupplifa erfiða reynslu með ítrekuðum viðtölum við marga viðmælendur og tryggja að gætt sé hagsmuna barna við skýrslutöku og aðra meðferð máls,<br /> · að bæta gæði sálfræðilegrar meðferðar sem barn þarf á að halda,<br /> · að tryggja sérfræðiþekkingu í þessum málaflokki.<br /> <br /> 416. Barnahús starfar í sérhönnuðu húsnæði sem hefur útbúnað til þess að taka skýrslur af börnum þannig að málsaðilar geti fylgst með jafnóðum án þess að vera viðstaddir sjálfa skýrslutökuna. Aðstaðan fyrir barnið er hönnuð með þarfir þess í huga og í húsinu er fullkominn búnaður til læknisrannsókna. Ráðnir voru sérfræðingar til þess að sjá um skýrslutökur og meðferð barnanna. Barnahúsið tók til starfa í nóvember 1998 og á fyrsta starfsári þess var vísað þangað málum um 130 barna.<br /> <br /> 417. Lögum nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var breytt með lögum nr. 36/1999. Meginmarkmið lagabreytingarinnar var að bæta réttarstöðu brotaþola. Ef rannsókn máls beinist að kynferðisbroti gegn barni er lögreglu skylt að skipa barninu réttargæslumann. Heimilt er að skipa barni réttargæslumann í öðrum tilvikum. Hlutverk réttargæslumanns er að gæta hagsmuna brotaþola og veita honum aðstoð í málinu. Er réttargæslumanni ætíð heimilt að vera viðstaddur þegar skýrsla er tekin af brotaþola og eftir að ákæra er gefin út á réttargæslumaður rétt á að vera viðstaddur öll þinghöld. Meðan á rannsókn máls stendur á réttargæslumaður einungis rétt á að fá aðgang að þeim gögnum sem honum eru nauðsynleg til að gæta hagsmuna brotaþola. Eftir málshöfðun á réttargæslumaður almennt rétt á að fá aðgang að öllum gögnum máls.<br /> <br /> 418. Með lögum 36/1999 var einnig breytt ákvæðum laga um meðferð opinberra mála er fjalla um skýrslutökur af börnum sem vitnum. Ef rannsókn löreglu beinist að kynferðisbroti og brotaþoli hefur ekki náð 18 ára aldri þegar rannsókn hefst ber lögreglu að leita atbeina dómara sem sér um taka skýrslu af barninu. Skal þess gætt að ákæranda, verjanda og réttargæslumanni brotaþola sé tilkynnt um hana fyrirfram þannig að þeir geti verið viðstaddir. Sé þess kostur skal framburður tekinn upp á myndband. Dómari getur kvatt til kunnáttumann sér til aðstoðar við skýrslutöku. Þá eiga ákærandi, ákærði og verjandi hans ekki rétt á að vera viðstaddir í dómsal, eða annars staðar þar sem dómþing er háð, ef dómari telur að nærvera þeirra geti orðið brotaþola sérstaklega til íþyngingar eða haft áhrif á framburð hans. Í því tilviki skal dómari sjá til þess að málsaðilar geti fylgst með skýrslutöku um leið og hún fer fram og er honum rétt að leggja fyrir brotaþola þær spurningar sem þeir óska. Þegar brotaþoli hefur gefið skýrslu á rannsóknarstigi samkvæmt þessum reglum skal hann að jafnaði ekki koma fyrir dóm að nýju nema dómari telji sérstaka ástæðu til.<br /> <br /> 419. Sett hefur verið reglugerð nr. 321/1999 um tilhögun skýrslutöku fyrir dómi af brotaþola yngri en 18 ára. Í reglugerðinni segir að skýrsla af brotaþola yngri en 18 ára skuli almennt tekin á dómþingi fyrir luktum dyrum. Ef brotaþoli er yngri en 14 ára, eða ef um er að ræða kynferðisbrot, skal skýrslutaka að jafnaði fara fram annars staðar en í dómsal og þá í sérútbúnu húsnæði ef þess er nokkur kostur. Herbergið þar sem skýrslutakan fer fram skal vera innréttað og búið húsgögnum og leikföngum með það fyrir augum að barninu, sem gefur skýrslu, líði sem best. Þar skal og vera til staðar búnaður til að unnt sé að taka skýrsluna upp á myndband. Þá skal húsnæðið vera þannig úr garði gert að þeir, sem ekki eru viðstaddir sjálfa skýrslutökuna, geti fylgst með henni um leið og hún fer fram. Áréttað er að dómari geti kallað til kunnáttumann, til dæmis sérþjálfaðan sálfræðing eða lögreglumann, einkum þegar brotaþoli er yngri en 14 ára. Skýrslutaka skal framkvæmd á eins varfærinn hátt og unnt er þó með það að leiðarljósi að fá brotaþola til að skýra satt og rétt frá og draga ekkert undan sem skiptir máli.<br /> <br /> 420. Frá hausti 1999 hefur Héraðsdómur Reykjavíkur haft sérútbúna aðstöðu í dómhúsi Reykjavíkur til að taka skýrslur af börnum þannig að málsaðilar geti fylgst með án þess að vera viðstaddir en samsvarandi aðstaða er ekki við aðra dómstóla landsins. Dómarar hafa að jafnaði notað aðstöðuna í dómhúsinu eftir að hún var tekin í notkun en í einhverjum tilvikum hefur aðstaðan í Barnahúsi verið nýtt.<br /> <br /> <strong><em>(iv) Önnur misnotkun barna (36. grein)</em></strong><br /> <br /> 421. Ekki hafa verið gerðar hér sérstakar breytingar. (397)<br /> <br /> <strong><em>(v) Sala og brottnám barna og verslun með börn (35. grein)</em></strong><br /> <br /> 422. Vísað er til umfjöllunar um brottnám barna við vissar aðstæður í 261-263. mgr. skýrslunnar hér að framan.<br /> <br /> <strong><em>(d) Börn sem tilheyra hópum minnihluta eða frumbyggja (30. grein)</em></strong><br /> <br /> 423. Vísað er til umfjöllunar um flóttamenn og útlendinga í 356-366. mgr. hér að framan.<br /> <br /> <br /> <br /> <div style="text-align: center;"> <strong>Niðurlag</strong><br /> <strong>Lokaathugasemdir nefndar um réttindi barnsins,</strong><br /> <strong>samþykktar á 287. fundi 26. janúar 1996,</strong><br /> <strong>(CRC/C/15/Add.50)</strong> </div> <br /> <br /> 424.Eftirfarandi eru dregin saman nokkur atriði er varða lokaathugasemdir nefndarinnar um réttindi barnsins. Fjallað er nánar um öll þessi atriði í skýrslunni.<br /> <br /> <strong>Helstu áhyggjuefni</strong><br /> <br /> 425. Með ákvæði stjórnarskrárinnar um vernd barna, hækkuðum sjálfræðisaldri og breytingu á skilgreiningu barns í barnaverndarlögum hefur verið stigið mikilvægt skref í þá átt að tryggja öllum börnum þá vernd og umönnun sem þau þarfnast. Hækkun sjálfræðisaldurs hafði einnig í för með sér umræðu um réttindi barna óháð aldri og stigvaxandi réttindi miðað við aldur og þroska. Þá er þess að vænta að í nýjum barnaverndarlögum og breytingum á barnalögum verði hugað sérstaklega að því að skilgreina betur aðilastöðu barna í þeim mikilvægu málaflokkum sem lögin fjalla um. (13)<br /> <br /> 426. Miklar lagabreytingar hafa orðið frá gerð fyrstu skýrslunnar, svo sem nánar er lýst í kaflanum um ráðstafanir í samræmi við ákvæði samningsins. Unnið er markvisst að því að tryggja að samningurinn endurspeglist að fullu í landslögum og reglugerðum. (14)<br /> <br /> 427. Talsvert hefur áunnist í stefnumótun. Ályktun um mótun opinberrar fjölskyldustefnu og stofnun Fjölskylduráðs markar þáttaskil. Aðalnámskrár útfæra nýja og framsækna stefnu í skólamálum. Í heilbrigðisáætlun mun verða lögð áhersla á málefni barna. Þá er þess vænst að tillaga um heildarstefnumótun og framkvæmdaáætlanir í málefnum barna og unglinga verði samþykkti á Alþingi fyrri hluta árs 2000. (15)<br /> <br /> 428. Lögð hefur verið áhersla á miðstýrt eftirlit á ýmsum sviðum stjórnsýslunnar. Eftirlit Barnaverndarstofu með barnaverndarnefndum sveitarfélaga er mikilvægt til að tryggja samhæfða þjónustu. Við flutning grunnskólans til sveitarfélaganna var þess gætt að skipuleggja eftirlitshlutverk menntamálaráðuneytsins og stofnuð var sérstök eftirlitsdeild. Þá er lögð áhersla á sjálfsmat skóla og úttektir á sjálfsmatsaðferðum. Við flutning málefna fatlaðra til sveitarfélaganna verður einnig lögð áhersla á eftirlitsþáttinn til að tryggja samræmda þjónustu eins og kostur er. (16)<br /> <br /> 429. Við gerð nýrra aðalnámskráa fyrir öll skólastig var samningurinn um réttindi barnsins hafður að leiðarljósi, svo og aðrir mannréttindasáttmálar. Hin nýja námsgrein, lífsleikni, sem er skyldunámsgrein í grunn- og framhaldsskólum tryggir mannréttindakennslu barna og gerð námsefnis stendur yfir. (17)<br /> <br /> 430. Reglubundin námskeið og útgáfa fræðsluefnis af hálfu Barnaverndarstofu er mjög mikilvæg fyrir barnaverndarnefndir, starfsmenn þeirra og samstarfsaðila, svo sem kennara, lögreglumenn, starfsmenn heilbrigðisþjónustu og fleiri. Það er stefna Barnaverndarstofu að standa fyrir kerfisbundinni fræðslu til sem flestra þeirra sem starfa með börnum. Námskeið Barnaheilla og Mannréttindaskrifstofunnar í samstarfi við Endurmenntunardeild Kennaraháskóla Íslands um mannréttindakennslu og samninginn um réttindi barnsins tryggja einnig leiðsögn varðandi réttindi barna. Þá hefur menntamálaráðuneytið staðið fyrir námskeiðum fyrir starfsfólk skóla um ýmis réttindamál barna, svo og heilbrigðisráðuneytið fyrir starfsfólk heilbrigðisþjónustu, ekki síst með kynningu á lögum um réttindi sjúklinga. (18)<br /> <br /> 431. Markmið opinberrar fjölskyldustefnu er að efla fjölskylduna og að skapa skilyrði til þess að ná fram jafnvægi milli fjölskyldulífs og atvinnu. Lögð er áhersla á að stofnanir samfélagsins starfi í samvinnu við fjölskylduna og taki mið af ábyrgð foreldra á börnum sínum. Lenging skóladagsins og heilsdagsskóli, þar sem börnin geta sinnt tómstundum sínum í tengslum við skólastarfið og fengið aðstoð við heimanám, eru einnig mikilvægar breytingar sem koma munu í síauknum mæli til framkvæmda á næstu árum. (19)<br /> <br /> <strong>Tillögur og tilmæli</strong><br /> <br /> 432. Varðandi yfirlýsingar Íslands er varða samninginn um réttindi barnsins er vísað til viðauka við viðbótarathugasemdir Íslands (CRC/C.11/WP.8). Þess er að vænta að við endurskoðun barnaverndarlaga verði dómstólum með skýrum hætti falið að skera úr tilteknum ágreiningsefnum er varða barnavernd, svo sem hvort svipta skuli foreldra forsjá barns. Málskotsleiðir verði jafnframt almennt einfaldaðar. Að öðru leyti er áréttað að einstaklingum er heimilt að bera ákvarðanir undir dómstóla og hafa dómstólar endurskoðað ákvarðanir barnaverndaryfirvalda með tilliti til lögmætis þeirra. Um málefni ungra fanga er vísað til samnings Fangelsismálastofnunar ríkisins og Barnaverndarstofu um vistun fanga undir 18 ára aldri í meðferð, sem er ætlað að koma í veg að fyrir að þau fáu börn sem dæmd eru í óskilorðsbundna refsivist þurfi að afplána í fangelsi. (20)<br /> <br /> 433. Eins og áður sagði er unnið markvisst að því að öll ákvæði samningsins sem efnislega þýðingu hafa komi fram í landslögum og reglugerðum þannig að tryggt sé að þau réttindi sem talin eru í samningnum njóti fullrar verndar. (21)<br /> <br /> 434. Um stefnumótun er vísað til þess sem segir í 427. mgr. hér að ofan. (22)<br /> <br /> 435. Unnið verður áfram að því að útbreiða upplýsingar um samninginn og stuðla að aukinni meðvitund um hann. Fullyrða má að vitund um réttindi barna hefur aukist mjög á undanförnum árum svo og umfjöllun um einstök efnisréttindi barna. Má hér nefna aðgerðir eins og heilsueflingu, áfengis- fíkniefna- og tóbaksvarnir og umræðu um kynferðis- og önnur ofbeldisbrot gegn börnum. Aukin áhersla hefur verið lögð á fræðslu til fagfólks um réttindi barna, ekki síst í tengslum við hækkun sjálfræðisaldurs og verður unnið frekar að þessu. (23)<br /> <br /> 436. Í stefnuáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir kjörtímabilið er lögð áhersla á bætta þjónustu við börn, að auka forvarnaraðgerðir og meðferðarúrræði vegna áfengis- og vímuefnavandans, að bæta þjónustu við sjúk börn og ungmenni og að tryggja öllum jöfn tækifæri náms án tillits til búsetu og efnahags. Þá má vænta þess að mótun heildarstefnu um málefni barna geti orðið til þess að tryggja frekar sambærilega þjónustu við öll börn. (24)<br /> <br /> 437. Framkvæmdaáætlun Alþingis um aðgerðir til að ná fram jafnrétti kynjanna frá 1998 er mjög mikilvæg þar sem gert er ráð fyrir að sjónarmið jafnréttis verði fléttuð inn í alla þætti stefnumótunar, ákvarðana og aðgerða á vegum ríkisins. Þá hafa fjölmörg sveitarfélög sett sér sérstakar jafnréttisáætlanir. (25)<br /> <br /> 438. Endurskoðun barnalaga stendur nú yfir og við þá vinnu verður lögð rík áhersla á að gæta hagsmuna barna. (26)<br /> <br /> 439. Fyrsta skýrsla Íslands um framkvæmd samningsins um réttindi barnsins var send öllum helstu aðilum sem starfa að málefnum barna. Lokaathugasemdir nefndar um réttindi barnsins voru þýddar á íslensku og sendar öllum ráðuneytum og opinberum stofnunum og félagasamtökum sem vinna að málefnum barna. Lokaathugsemdir voru einnig sendar fjölmiðlum með sérstakri fréttatilkynningu. (27)<br /> <div style="text-align: center;"> <br /> <strong>Önnur skýrsla Íslands um framkvæmd</strong><br /> <strong>samnings á vegum Sameinuðu þjóðanna</strong><br /> <strong>frá 20. nóvember 1989 um réttindi barnsins</strong> </div> </div> </div> </div> <div style="text-align: right;"> <span style="text-decoration: underline;">málsgrein</span> </div> <div style="margin-left: 6em;"> <strong>Inngangur 1-3</strong><br /> <br /> <strong>I. Almennar athugasemdir 4-40</strong><br /> (a) Stjórnskipan og stjórnarhættir 4-7<br /> (b) Meðferð mála sem varða börn 8-24<br /> (c) Ýmsar tölfræðilegar upplýsingar varðandi börn o.fl. 25-40<br /> <br /> <strong>II. Ráðstafanir 41-91</strong><br /> (a) Ráðstafanir til þess að aðlaga íslenska löggjöf að ákvæðum<br /> samningsins 42-54<br /> (b) Heildarsamræming á stefnumótun um málefni barna og eftirlit með<br /> því að ákvæðum samningsins sé framfylgt 55-91<br /> <br /> <strong>III. Hugtakið barn 92-110</strong><br /> <br /> <strong>IV. Almennar jafnræðisreglur 111-135</strong><br /> (a) Jafnræðisreglan (2.grein) 111-117<br /> (b) Hagsmunir barnsins í fyrirrúmi (3. grein) 118-122<br /> (c) Réttur til lífs, afkomu og þroska (6. grein) 123-124<br /> (d) Virðing fyrir sjónarmiðum barns (12. grein) 125-135<br /> <br /> <strong>V. Borgaraleg réttindi 136-192</strong><br /> (a) Nafn og þjóðerni (7. grein) 136-142<br /> (b) Réttur til að varðveita auðkenni (8. grein) 143-146<br /> (c) Tjáningarfrelsi (13. grein) 147-148<br /> (d) Aðgangur að upplýsingum (17. grein) 149-162<br /> (e) Réttur til frjálsrar hugsunar, sannfæringar og trúar (14. grein) 163-170<br /> (f) Félagafrelsi og frelsi til að koma saman með friðsömum hætti<br /> (15. grein) 171-174<br /> (g) Vernd einkalífs (16. grein) 175-180<br /> (h) Réttur til að þurfa ekki að þola pyndingar eða aðra grimmilega,<br /> ómannúðlega eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (37. grein a) 181-192<br /> <br /> <strong>VI. Fjölskyldumálefni 193-270</strong><br /> (a) Leiðsögn og handleiðsla foreldra (5. grein) 194-195<br /> (b) Foreldraábyrgð (18. grein 1. og 2. málsgrein)<br /> 1. málsgrein 196-202<br /> 2. málsgrein 203-221<br /> (c) Aðskilnaður frá foreldrum (9. grein) 222-230<br /> (d) Endurfundir fjölskyldunnar (10. grein) 231-234<br /> (e) Innheimta framfærslueyris með barni (27. grein 4. málsgrein) 235<br /> (f) Börn sem njóta ekki fjölskyldu sinnar (20. grein) 236-256<br /> (g) Ættleiðing (21. grein) 257-260<br /> (h) Ólöglegur flutningur barna og hald erlendis (11. grein) 261-263<br /> (i) Misnotkun og vanræksla á börnum (19. grein)<br /> Líkamlegur og sálrænn bati og félagsleg aðlögun (39. grein) 264-267<br /> (j) Regluleg endurskoðun á vistun (25. grein) 268-270<br /> <br /> <strong>VII. Heilsugæsla 271-310</strong> (a) Afkoma og þroski (6. grein, 2. málsgrein) 271-272<br /> (b) Fötluð börn (23. grein) 273-289<br /> (c) Heilsa og heilsugæsla (24. grein) 290-308<br /> (d) Félagsleg aðstoð og aðstaða til umönnunar barna (26. grein og<br /> 18. grein 3. málsgrein) og<br /> (e) Lífsafkoma (27. grein 1.-3. málsgrein) 309-310<br /> <br /> <strong>VIII. Menntun, tómstundir og menningarmál 311-355</strong><br /> (a) Menntun, þar með talið starfsmennun og ráðgjöf (28. grein) 311-327<br /> (b) Markmið menntunar (29. grein) 328-337<br /> (c) Frítími, tómstundir og þátttaka í menningarlífi (31. grein) 338-355<br /> <br /> <strong>IX. Sérstakar verndarráðstafanir 356-423</strong><br /> (a) Börn í neyðarástandi<br /> (i) Flóttamannabörn (22. grein) 356-366<br /> (ii) Börn í vopnuðum átökum (38. grein) Sálrænn bati og<br /> samfélagsleg aðlögun (39. grein) 367<br /> (b) Börn sem komast í kast við lögin<br /> (i) Stjórn á málefnum sem varða brot ungmenna (40. grein) 368-378<br /> (ii) Börn sem eru svipt frelsi sínu, þar með talið hvers konar<br /> varðhald, fangelsun og ráðstöfun vegna forsjár (37. grein (b),<br /> (c) og (d)) 379-389<br /> (iii) Refsing ungmenna, sérstaklega bann við dauðarefsingu og<br /> lífstíðarfangelsi (37. grein (a)) 390-392<br /> (iv) Líkamlegur og sálrænn bati (39. grein) 393<br /> (c) Misnotkun barna. Líkamlegur og sálrænn bati og samfélagsleg<br /> aðlögun (39. grein)<br /> (i) Efnahagsleg misnotkun, þ.m.t. vinna barns (32. grein) 394-399<br /> (ii) Misnotkun ávana- og fíkniefna (33. grein) 400-411<br /> (iii) Kynferðisleg hagnýting og misnotkun (36. grein) 412-420<br /> (iv) Önnur misnotkun (36. grein) 421<br /> (v) Sala og brottnám barna og verslun með börn (35. grein) 422<br /> (d) Börn sem tilheyra hópum minnihluta eða frumbyggja (30. grein) 423<br /> <br /> <strong>Niðurlag - Lokaathugasemdir nefndar um réttindi barnsins 424-439</strong></div>
28.08.1998Þriðja og fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/%c3%9eri%c3%b0ja%20og%20fj%c3%b3r%c3%b0a%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Samnings%20um%20afn%c3%a1m%20allrar%20mismununar%20gagnvart%20konum%20-%20Copy%20(1).pdf" target="_blank">Þriðja og fjórða skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum</a> (pdf á ensku)</span></li> </ul>
05.05.1998Þriðja skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi<div style="text-align: center;"> <p><strong>Þriðja skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi</strong><br /> <br /> <br /> <br /> <strong>EFNISYFIRLIT</strong></p> </div> <br /> <br /> <br /> <span style="text-decoration: underline;">Málsgreinar</span><br /> <br /> <strong>I. Almennar athugasemdir 1 - 11</strong><br /> <br /> <strong>II. Upplýsingar sem varða</strong> <br /> <strong>einstök ákvæði í</strong> <br /> <strong>I. II. og III. kafla samningsins 12 - 103</strong> <br /> <br /> <p>1. grein 12 - 13<br /> 2. grein 14 - 21<br /> 3. grein 22 - 29<br /> 4. grein 30<br /> 5. grein 31<br /> 6. grein 32 - 34<br /> 7. grein 35 - 37<br /> 8. grein 38 - 40<br /> 9. grein 41 - 42<br /> 10. grein 43 - 49<br /> 11. grein 50<br /> 12. grein 51 - 53<br /> 13. grein 54 - 58<br /> 14. grein 59 - 62<br /> 15. grein 63 - 64<br /> 16. grein 65<br /> 17. grein 66 - 67<br /> 18. grein 68 - 70<br /> 19. grein 71 - 73<br /> 20. grein 74<br /> 21. grein 75 - 76<br /> 22. grein 77 - 80<br /> 23. grein 81 - 89<br /> 24. grein 90 - 92<br /> 25. grein 93 - 96<br /> 26. grein 97 - 99<br /> 27. grein 100 - 101<br /> <br /> <strong>Fyrirvarar 102 - 103</strong><br /> <br /> </p> <div style="text-align: center;"> <strong>Þriðja skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings</strong><br /> <strong>um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi</strong><br /> <strong>samkvæmt 40. gr. samningsins</strong>. </div> <br /> <br /> <strong>I. Almennar athugasemdir</strong><br /> <br /> <p>1. Hér verður lýst helstu lagabreytingum og aðgerðum sem gerðar hafa verið á þeim rúmlega tveimur árum sem liðin eru frá því að önnur skýrsla Íslands um framkvæmd samningsins um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi var gerð haustið 1992. Aðeins verða taldar í stórum dráttum mikilvægustu lagabreytingar sem orðið hafa síðan eða eru fyrirhugaðar og máli skipta fyrir framkvæmd ákvæða samningsins á Íslandi. Nánari umfjöllun um efni laga og aðgerðir er síðan að finna í II. hluta í tengslum við einstaka ákvæði samningsins, en ekki verður fjallað sérstaklega um atriði í ákvæðum samningsins þar sem engar lagabreytingar hafa orðið eða ráðstafanir gerðar og ástand að öðru leyti óbreytt frá síðustu skýrslu. Hvað varðar almennar upplýsingar um land og þjóð, stjórnskipun og stjórnarhætti, úrlausnarvald um hvort mannréttindi eru brotin og um gildi alþjóðasamninga um mannréttindi að landsrétti er vísað til almennra athugasemda með annarri skýrslu Íslands um framkvæmd samningsins(HRI/CORE/1/Add.26), þar sem þessi atriði standa óbreytt, nema annað sé sérstaklega tekið fram.<br /> <br /> 2. Af mikilvægustu lagabreytingum frá síðustu skýrslu Íslands má fyrst nefna að 1. janúar 1994 tóku gildi ný stjórnsýslulög, nr. 37/1993. Stjórnýslulögin eru talin vera mikil réttarbót frá því sem áður var enda voru með þeim í fyrsta skipti lögfestar almennar reglur um meðferð mála í stjórnsýslunni. Lögin taka til allrar stjórnsýslu ríkis og sveitarfélaga, nema sérlög geymi strangari málsmeðferðarreglur. Lögunum er ætlað að gilda þegar stjórnvöld taka ákvarðanir um rétt eða skyldur einstaklinga eða lögaðila. Helsta markmið með setningu stjórnsýslulaganna er að tryggja sem best réttaröryggi manna í skiptum við hið opinbera þegar ákvarðanir eru teknar sem snerta þá. Með lögunum voru því lögfestar reglur um málsmeðferð í stjórnsýslunni, þ.e. bæði form- og efnisreglur varðandi undirbúning mála og úrlausn þeirra, þar á meðal um rétt þegnanna, auk þess að fylgjast með meðferð mála hjá stjórnvöldum og koma að sjónarmiðum sínum og andmælum. Þótt þessar reglur hafi áður verið ólögfestar var að meginstefnu byggt á þeim sem óskráðum grundvallarreglum innan stjórnsýslunnar.<br /> <br /> 3. Ýmsar breytingar hafa verið gerðar á lögum um eftirlit með útlendingum nr. 45/1965. Samkvæmt eldri tilhögun laganna tók dómsmálaráðherra ákvörðun um brottvísun útlendings sem var á löglegan hátt kominn á landssvæði ríkisins að tilteknum skilyrðum uppfylltum og enginn málskotsréttur var fyrir hendi um þá ákvörðun. Með lögum nr. 133/1993 var þessari skipan breytt þannig að nú er það sérstök stofnun, Útlendingaeftirlitið, sem tekur ákvörðun um brottvísun útlendings úr landi við þessar kringumstæður. Slíka ákvörðun er hægt að kæra til dómsmálaráðherra til endurskoðunar og er skylt samkvæmt lögunum að leiðbeina útlendingi um þessa kæruheimild þegur honum er kynnt ákvörðun um brottvísun. Af þessari ástæðu varð óþarfur fyrirvari sem Ísland gerði við 13. grein samningsins og hefur hann því verið felldur niður.<br /> <br /> 4. Með lögum nr. 83/1994 var sett á stofn embætti umboðsmanns barna og tók umboðsmaður til starfa 1. janúar 1995. Með stofnun embættis umboðsmanns barna er stefnt að því að bæta hag barna í samfélaginu og er umboðsmanni ætlað að standa vörð um hagsmuni og réttindi barna. Starf umboðsmanns á að vera að vinna að því að stjórnsýsluhafar, einstaklingar, félög og samtök einstaklinga taki fullt tillit til réttinda, þarfa og hagsmuna barna. Þannig setur hann fram ábendingar og tillögur um úrbætur sem snerta hag barna á öllum sviðum samfélagsins. Í þessu felst meðal annars það hlutverk að stuðla að því að virtir verði þjóðréttarsamningar með ákvæðum sem varða réttindi og velferð barna og fullgiltir hafa verið af Íslands hálfu og enn fremur að benda á að samningar um þetta efni verði fullgiltir. Umboðsmaður barna er sjálfstæður í störfum sínum og óháður fyrirmælum framkvæmdarvaldsins en gefur forsætisráðherra árlega skýrslu um starfsemi sína.<br /> <br /> 5. Þegar þessi skýrsla er rituð liggur fyrir Alþingi frumvarp til nýrra mannanafnalaga. Núgildandi mannaanafnalög hafa sætt gagnrýni og þá sérstaklega sú tilhögun um að útlendingi sem gerist íslenskur ríkisborgari sé skylt að taka upp íslenskt eiginnafn, samhliða erlendu nafni sínu. Ber börnum hans 15 ára og yngri og þeim sem hann eignast þaðan í frá að kenna sig við íslenska eiginnafnið. Nái frumvarpið um ný mannanafnalög fram að ganga verður afnumin þessi skylda útlendings til að taka upp íslenskt nafn við veitingu ríkisborgararéttar og fá hann og börn hans að halda óbreyttu erlendu ættarnafni sínu.<br /> <br /> 6. Í júní 1994 gerði Alþingi þingsályktun um að endurskoða skyldi mannréttindaákvæði íslensku stjórnarskrárinnar og skyldi slíkri endurskoðun vera lokið fyrir næstu reglulegu þingkosningar vorið 1995. Í þingsályktuninni var sérstaklega tiltekið að tímabært væri að endurskoða mannréttindaákvæði stjórnarskrárinnar með tilliti til þeirra alþjóðlegu skuldbindinga sem Ísland hefur gengist undir með því að gerast aðili að alþjóðlegum sáttmálum til verndar mannréttindum. Í febrúarmánuði 1995 samþykkti Alþingi frumvarp til breytinga á mannréttindaákvæðum íslensku stjórnarskrárinnar. Ef það verður aftur samþykkt óbreytt af Alþingi eftir að almennar kosningar hafa farið fram verður það að gildum stjórnskipunarlögum. Þar eru ráðgerðar margvíslegar breytingar og viðbætur við núgildandi mannréttindaákvæði, sem eru að ýmsu leyti orðin úrelt, enda standa þau nánast óbreytt frá árinu 1874. Hafa núgildandi mannréttindaákvæði verið gagnrýnd bæði í innlendri umræðu og á alþjóðlegum vettvangi. Sú gagnrýni hefur einkum beinst að því að í núgildandi mannréttindakafla stjórnarskrárinnar skorti skýr ákvæði um ýmis grundvallarmannréttindi. Þannig var ekki lengur talið nægilegt að ákvæði sem tryggja þessi réttindi sé að finna í almennri löggjöf eða að litið sé á slík réttindi sem óskráðar undirstöðureglur. Breytingunum á mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar er ætlað að ráða bót á þessu, en samkvæmt þeim er ýmsum nýjum réttindum bætt við þau sem fyrir voru, auk þess að gera orðalag sumra eldri ákvæða mun ítarlegra.<br /> <br /> 7. Réttindi sem ráðgert er að bætist við núgildandi mannréttindaákvæði stjórnarskrárinnar eru eftirfarandi, með vísun til greinarnúmera í stjórnarskránni:<br /> - Almenn regla um jafnræði allra fyrir lögunum og að allir skuli njóta mannréttinda (1. mgr. 65. gr.)<br /> - Jöfn réttindi karla og kvenna (2. mgr. 65. gr.)<br /> - Reglur um ferðafrelsi og rétt til að velja dvalarstað (66. gr.)<br /> - Bann við pyndingum, ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (1. mgr. 68. gr.)<br /> - Bann við nauðungarvinnu (2. mgr. 68.gr.)<br /> - Bann við afturvirkni refsilaga og bann við að heimila í lögum dauðarefsingu (69. gr.)<br /> - Lágmarksskilyrði fyrir réttlátri málsmeðferð fyrir dómstólum í einkamálum og sakamálum (70. gr.)<br /> - Skylda ríkis til að veita börnum sérstaka lagavernd (3. mgr. 76. gr.)<br /> - Bann við afturvirkni skattalaga (77. gr.)<br /> <br /> 8. Þess ber að geta að íslenskir þegnar hafa í raun notið allra ofantalinna réttinda fram til þessa, enda eru flest þeirra annað hvort þegar talin í almennri löggjöf eða litið hefur verið á þau sem óskráðar en stjórnarskrárverndaðar grundvallarreglur. Engu að síður þykir tryggara að binda þessi réttindi í stjórnskipunarlög í ljósi mikilvægis þeirra. Verður nánar fjallað um einstaka ákvæði breytinganna á mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar í tengslum við einstaka ákvæði samningsins.<br /> <br /> 9. Frá því að síðasta skýrsla um framkvæmd samningsins var rituð hefur Mannréttindasáttmáli Evrópu verið lögfestur á Íslandi með lögum 62/1994 fyrstur alþjóðlegra mannréttindasamninga og er því hægt að beita ákvæðum hans fyrir íslenskum dómstólnum eins og innanlandslöggjöf. Ekki hefur verið tekin ákvörðun um að lögfesta aðra alþjóðlega mannréttindasamninga eins og stendur. Áðurnefndar breytingar sem ráðgerðar eru á mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar taka að mörgu leyti mið af ákvæðum alþjóðlegra mannaréttindasamninga, bæði á vegum Evrópuráðsins og Sameinuðu þjóðanna.<br /> <br /> 10. Þess má að lokum geta að niðurstöður nefndarinnar sem starfar samkvæmt samningnum um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, frá 29. nóvember 1993 um aðra skýrslu Íslands urðu tilefni nokkurrar opinberrar umræðu á Íslandi. Skýrslunni og niðurstöðum nefndarinnar var dreift til allra fjölmiðla og var skýrt frá niðurstöðunum í öllum stærstu fjölmiðlum landsins.<br /> <br /> 11. Segja má að umræður um mannréttindamál og áhugi almennings á þeim vettvangi hafi aukist töluvert á Íslandi undanfarin tvö til þrjú ár. Er ályktun Alþingis frá júní 1994 og fyrirhugaðar breytingar á mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar til marks um þennan aukna áhuga. Miklar umræður urðu í þjóðfélaginu um efni stjórnarskrárfrumvarpsins þegar það var lagt fram á Alþingi. Urðu ábendingar og gagnrýni á ákvæði frumvarpsins sem þar kom fram tilefni ýmissa breytinga sem gerðar voru á því í meðförum Alþingis. Má vafalaust rekja aukin áhuga almennings á mannréttindum að einhverju leyti til umræðna á alþjóðlegum vettvangi um stöðu mannréttindamála á Íslandi og ábendinga um hvað má betur fara í þeim efnum. Þess má einnig geta að sérstök mannréttindaskrifstofa var stofnuð í Reykjavík vorið 1994, en sambærilegar skrifstofur hafa starfað á öðrum Norðurlöndum um nokkurt skeið. Þeir aðilar sem stóðu að stofnun mannréttindaskrifstofunnar voru Íslandsdeild Amnesty International, Samtökin Barnaheill, Biskupsstofa, Lögmannafélag Íslands, Hjálparstofnun Kirkjunnar, Rauði Krossinn, Kvenréttindafélag Íslands, Jafnréttisráð og UNIFEM á Íslandi. Má ætla að Mannréttindaskrifstofan láti meðal annars til sín taka hvernig til hefur tekist með framkvæmd alþjóðlegra mannréttindasamningu hér á landi og hefur hún þegar staðið fyrir fræðslu- og kynningarstarfi á vettvangi mannréttindamála, bæði fyrir lögfræðinga og fyrir almenning.<br /> <br /> <br /> <strong>II. Upplýsingar sem varða einstök ákvæði í I. II. og III. kafla samningsins</strong></p> <div style="text-align: center;"> <strong>1. grein</strong> </div> <p>12. Vísað er til 1.-7. málsgreinar annarrar skýrslu Íslands og eru atriði sem þar er lýst óbreytt í öllum meginatriðum. Því má þó bæta við vegna umfjöllunar um samninginn um evrópska efnahagssvæðið (EES), að samningurinn tók gildi á Íslandi 1. janúar 1994 og samhliða því ýmsar lagabreytingar sem kveða á um réttarstöðu íbúa á evrópska efnahagssvæðinu á Íslandi<br /> <br /> 13. Í tengslum við umfjöllun í 7. málsgrein skýrslunnar um refsiaðgerðir gegn Suður-Afríku, má geta þess að með lögum nr. 33/1993 voru felld niður lög um bann gegn viðskiptum við Suður-Afríku.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>2. grein</strong> </div> <p>14. Frá því að síðasta skýrsla Íslands var gerð hafa ýmsar ráðstafanir verið gerðar í því skyni að tryggja þau réttindi sem talin eru í 1. og 2. málsgrein 2. greinar samningsins. Hvað varðar almennu jafnræðisregluna sérstaklega má einnig vísa til umfjöllunar um 26. grein samningins hér á eftir.<br /> <br /> 15. Sú tilhneiging er vaxandi í íslenskri löggjöf að setja í ýmis sérlög<br /> ákvæði um bann við mismunun og að jafna hlut þeirra sem hafa áður þurft að þola mismunun. Í þessu sambandi má til dæmis nefna frumvarp sem nú liggur fyrir til nýrra mannanafnalaga, en eitt helsta markmið þess er að jafna nafnrétt manna eftir því sem kostur er meðal annars með því að auka rétt erlendra manna sem gerast íslenskir ríkisborgarar. Hefur núgildandi fyrirkomulag sem meðal annars skyldar útlendinga til að taka upp íslenskt kenninafn er þeir gerast íslenskir ríkisborgarar verið gagnrýnt.<br /> <br /> 16. Í 11. gr. nýju stjórnsýslulaganna frá 1993 hefur verið sett mikilvæg regla um jafnræði manna þegar leyst er úr málum þeirra í stjórnsýslunni. Þar segir að við úrlausn mála sé óheimilt að mismuna aðilum á grundvelli sjónarmiða byggðum á kynferði þeirra, kynþætti, litarhætti, þjóðerni, trúarbrögðum, stjórnmálaskoðunum, þjóðfélagsstöðu , ætterni eða öðrum sambærilegum ástæðum. Þótt þessi regla hafi fyrir gildistöku laganna verið talin meðal óskráðra undirstöðureglna í stjórnsýslunni<br /> þótti nauðsynlegt að festa hana með skýrum hætti í lög.<br /> <br /> 17. Í almennum athugasemdum við skýrslu þessa var nefnt að samkvæmt breytingum á stjórnarskránni er ráðgert að í 1. mgr. 65. stjórnarskrárinnar verði almenn jafnræðisregla um að allir skuli vera jafnir fyrir lögum án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Er regla þessi að mörgu leyti sambærileg við jafnræðisregluna í 26. gr. samningsins og verður nánar fjallað um hana í skýringum við það ákvæði. Hún er því ekki einskorðuð við að menn skuli njóta réttinda sem tryggð eru í mannréttindaákvæðum án mismununar heldur gildir hún á öllum sviðum löggjafar.<br /> <br /> 18. Þess má geta að þar sem Mannréttindasáttmáli Evrópu hefur öðlast lagagildi á Íslandi með lögum nr. 62/1994 má vísa til 14. gr. sáttmálans sem kveður á um að réttindi þau og frelsi sem lýst er í Mannréttindasáttmálanum skuli tryggð án nokkurs manngreinarálits, svo sem vegna kynferðis, kynþáttar, litarháttar, tungu, trúarbragð, stjórnmála- eða annarra skoðana, þjóðernis eða þjóðfélagsstöðu, sambands við þjóðernisminnihluta, eigna, ætternis, eða annarra aðstæðna.<br /> <br /> 19. Varðandi 3. málsgrein 2. greinar samningsins hafa engar sérstakar breytingar orðið í framkvæmd eða á löggjöf sem varðar rétt manna til að fá raunhæfar úrbætur ef brotið er á réttindum þeirra. Er því vísað til umfjöllunar í 19.-32. málsgreinar í síðustu skýrslu um þetta efni. Þó má árétta að sú meginregla gildir samkvæmt íslenskum rétti að dómstólar hafa talið sér heimilt að meta hvort almenn lög eru samrýmanleg stjórnarskránni, og skapast sú aðstaða ekki síst í tengslum við mannréttindaákvæði stjórnarskrárinnar. Telji dómstólar að almenn lög brjóti gegn mannréttindaákvæðum, beita þeir ekki lögunum þar sem stjórnarskrárákvæðin ganga þeim framar. Hins vegar hafa þeir ekki heimild til þess að fella lög formlega úr gildi. Ekki er formlega kveðið á um þessa heimild dómstóla til þess að endurskoða lög hvorki í stjórnarskránni né annars staðar, en hún er talin meðal óskráðra grundvallarreglna í íslenskri stjórnskipan.<br /> <br /> 20. Þótt alþjóðlegir mannréttindasamningar aðrir en Mannréttindasáttmáli Evrópu hafi ekki lagagildi á Íslandi er ekki sjaldgæft að vísað sé til þeirra fyrir íslenskum dómstólum. Dómstólar skýra íslensk lög til samræmis við þjóðréttarskuldbindingar sem íslenska ríkið hefur gengist undir með aðild sinni að alþjóðlegum mannréttindasamningum en almennt er litið svo á að íslensk löggjöf sé í samræmi við þessa samninga. Þess eru dæmi um að í dómsniðurstöðum hafi verið vísað til samningsins um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi.<br /> <br /> 21. Vegna umfjöllunar um umboðsmann Alþingis í 27.-31. málsgrein annarrar skýrslu, má geta þess að umfang starfsemi hans fer vaxandi og kvörtunum sem honum berast fer enn fjölgandi. Frá því embættið tók til starfa árið 1988 hefur starfsemi umboðsmanns verið mjög árangursrík. Hafa ábendingar hans til stjórnvalda og gagnrýni á störf þeirra haft mikil áhrif og eftir þeim farið, þrátt fyrir að niðurstöður hans séu ekki bindandi fyrir stjórnvöld. Síðustu tölur um fjölda kvartana eru eftirfarandi:<br /> <span style="text-decoration: underline;">Ár</span> <span style="text-decoration: underline;">Fjöldi kvartana</span> <span style="text-decoration: underline;">Mál tekin upp að eigin</span><br /> <span style="text-decoration: underline;">frumkvæði umboðsmanns</span><br /> 1992 190 4<br /> 1993 235 3<br /> 1994 342 5<br /> <br /> </p> <div style="text-align: center;"> <strong>3. grein</strong> </div> <p>22. Áður hefur verið nefnt samkvæmt breytingum á stjórnarskránni er tiltekið sérstaklega í 2. mgr. 65. gr. hennar að konur og karlar skuli njóta jafns réttar í hvívetna. Með þessu er lögð enn frekari áhersla á jafnrétti kynjanna, en leiða má af almennu jafnræðisreglunni sem sett er fram í 1. mgr. sama stjórnarskrárákvæðis. Ekki hafa orðið almennar lagabreytingar að öðru leyti sem tengjast jafnréttismálum milli kvenna og karla og má vísa til umfjöllunar í 40.-42. gr. um það efni. Alþingi samþykkti þingsályktun þann 7. maí 1993 um fjögurra ára áætlun um aðgerðir til að ná fram jafnrétti kynjanna, en með henni var ríkisstjórninni falið að vinna samkvæmt framkvæmdaáætlun að aðgerðum til að ná fram jafnrétti kynjanna á tímabilinu 1992-96. Hefur jafnréttisráði verið falið að hafa umsjón með að markmiðum framkvæmdaáætlunarinnar verði náð á tímabilinu.<br /> <br /> 23. Þrátt fyrir að kjör kvenna breyst mikið til batnaðar á síðustu áratugum og konur njóti nú að öllu leyti jafnrar lagalegrar stöðu á við karla hefur ekki enn náðst full jafnrétti í framkvæmd milli karla og kvenna á ýmsum sviðum. Þetta á hvað helst við um stöðu á vinnumarkaðnum, en þótt lög hafi lengi kveðið á um jöfn laun kvenna og karla og staða kvenna hafi batnað mikið í þeim efnum virðist þó sem ekki ríki þar enn fullt launajafnrétti. Má í þessu sambandi meðal annars vísa til eftirfarandi tölulegra upplýsinga.<br /> <br /> 24. Greitt tímakaup kvenna sem hlutfall(%) af tímakaupi karla á Íslandi 1990- 1993:<br /> <span style="text-decoration: underline;">Verkakonur</span> <span style="text-decoration: underline;">Afgreiðslukonur</span> <span style="text-decoration: underline;">Skrifstofukonur</span><br /> 1990 92,6 73,6 72,0<br /> 1991 94,5 71,4 73,0<br /> 1992 93,7 70,7 74,6<br /> 1993 93,7 70,8 76,5<br /> <br /> 25. Þótt þátttaka kvenna í atvinnulífinu hafi aukist verulega á síðustu áratugum þá eru sum störf enn þá mjög kynjaskipt, og almennt er talið að störf sem álitin eru hefðbundin kvennastörf, svo sem umönnun barna eða sjúklinga, séu lægra launuð en hefðbundin karlastörf. Konur eru enn í miklum meirihluta í verslun og þjónustu en á því sviði eru þær í miklum minnihluta í stjórnunarstöðum og í stöðum sérfræðinga. Hlutur kvenna í opinberum nefndum, stjórnum og ráðum hefur aukist nokkuð undanfarin ár en þó er langt í land að hann sé jafn á við karla. Þannig má benda á að hlutfall kvenna í opinberum nefndum og ráðum var u.þ.b 20% árið 1994 en hafði þá aukist úr u.þ.b. 15% árið 1990 og var aðeins tæplega 10% árið 1987.<br /> <br /> 26. Eftirfarandi eru tölfræðiupplýsingar um skiptingu vinnuafls á Íslandi eftir atvinnugreinum í apríl 1994 (í prósentum talið):<br /> <span style="text-decoration: underline;">Konur</span> <strong><span style="text-decoration: underline;">K</span></strong><span style="text-decoration: underline;">arlar</span><br /> Landbúnaður 4 5<br /> Fiskveiðar 0 9<br /> Iðnaður 14 20<br /> - þ.a. fiskiðnaður 7 6<br /> Veitur 1 1<br /> Mannvirkjagerð 0 12<br /> Verslun og viðgerðir 13 13<br /> Hótel og veitingahús 4 3<br /> Samgöngur/fjarskipti 5 8<br /> Fjármálaþjónusta 5 2<br /> Fasteignaviðskipti<br /> og ýmis þjónusta 5 7<br /> Opinber stjórnsýsla 5 5<br /> Fræðslustarfsemi 9 3<br /> Heilbrigðismál og<br /> félagsleg þjónusta 28 5<br /> Önnur samfélagsleg<br /> þjónusta og menning-<br /> arstarfsemi 8 7<br /> Ótilgreint 0 -<br /> Alls 100 100<br /> <br /> 27. Skipting vinnuafls eftir starfsgreinum var í apríl 1994 eftirfarandi (í prósentum talið):<br /> <span style="text-decoration: underline;">Konur</span> <span style="text-decoration: underline;">Karlar</span><br /> Embættismenn og<br /> stjórnendur 5 12<br /> Sérfræðingar 13 12<br /> Tæknar og sérmennt-<br /> að starfsfólk 16 9<br /> Skrifstofufólk 17 3<br /> Þjónustu- og<br /> verslunarfólk 25 10<br /> Bændur og fiskimenn 3 11<br /> Iðnaðarmenn 9 24<br /> Véla- og vélgæsla 2 14<br /> Ósérhæft starfsfólk 11 4<br /> Ótilgreint 0 -<br /> Alls 100 100<br /> <br /> 28. Með lögum um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla nr. 28/1991 var sett á stofn kærunefnd jafnréttismála. Nefndin er skipuð af félagsmálaráðherra til þriggja ára í senn og eru nefndarmenn lögfræðingar. Tveir nefndarmanna eru tilnefndir af Hæstarétti, þar af annar sem formaður og einn er skipaður án tilnefningar. Hlutverk nefndarinnar er að taka við ábendingum um brot á ákvæðum jafnréttislaganna, rannsaka mál af því tilefni og senda að rannsókn lokinni niðurstöður til þeirra aðila er málið snertir. Nefndin getur einnig í ákveðnum tilvikum haft frumkvæði um ábendingar varðandi framkvæmd laganna. Atvinnurekendum, opinberum stofnunum, félagasamtökum og öðrum þeim sem upplýst geta mál, er skylt að veita nefndinni allar þær upplýsingar sem málið varða. Þegar um er að ræða mál sem ætla má að geti hafa stefnumarkandi áhrif á vinnumarkaðinn í heild skal kærunefnd leita umsagnar frá heildarsamtökum launþega og viðsemjendum þeirra. Álitsgerðir kærunefndar eru ekki bindandi fyrir aðila. Í þeim tilvikum þar sem ákvæði laganna eru brotin að mati nefndarinnar, skal hún beina rökstuddum tilmælum um úrbætur til hlutaðeigandi aðila. Í samráði við aðila er nefndinni heimilt að höfða mál fyrir dómstólum, fallist mótaðili ekki á tilmæli nefndarinnar. Í slíku dómsmáli getur nefndin krafist viðurkenningar á að jafnréttislög hafi verið brotin. Enn fremur getur hún krafist bóta vegna fjártjóns og miska. Þeim málum hefur fjölgað nokkuð þar sem aðili óskar eftir að máli hans sé fylgt eftir gagnvart atvinnurekanda. Í fyrstu er reynt að leita sátta, en ef það tekst ekki er málið falið sjálfstætt starfandi lögmönnum til frekari meðferðar. Á árinu 1993 gekk dómur í Hæstarétti Íslands í máli sem varðaði álitaefni um brot á jafnréttislögum í tengslum við stöðuveitingu. Niðurstaða réttarins var að veiting menntamálaráðherra í lektorsstöðu við Háskóla Íslands hefði brotið gegn ákvæðum jafnréttislaga. Konunni sem kærði stöðuveitinguna voru hins vegar ekki dæmdar bætur þar sem hún hafði ekki orðið fyrir fjártjóni að mati réttarins og ekki voru taldar nægar líkur fyrir því að hún hefði orðið fyrir miska vegna málsins.<br /> <br /> 29. Á árinu 1993 bárust kærunefnd jafnréttismála ellefu mál. Kærunefndin lauk afgreiðslu tólf mála á árinu, þar af voru níu mál sem bárust henni á árinu 1992. Af áðurgreindum tólf málum voru karlar kærendur í fjórum, en konur í átta málum. Nefndin taldi að réttur hefði verið brotinn á kæranda að hluta eða öllu leyti í sex þessara mála. Fjögur málanna af heildarfjöldanum vörðuðu launajafnrétti kynja, þar af fjölluðu tvö þeirra um rétt feðra til launa í fæðingarorlofi; fimm mál fjölluðu um stöðuveitingar; tvö mál fjölluðu um vinnuaðstæður; tvö um uppsagnir og eitt mál um rétt til félagsaðildar og var það jafnframt eina málið sem ekki var vinnumarkaðsmál.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>4. grein</strong> </div> <p>30. Engar breytingar hafa átt sér stað hvorki í íslenskri löggjöf né í framkvæmd sem varða þetta ákvæði samningsins og eru slíkar breytingar ekki fyrirhugaðar. Er því vísað til umfjöllunar í 63. og 64. málsgreinar í annarri skýrslu Íslands.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>5. grein</strong> </div> <p>31. Vísað er til umfjöllunar í 65. og 66. málsgrein annarrar skýrslu Íslands en engin stefnubreyting hefur orðið á þeim grundvallarreglum um skýringu laga og þjóðréttarsamninga sem þar er lýst.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>6. grein</strong> </div> <p>32. Ekki hafa orðið breytingar á refsilöggjöf í tengslum við manndráp frá því önnur skýrsla Íslands var gerð og er því vísað til umfjöllunar þar um 6. grein samningsins.<br /> <br /> 33. Eins og fram kemur í 72. málsgrein annarrar skýrslu var dauðarefsing afnumin úr íslenskum lögum árið 1928 eftir að hafa ekki verið beitt í tæpa öld. Engin álitaefni hafa vaknað síðan um að taka aftur upp dauðarefsingar á Íslandi, hvorki í tengslum við stríðstíma né aðrar aðstæður. Ísland er aðili að annarri valfrjálsri bókun við alþjóðasamninginn um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi um afnám dauðarefsingar og viðbótarsamningi nr. 6 við Mannréttindasáttmála Evrópu varðandi afnám dauðarefsingar.<br /> <br /> 34. Þess má geta að í nýrri 69. gr. stjórnarskrárinnar er stjórnarskrárbundin sú regla að í lögum megi aldrei mæla fyrir um dauðarefsingu. Slíkt afdráttarlaust orðalag gengur mun lengra en gert er bæði í samningnum um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi og í Mannréttindasáttmála Evrópu. Þótt ekki hafi náðst alþjóðleg samstaða um algert afnám dauðarefsinga þykir eðlilegt og í samræmi við íslenska réttarvitund að fortakslaust bann við dauðarefsingum sé meðal mannréttindaákvæða stjórnarskrárinnar.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>7. grein</strong> </div> <p>35. Atriði sem lýst er í 80.-100. grein annarrar skýrslu Íslands í tengslum við efni 7. gr. samningsins standa í meginatriðum óbreytt þegar þessi skýrsla er rituð og er því vísað til þeirrar umfjöllunar.<br /> <br /> 36. Fram til þessa hefur engin almenn regla verið í íslenskri löggjöf eða stjórnarskrá sem kveður á um fortakslaust bann við pyndingum, eða grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu. Hefur reglan hins vegar verið talin meðal mikilvægustu óskráðra grundvallarreglna að baki mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar og hafa ekki vaknað álitaefni um gildi hennar. Í ljósi mikilvægis þessara réttinda hefur nú verið gerð tillaga um að hún verði skráð meðal mannréttindaákvæða stjórnarskrárinnar. Samkvæmt breytingum á stjórnarskránni verður skýrlega orðuð í 1. mgr. 68. gr. reglan um engan megi beita pyndingum ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu.<br /> <br /> 37. Í skýringum með stjórnarskrárbreytingum á áðurnefndu ákvæði kemur meðal annars fram að banninu við ómannúðlegri og vanvirðandi meðferð sé einkum ætlað að skírskota til aðstæðna þar sem maður hefur verið sviptur frelsi, enda sé meiri hætta á en endranær að maður sæti ómannúðlegri meðferð þegar honum er haldið gegn vilja sínu. Kemur því sérstaklega til álita í þessum efnum meðferð handtekinna manna og gæslufanga svo og til dæmis manna sem hafa verið sviptir frelsi vegna andlegrar vanheilsu og er haldið nauðugum á sjúkrahúsi. Þá er litið svo á að í þessu ákvæði felist bann við læknisfræðilegum og vísindalegum tilraunum án samþykkis þess einstaklings sem á í hlut og er í skýringum við ákvæðið sérstaklega vísað í síðari málslið 7. gr. alþjóðasamningsins um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>8. gr.</strong> </div> <p>38. Hvorki íslenska stjórnarskráin né almenn löggjöf hefur haft sérstakt ákvæði um bann við þrældómi og nauðungarvinnu. Í 2. mgr. áðurgreindrar 68. gr. í breyttri stjórnarskrár er lagt til að stjórnarskrárbinda reglu um að engum skuli gert að leysa af hendi nauðungarvinnu. Þrældómur eða þrælkunarvinna er ekki orðuð sérstaklega í ákvæðinu, en hún hefur ekki tíðkast á Íslandi um margar aldir. Er gengið út frá að ákvæðið um bann við nauðungarvinnu hljóti einnig að fela í sér bann við þrælkunarvinnu.<br /> <br /> 39. Áréttað er að ýmsar borgaraskyldur sem lýst er í 112.-116. málsgrein annarrar skýrslu Íslands eru ekki taldar falla undir hugtakið nauðungarvinna. Þess má geta að heimildin sem lýst er í 112. málsgrein annarrar skýrslu Íslands til að koma á herskyldu með lögum, fellur niður þegar breytingar á stjórnarskránni taka gildi. Henni hefur aldrei verði beitt enda hefur aldrei verið til íslenskur her. Er þó ekki litið svo á að brottfall reglunnar komi í veg fyrir að sett yrðu, ef þörf krefur, almenn lög þar sem yrði mælt fyrir um skyldu til að verða við herkvaðningu og taka til vopna.<br /> <br /> 40. Því má bæta við umfjöllun um frumvarp um samfélagsþjónustu í 111. málsgrein annarrar skýrslu Íslands að vorið 1994 voru samþykkt á Alþingi, lög um samfélagsþjónustu nr. 55/1994 og taka þau gildi 1. júlí 1995. Lögin fela í sér þá heimild, að hafi maður verið dæmdur í allt að þriggja mánaða óskilorðsbundna refsivist er heimilt, ef almannahagsmunir mæla ekki gegn því, að fullnusta dóminn þannig að í stað refsivistar komi ólaunuð samfélagsþjónusta, minnst 40 klukkustundir og mest 120 klukkustundir. Í lögunum eru settar ítarlegar reglur um skilyrði þess að samfélagsþjónusta komi til álita, en þar á meðal er það skilyrði að dómþoli óski þess að samfélagsþjónusta komi í stað refsivistar. Maður verður því aldrei þvingaður til þess að inna af hendi samfélagsþjónustu. Með lögunum er sett á<br /> stofn samfélagsþjónustunefnd sem hefur meðal annars það hlutverk að meta hvort skilyrði samfélagsþjónustu eru uppfyllt og að ákveða hvar, hvernig og á hve löngum tíma samfélagsþjónusta verði innt af hendi.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>9. grein</strong> </div> <p>41. Engar sérstakar breytingar hafa átt sér stað á löggjöf eða framkvæmd sem varðar frelsissviptingu og réttarstöðu frelsissvipts manns frá því að önnur skýrsla Íslands var gerð og er því vísað til umfjöllunar í 117. -147. málsgreinar skýrslunnar. Áréttað skal að grundvallarreglur um réttarstöðu frelsissvipts manns eru bundnar í 65. gr. stjórnarskrárinnar og nánari reglur, þar með talin öll þau atriði sem koma fram í 9. grein samningsins eru tryggð í löggjöf að öðru leyti, einkum í lögum um meðferð opinberra mála nr. 19/1992.<br /> <br /> 42. Í 67. gr. stjórnarskrárinnar er ráðgert samkvæmt fyrirhuguðum breytingum að stjórnarskrárbinda í ríkari mæli réttindi frelsissvipts manns sem talin eru í 9. grein samningsins. Ákvæðið er þannig mun ítarlegra en núgildandi 65. gr. stjórnarskrárinnar auk þess sem það nær í ýmsum atriðum einnig til réttarstöðu manna sem sviptir eru frelsi af öðrum ástæðum en í tengslum við rannsókn opinbers máls, en núgildandi 65. gr. tekur ekki til þeirra aðstæðna. Loks kveður 67. gr. sérstaklega á um bótarétt manns sem sviptur hefur verið frelsi að ósekju og er reglan því sambærileg við 5. málsgrein 9. greinar samningsins.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>10. grein</strong> </div> <p>43. Vísað er til umfjöllunar um meðferð fanga og fangavist í íslenskum fangelsum í 148.-171. málsgrein annarrar skýrslu Íslands. Frá því skýrslan var gerð hafa ekki verið gerðar sérstakar lagabreytingar sem tengjast þeim réttindum sem sett eru fram í 10. gr. samningsins.<br /> <br /> 44. Ýmsar ráðstafanir hafa hins vegar verið gerðar á undanförnum árum sem hafa það markmið að bæta meðferð og aðbúnað fanga í íslenskum fangelsum. Eins og nefnt er í 154. málsgrein annarrar skýrslu Íslands varð nokkur opinber umræða um málefni fanga á Íslandi á fyrri hluta árs 1992 eftir að nefnd sem gerði úttekt á fangelsismálum birti harðorða gagnrýni um húsakost og aðbúnað fanga almennt í íslenskum fangelsum. Í kjölfarið samþykkti ríkisstjórnin áætlun dómsmálaráðherra um úrbætur í fangelsismálum. Með samþykkt ríkisstjórnarinnar um fjögurra ára framkvæmdaáætlun í fangelsismálum skuldbatt dómsmálaráðherra sig til að forgangsraða þessu verkefni innan þess fjárhagsramma sem hann hefur yfir að ráða í samræmi við þá stefnumörkun sem kemur fram í framkvæmdaáætluninni.<br /> <br /> 45. Fyrsti áfangi áðurgreindrar framkvæmdaáætlunar í fangelsismálum er að reisa viðbótarfangelsi á Litla-Hrauni,sem í dag er stærsta fangelsi á landinu. Framkvæmdir við þá byggingu hófust í apríl 1994 og er áætlað að taka hana í notkun fyrir mitt ár 1995. Á árinu 1995 er síðan fyrirhugað að byggja fjölnota íþrótta- og vinnuskála á Litla-Hrauni. Á því ári verður jafnframt undirbúin bygging fangelsis í Reykjavík, sem ætlað er að leysa Hegningarhúsið í Reykjavík af hólmi, en að mati fangelsismálanefndar í skýrslu frá 1992 var ástand fangelsisins og aðbúnaður óviðunandi. Þessu nýja fangelsi er einnig ætlað að leysa af hólmi núverandi gæsluvarðhaldsfangelsi í Reykjavík. Núverandi áætlanir ráðgera að framkvæmdir við byggingu fangelsis í Reykjavík geti hafist í ársbyrjun 1996 og verði lokið á u.þ.b. tveimur árum.<br /> <br /> 46. Hvað varðar meðferð fanga sérstaklega má geta þess að árin 1991, 1992 og 1993 bárust engar kærur frá föngum vegna harðræðis af hálfu starfsmanna í fangelsum.<br /> <br /> 47. Í júlí 1993 kom hingað til lands sendinefnd á vegum Evrópusamningsins um varnir gegn pyndingum og ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu, sem Ísland er aðili að. Nefndin heimsótti nokkrar lögreglustöðvar og fangelsi á landinu og meðferðarstofnun fyrir ósakhæfa afbrotamenn sem nýlega tók til starfa. Heimsóknin var liður í áætlun samkvæmt samningnum, þ.e. að athuga ástand sem ríkir í raun í þeim löndum sem hún sækir heim. Slík athugun felst meðal annars í því að athuga almennar aðstæður í þeim stofnunum sem eru heimsóttar; fylgjast með afstöðu opinberra starfsmanna sem heimild hafa til valdbeitingar og annarra starfsmanna til þeirra sem sviptir hafa verið frelsi; og eiga viðtöl við fólk sem hefur verið sviptir frelsi, í því skyni að mynd sér skoðun á því hvernig það skynjar tvö fyrrgreind atriði og til að taka við sérstökum kvörtunum sem það kann að hafa fram að færa; og loks kannar nefndin þar lagalega og stjórnarfarslega grundvöll sem frelsissvipting þess hvílir á. Í skýrslu nefndarinnar frá mars 1994 koma fram niðurstöður um heimsóknina, álit hennar á stöðu mála og ábendingar um það sem betur má fara.<br /> <br /> 48. Í umfjöllun um lögreglustöðvar sem sendinefndin heimsótti segir meðal annars í niðurstöðum hennar að hún hefði engar ásakanir heyrt um að menn sem höfðu verið í vörslu lögreglu á Íslandi hefðu sætt pyndingum og varð hún ekki áskynja um neitt annað sem benti til að pyndingar hefðu átt sér stað. Nefndin kemst að þeirri niðurstöðu í skýrslu sinni að lítil hætta virðist á að þeir sem sæta frelsissviptingu af hálfu íslenskrar lögreglu verði fyrir illri meðferð. Þó leggur hún áherslu á að nauðsyn þess að yfirmenn lögreglu geri undirmönnum sínum skýra grein fyrir því að ekki verði unað við að menn í gæslu séu látnir sæta illri meðferð, hvort sem slík meðferð er líkamlegs eða sálræns eðlis og að hæfilegum viðurlögum verði beitt í slíkum tilvikum. Efnislegar aðstæður til vistunar fólks í þeim íslensku lögreglustöðvum sem nefndin heimsótti voru almennt séð álitnar viðunandi.<br /> <br /> 49. Sendinefndin heyrði engar ásakanir um pyndingar eða illa líkamlega meðferð af öðru tagi á föngum í þeim fangelsum sem hún heimsótti á Íslandi eða í öðrum íslenskum fangelsum og ekki fundust heldur neinar aðrar sannanir um slíka háttsemi meðan á heimsókninni stóð. Nefndin tekur ennfremur fram í skýrslu sinni að almennt hafi samskipti starfsmanna og fanga verið afslöppuð. Nefndin tekur fram að lélegar aðstæður hafi verið til vistunar fanga í fangelsunum í Reykjavík og í ákveðnum hluta fangelsisins að Litla Hrauni.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>11. grein</strong> </div> <p>50. Vísað er til umfjöllunar með þessu ákvæði samningsins í 172.-174. málsgrein annarrar skýrslu Íslands. Engar breytingar hafa orðið á íslenskri löggjöf eða framkvæmd sem tengist þessu efni og er hún í fullu samræmi við 11. grein samningsins.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>12. grein</strong> </div> <p>51. Réttindi sem talin eru í 12. grein samningsins um ferðafrelsi og frelsi til að velja sér dvalarstað hafa fram til þessa aðeins verið tryggð í almennri íslenskri löggjöf en hafa ekki verið bundin í stjórnarskrá. Eftir að breytingar á stjórnarskránni hafa tekið gildi verður í 66. gr. hennar ákvæði sambærilegt við efni 12. greinar samningsins.<br /> <br /> 52. Íslenskar reglur í almennri löggjöf um hvenær mönnum verður meinað að yfirgefa land, um almennt ferðafrelsi innanlands og frelsi til að velja sér dvalarstað standa að meginstofni til óbreyttar frá því að önnur skýrsla Íslands var gerð. Er því vísað til umfjöllunar um 12. gr. samningsins í 175.-199. málsgrein annarrar skýrslu Íslands.<br /> <br /> 53. Þess má þó geta að ný lög hafa verið sett um atvinnuréttindi útlendinga, nr. 133/1994. Helstu nýmæli þeirra laga varða reglur um atvinnuleyfi og flokkun þeirra, og undanþágur sem veittar eru EES-borgurum og starfsmönnum sendiráða erlendra ríkja. Engar breytingar urðu með nýju lögunum sem snerta efnisatriði 12. greinar samningsins.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>13. grein</strong> </div> <p>54. Skilyrðum þess að útlendingi sem er á löglegan hátt á landssvæði ríkis verði vísað úr landi er lýst í 200.-207. málsgrein annarrar skýrslu Íslands og er vísað til þeirrar umfjöllunar. Frumvarp til breytinga á lögum um eftirlit með útlendingum nr. 45/1965 sem lýst er í umfjöllun um 13. grein í annarri skýrslu er nú orðið að lögum sem tóku gildi 1. janúar 1994.<br /> <br /> 55. Með áðurgreindum breytingum á lögunum um eftirlit með útlendingum var bætt réttarstaða útlendinga í tengslum við brottvísun úr landi og að öðru leyti settar ítarlegri reglur sem varða stjórnsýslumeðferð mála þegar útlendingar eiga í hlut.<br /> Helsta breytingin felst í því að sérstök stofnun, Útlendingaeftirlitið, tekur ákvarðanir um málefni útlendinga á lægra stjórnsýslustigi en ákvarðanir þess er hægt að kæra til dómsmálaráðuneytisins.<br /> <br /> 56. Þannig er það Útlendingaeftirlitið sem tekur ákvörðun um að vísa skuli útlendingi sem löglega er kominn á landssvæði ríkis, úr landi en heimilt er að kæra þá ákvörðun til dómsmálaráðherra. Skylt er að leiðbeina útlendingi um þessa kæruheimild þegar honum er kynnt ákvörðun um brottvísun. Ef útlendingur vill nýta heimild til kæru, skal hann lýsa yfir kæru innan 15 daga frá því að honum var kynnt ákvörðun eða úrskurður fyrir þeim sem það gerir. Ef kæru er lýst yfir áður en ákvörðun er framfylgt með brottvikningu úr landi frestast framkvæmd þeirrar aðgerðar þar til úrskurður ráðherra liggur fyrir. Á árinu 1994 var sex útlendingum vísað úr landi í kjölfar afplánunar á refsidómum sem þeir höfðu hlotið hér á landi, en meirihluti dómanna var vegna fíkniefnabrota. Enginn þeirra nýtti sér heimild til að kæra ákvörðun Útlendingaeftirlitsins til dómsmálaráðuneytisins. Árið 1993 var 1 útlendingi vísað úr landi af Útlendingaeftirlitinum.<br /> <br /> 57. Árlega er nokkrum fjölda útlendinga synjað um landgöngu hér á landi, einkum á grundvelli þess að dvalarleyfi eða vegabréfsáritun skorti. Árið 1992 var 44 útlendingum synjað um landgöngu af þessum ástæðum en árið 1993 voru 17 slíkar synjanir. Af þessum 17 voru þrír sem báðust hælis sem flóttamenn en þeir voru sendir aftur til baka til þeirra nágrannalanda sem þeir komu frá (Danmörk, Noregur, Svíþjóð).<br /> <br /> 58. Stefnt er að því að fram fari heildarendurskoðun á lögum um eftirlit með útlendingum. Liður í þeirri endurskoðun verður mótun nýrrar stefnu í flóttamannamálum, en fram til þessa hefur slík stefna ekki verið fastmótuð og fá lagaákvæði um efnið. Mótun nýrrar flóttamennastefnu felst meðal annars í því að ákveða að árlega verði tekið á móti ákveðnum fjölda flóttamanna til landsins, þ.e. komið verði á ákveðnum flóttamannakvóta. Ríkisstjórnin hefur undanfarna áratugi ákveðið að taka á móti nokkrum hópum flóttamanna frá tilteknum löndum, þar á meðal löndum Austur-Evrópu og Víetnam. Frá árinu 1956-1993 hafa 207 flóttamenn í sex hópum komið til landsins með þessum hætti og 45 ættingjar þeirra hafa fylgt í kjölfarið. Árin 1992 og 1993 var ekki ákveðinn sérstakur flóttamannakvóti. Nokkrum útlendingum sem koma frá þeim svæðum þaðan sem flóttamenn koma helst hefur verið veitt landvist hér á landi og má þar nefna að árin 1992 og 1993 voru gefin út ný dvalarleyfi til 62 einstaklinga frá hinum ýmsu svæðum í fyrrum Júgóslavíu.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>14. grein</strong> </div> <p>59. Réttindi þau sem talin eru í 14. grein samningsins hafa fram til þessa verið tryggð í almennri löggjöf, einkum lögum um meðferð einkamála og lögum um meðferð opinberra mála, en ekki hefur verið sérstakt ákvæði í mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar sem tryggir þessi réttindi. Í sérstökum kafla stjórnarskrárinnar um dómsvaldið eru skýr ákvæði sem hafa það markmið að tryggja sjálfstæði dómsvaldsins. Samkvæmt breytingum á stjórnarskránni verður í 70. gr. hennar stjórnarskrárbundinn réttur manna til að fá úrlausn um réttindi sín og skyldur eða um ákæru á hendur sér um refsiverða háttsemi innan hæfilegs tíma fyrir óháðum og óhlutdrægum dómstóli og um meginregluna um að dómþing skuli háð í heyrandi hljóði. Í ákvæðinu verður einnig sú grundvallarregla sem er í 2. mgr. 14. greinar samningsins um að maður sem er borinn sökum um glæpsamlegt athæfi skuli talinn saklaus þar til sekt hans er sönnuð. Þótt þessi regla komi ekki berum orðum fram í núgildandi löggjöf um opinbert réttarfar, hefur tvímælalaust verið á henni byggt í framkvæmd. Í 45. gr. laganna um meðferð opinberra mála er þó ákvæði sem snýr mjög að þessu, en þar er mælt fyrir um að að sönnunarbyrði um sekt sakbornings og atvik sem telja má honum í óhag hvíli á ákæruvaldinu. Þessi regla, <em>in dubio pro reo,</em> lýtur hins vegar aðeins að því hver ber sönnunarbyrði um sektina, en ekki berum orðum að því að maður teljist saklaus af refsiverðri háttsemi þar til sekt hans er sönnuð. Þykir eðlilegt að mælt verði skýrlega fyrir um síðarnefndu reglunna í mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar í ljósi mikilvægis hennar.<br /> <br /> 60. Í umfjöllun í tengslum við 14. gr. samningsins í 208.-271. málsgrein annarrar skýrslu Íslands er lýst í ítarlegu máli íslenskri réttarskipan, aðgerðum til að tryggja sjálfstæði og hlutleysi dómstóla, helstu grunnreglum um meðferð mála fyrir dómstólum og reglum um réttarstöðu sakborninga í refsimálum. Þegar önnur skýrsla Íslands var rituð höfðu nýlega tekið gildi (1. júlí 1992) mjög umfangsmiklar breytingar á íslensku dómstólakerfi í kjölfar heildarendurskoðunar á öllum sviðum réttarfars og dómstólaskipunar. Eftir þessar gagngeru lagabreytingar er litið svo á íslensk löggjöf sé að öllu leyti í samræmi 14. grein samningsins og tryggi þau réttindi sem sett eru fram í ákvæðinu. Er vísað til áðurgreindrar umfjöllunar í annarri skýrslu Íslands um einstaka atriði sem talin eru í 14. gr.<br /> <br /> 61. Almenn löggjöf sem tengist efni 14. gr. er nánast að öllu leyti óbreytt frá því að önnur skýrsla Íslands var gerð og er því litlu við umfjöllun þar að bæta. Þó má geta þess að með lögum nr. 39/1994 urðu breytingar á lögum um Hæstarétt Íslands sem fela í sér að dómarar við réttinn eru nú níu, í stað átta áður. Einnig voru nokkrar breytingar gerðar árið 1994 á lögum um meðferð opinberra mála og lögum um meðferð einkamála, sem varða skilyrði til áfrýjunar í einkamálum og sakamálum.<br /> <br /> 62. Með vísan til 5. mgr. 14. greinar samningsins verður nú lýst helstu breytingum sem orðið hafa á rétti sakfellds manns til að áfrýja dómi. Samkvæmt eldri löggjöf voru engar takmarkanir gerðar á heimild sakfellds manns til að áfrýja dómi í opinberu máli nema að því leyti að ekki var unnt án leyfis Hæstaréttar að áfrýja dómi í máli þar sem ákærði hafði ekki sótt þing í héraði. Var rétturinn til áfrýjunar þannig ekki takmarkaður af tilliti til brotsins sem mál varðaði eða þyngdar viðurlaga samkvæmt héraðsdómi. Með lögum nr. 19/1994 voru gerðar breytingar á lögum um meðferð opinbera mála sem takmarka áfrýjunarréttinn nokkuð. Eftir sem áður er gengið út frá þeirri grundvallarreglu að sakfelldur maður eigi að öðru jöfnu rétt á að leita endurskoðunar á sakfellingu og viðurlögum á hendur sér. Hins vegar fela breytingarlögin í sér að mál um minniháttar brot geti ekki sætt áfrýjun til Hæstaréttar nema með leyfi dómsins. Þetta eru nánar tiltekið mál þar sem ákærða hefur hvorki verið gert að sæta frelsissviptingu né sekt eða eignaupptöku sem fer fram úr tiltekinni fjárhæð (500.000 ISK). Þótt þessi regla miði að því að takmarka rétt til áfrýjunar á dómi í minniháttar málum, er endurskoðun æðra dóms engan veginn útilokuð því sakfelldur maður getur leitað leyfis Hæstaréttar til áfrýjunar þótt viðurlög á hendur honum séu innan þeirra marka sem áður var getið. Þannig getur endurskoðun á héraðsdómi einnig átt sér stað í minniháttar málum og þá í sambandi við ákvörðun Hæstaréttar um hvort leyfi verður veitt til áfrýjunar. Eftir atvikum verður slíkt leyfi til áfrýjunar vetitt ef breyting á niðurstöðu þykir ekki ósennileg eða málið varðar mikilsverða hagsmuni. Eitt helsta markmið með þessum breytingum er að draga úr fjölda áfrýjana í tilvikum þar sem tilgangur með málskoti er lítill sem enginn og mikilvægi máls er takmarkað.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>15. grein</strong> </div> <p>63. Íslensk löggjöf og framkvæmd sem tengist réttindum í 15. grein samningsins er óbreytt frá því að önnur skýrsla Íslands var rituð og má því vísa til 272. og 273. málsgreinar þeirrar skýrslu.<br /> <br /> 64. Þess má geta að í 69. stjórnarskrárinnar er ráðgert að skýrlega verði orðað bann við afturvirkni refsilaga og að viðurlög megi ekki verða þyngri en heimiluð voru í lögum þegar refsiverð háttsemi átti sér stað. Þetta er gert í ljósi þess að bann við afturvirkni refsilaga er ein mikilvægasta grundvallarregla íslenskrar refsilöggjafar og þykir nauðsynlegt að árétta mikilvægi hennar með því að stjórnarskrárbinda hana meðal mannréttindaákvæða.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>16. grein</strong> </div> <p>65. Íslensk löggjöf er að öllu leyti í fullu samræmi við þetta ákvæði samningsins þótt þessi regla sé ekki orðuð berum orðum enda er litið á hana sem sjálfsagða. Ekki hafa komið upp álitaefni sem tengjast þessum réttindum. Löggjöf og framkvæmd í tengslum við efni 16. greinar samningsins er óbreytt frá því að önnur skýrsla Íslands er rituð og er því vísað til umfjöllunar í 274.-279. málsgreinar þeirrar skýrslu.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>17. grein</strong> </div> <p>66. Engar breytingar hafa orðið á íslenskri löggjöf eða framkvæmd í tengslum við réttindi sem tryggð eru í 17. grein samningsins frá ritun annarrar skýrslu Íslands sem gefa tilefni til sérstakrar umfjöllunar. Er því vísað til umfjöllunar um 17. grein samnings í 280-298. málsgrein annarrar skýrslu Íslands. Íslensk löggjöf og framkvæmd er í fullu samræmi við þetta ákvæði samningisns.<br /> <br /> 67. Í 71. gr. breyttrar stjórnarskrár verður efni stjórnarskrárákvæðis um friðhelgi einkalífs, fjölskyldu og heimilis gert öllu ítarlegra en er í núgildandi 66. gr. stjórnarskrárinnar. Í núgildandi stjórnarskrárákvæði er til dæmis eingöngu rætt berum orðum um friðhelgi heimilisins, en friðhelgi einkalífs og fjölskyldu er ekki nefnd sérstaklega. Ákvæðið hefur á hinn bóginn verið túlkað rúmt og þannig í raun falið í sér vernd á öllum fyrrgreindum réttindum. Í nýju stjórnarskrárákvæði um friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu er einnig mælt fyrir um heimildir til þess að skerða þennan rétt, en um þær verður alltaf að vera mælt fyrir í lögum eða samkvæmt sérstökum dómsúrskurði.<br /> <br /> <br /> </p> <div style="text-align: center;"> <strong>18. grein</strong> </div> <p>68. Eins og lýst er í annarri skýrslu Íslands er trúfrelsi meðal stjórnarskrárverndaðra mannaréttinda. Samkvæmt fyrirhuguðum breytingum á núgildandi stjórnarskrárákvæðum um trúfrelsi í 63. og 64. gr. stjórnarskrárinnar er ekki stefnt að því að breyta efnisinntaki þeirra eins og það hefur verið túlkað. Fyrst og fremst er stefnt að því færa orðalag þeirra til nútímahorfs, enda bera þau merki þess að vera meira en aldar gömul. Þannig verður til dæmis breytt orðalagi um að landsmenn eigi "rétt á að þjóna <em>guði</em> með þeim hætti sem á best við sannfæringu hvers eins" en í staðinn er sett almennara orðalag þar sem segir að allir eigi "rétt á að stofna trúfélög og iðka trú sína í samræmi við sannfæringu hvers og eins."<br /> <br /> 69. Vísað er til umfjöllunar í 299.-309. málsgreinar annarrar skýrslu Íslands og hafa ekki orðið breytingar síðan hún var rituð sem gefa tilefni til sérstakrar umfjöllunar.<br /> <br /> 70. Skráning í trúfélög og utan trúfélaga á Íslandi árið 1994 var eftirfarandi 1. desember 1994:</p> <strong>Alls 266.786</strong><br /> <p>Þjóðkirkjan <span style="text-decoration: underline;">244.925</span><br /> Fríkirkjur <span style="text-decoration: underline;">8.490</span><br /> Fríkirkjan í Reykjavík 4.872<br /> Óháði söfnuðurinn í Reykjavík 1.040<br /> Fríkirkjan í Hafnarfirði 2.578<br /> Önnur skráð trúfélög <span style="text-decoration: underline;">6.944</span><br /> Kaþólska kirkjan 2.535<br /> Aðventistar 781<br /> Hvítasunnusöfnuður 1.105<br /> Sjónarhæðarsöfnuður 52<br /> Votta Jehóva 576<br /> Baháísamfélag 399<br /> Ásatrúarfélag 172<br /> Krossinn 345<br /> Kirkja Jesú Krists h.s.d.h. 154<br /> Vegurinn 771<br /> Orð lífsins 54<br /> Óskráð trúfélög og ótilgreind trúarbrögð <span style="text-decoration: underline;">2.639</span><br /> Utan trúfélaga <span style="text-decoration: underline;">3.788</span><br /> <br /> </p> <div style="text-align: center;"> <strong>19. grein</strong> </div> <p>71. Í 73. stjórnarskrárinnar eftir fyrirhugaðar breytingar verður ákvæði um skoðana- og tjáningarfrelsi orðað með nokkuð ítarlegri hætti en gert er í núgildandi 72. gr. stjórnarskrárinnar um tjáningarfrelsi. Í áðurgreindri 72. gr. er skoðanafrelsi ekki verndað sérstaklega og auki skortir almennt ákvæði um vernd tjáningar í hvaða formi sem hún birtist, þar sem ákvæðið tekur einvörðungu til prentfrelsis. Með breytingum á efni ákvæðisins er ætlað að ráða bót á þessu og færa orðalag og efni þess til nútímahorfs, en ákvæðið stendur nú óbreytt frá árinu 1874.<br /> <br /> 72. Löggjöf eða framkvæmd laga sem tengist reglum um tjáningarfrelsi hefur ekki breyst í megindráttum frá því sem lýst er í umfjöllun um 19. grein samningsins í 310.-325. málsgrein annarrar skýrslu Íslands.<br /> <br /> 73. Eins og vikið er að í 324. málsgrein annarrar skýrslu Íslands var sérstakt refsiákvæði í 108. gr. almennra hegningarlaga, þar sem æru opinberra starfsmanna var veitt sérstök refsivernd. Þetta refsiákvæði var mjög umdeilt en var fellt niður með breytingum sem gerðar voru á hegningarlögum í febrúar á þessu ári. Þess má geta að síðast féll hæstaréttardómur þar sem sakborningur var dæmdur til sektargreiðslu vegna brots á 108. gr. þann 5. mars 1993. Í dóminum vísar Hæstiréttur sérstaklega til alþjóðasamningsins um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi og að skýra beri íslensk lög í með tilliti til ákvæða hans. Var ekki talið að hegningarlagaákvæðið bryti gegn tjáningarfrelsi, enda kæmi fram í 72. gr. stjórnarskrárinnar að menn yrðu að bera ábyrgð á prentuðu efni.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>20. grein</strong> </div> <p>74. Vísað er til umfjöllunar í 326.-329. málsgreinar annarrar skýrslu Íslands og er aðstaðan óbreytt að öllu leyti frá því að hún var rituð. Ekki eru uppi fyrirætlanir um að fella niður fyrirvara Íslands við 1. málsgrein 20. greinar samningsins.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>21. grein</strong> </div> <p>75. Engar breytingar hafa orðið á löggjöf eða framkvæmd löggjafar í tengslum við fundafrelsi frá ritun annarrar skýrslu Íslands og er því vísað til umfjöllunar í 330.-335. málsgrein hennar.<br /> <br /> 76. Í fyrirhuguðum breytingum á mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar er ekki ráðgert að breyta sérstaklega ákvæði um fundafrelsi sem er í núgildandi 74. gr. stjórnarskrárinnar. ngin álitefni hafa komið upp sem tengjast ákvæðinu á undanförnum áratugum.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>22. grein</strong> </div> <p>77. Löggjöf og framkvæmd laga sem varða stofnun félaga sem lýst er í umfjöllun um 22. grein í 336.-356. málsgrein annarrar skýrslu Íslands hefur ekki breyst frá ritunartíma skýrslunnar. Þess eru engin dæmi að félag hafi verið bannað og leyst upp með dómi eins og heimild er fyrir í 73. gr. núgildandi stjórnarskrárákvæða.<br /> <br /> 78. Samkvæmt 74. gr. stjórnarskrárinnar eftir að breytingar hafa tekið gildi á stjórnarskránni er ráðgert að núgildandi 73. gr. stjórnarskrárinnar um félagafrelsi birtist óbreytt í 1. mgr. Á hinn bóginn er það nýmæli í breytingunum að í 2. mgr. sama ákvæðis kemur fram regla um að engan megi skylda til aðildar að félagi. Með lögum megi þó kveða á um slíka skyldu ef það er nauðsynlegt til að félag geti sinnt lögmæltu hlutverki vegna almanna hagsmuna eða réttinda annarra. Neikvætt félagafrelsi hefur verið mjög til umræðu á Íslandi undanfarin ár eftir að Mannréttindadómstóll Evrópu komst að þeirri niðurstöðu í máli gegn Íslandi, árið 1993 að það væri brot á 11. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu að skylda leigubílsstjóra með lögum til að vera í stéttarfélagi. Hæstiréttur Íslands hafði áður skýrt 73. gr. stjórnarskrárinnar um félagafrelsi á þann veg að hún verndaði ekki neikvætt félagafrelsi. Eru stjórnarskrárbreytingarnar nú í samræmi við niðurstöðu Mannréttindadómstólsins gerð tillaga um þá almennu reglu að ekki sé heimild að skylda menn með lögum til þess að vera í félagi, en sú regla er þó ekki alveg undantekningarlaus.<br /> <br /> 79. Í tilefni af áðurnefndum dómi Mannréttindadómstólsins frá 1993, hefur lögum um leigubifreiðar verið breytt þannig að afnumin er skylda leigubifreiðastjóra til að vera í einu og sama stéttarfélagi.<br /> <br /> 80. Því má bæta við umfjöllun í annarri skýrslu Íslands um félög sem hafa mannréttindamál að helsta markmiði, að vorið 1994 var stofnuð Mannréttindaskrifstofa Íslands sbr. 11. málsgrein hér að framan. Mannréttindaskrifstofan hefur þann tilgang að safna upplýsingum um mannréttindamál, koma þeim á framfæri og stuðla að fræðslu og rannsóknum á sviði mannréttinda. Í þessu skyni hyggjast samtökin koma á fót safni bóka og tímarita um mannréttindamál og taka þátt í gagnasamskiptum mannréttindastofnana á Norðurlöndum. Einnig ætla samtökin að stuðla að fyrirlestrahaldi og umræðu um mannréttindamál; útgáfu og dreifingu efnis þar að lútandi og stuðla að rannsóknum á afmörkuðum sviðum mannréttinda.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>23. grein</strong> </div> <p>81. Eins og lýst er í umfjöllun um 23. grein í annarri skýrslu Íslands er byggt á þeirri grunnreglu í íslensku þjóðskipulagi að fjölskyldan sé hin eðlilega grundvallarhópeining þjóðfélagsins. Þótt þetta stefnumark komi ekki fram berum orðum birtist það í löggjöf sem varðar fjölskyldumálefni. Í annarri skýrslu Íslands er talin upp helsta löggjöf sem tengist fjölskyldumálefnum. Löggjöf sem varðar börn og málefni þeirra sérstaklega er tiltölulega nýleg eins og þar kemur fram, sbr. barnalög nr. 20/1992 og lög um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992. Er vísað til umfjöllunar í annarri skýrslunni hvað varðar efni þessara laga, sem standa að mestu óbreytt frá því hún var rituð.<br /> <br /> 82. Þess má þó geta að lagabreyting hefur verið gerð á barnalögumí því markmiði að treysta tengsl foreldris sem ekki hefur forsjá barns, við barnið. Þannig er nú lögfest að umgengnisréttur foreldris sem ekki hefur forsjá verði rýmkaður og látinn ná til símasambands, bréfasambands og annars hliðstæðs sambands foreldrisins við barnið. Með þessu er stefnt að því að rýmka inntak umgengnisréttar því samkvæmt hefðbundnum skilningi á núgildandi lagaákvæðum er hann einskorðaður við rétt foreldris til að umgangast barnið, þ.e. fá barnið í heimsókn tiltekinn tíma eða að fá að heimsækja barn, með öðrum orðum að hafa barn í návist sinni. Í breytingarlögunum er einnig ráðgert að kveðið verði á um rétt foreldris sem ekki hefur forsjá barns, til að fá upplýsingar um hagi barnsins hjá hinu foreldrinu og ýmsum stofnunum sem barnið tengist, svo og stjórnvöldum og starfsmönnum sem fjalla um málefni barnsins. Önnur atriði sem breyst hafa í barnalögunum eru tvenns konar. Annars vegar er ákvæði sem tengist fullgildingu Evrópuráðssamnings frá 20. maí 1980 um viðurkenningu og einkaréttarleg áhrif af brottnámi barna til flurnings milli landa og Haagsamnings frá 25. október 1980 um einkaréttarleg áhrif af brottnámi barna til flutnings milli landi. Er sú regla nú lögfest að ef foreldrar fara sameiginlega með forsjá barns, þá sé öðru foreldri óheimilt að fara með barnið úr landi án samþykkis hins. Hins vegar var sú breyting gerð að dómsmálaráðherra er heimilt að lengja málshöfðunarfresti til höfðunar vefengingarmála um faðerni barns og mála til ógildingar á faðernisviðurkenningu.<br /> <br /> 83. Eins og lýst var í 378. málsgrein annarrar skýrslu Íslands var það nýmæli lögleitt með barnalögunum frá 1992 að foreldrar geta nú samið um að hafa sameiginlega forsjá barns jafnvel þegar til skilnaðar kemur. Við gerð samnings um sameiginlega forsjá barns er foreldrum skylt að ákveða hjá hvoru þeirra barn skuli eiga lögheimili og þar með hvar barnið hefur búsetu að jafnaði. Það foreldri sem barn á lögheimili hjá hefur réttarstöðu einstæðs foreldris til að taka við meðlagsgreiðslum með barni úr hendi hins foreldrisins eða Tryggingastofnunar ríkisins, mæðra- eða feðralaunum og barnabótum og öðrum greiðslum frá hinu opinbera ef því er að skipta. Foreldrar geta síðan samið sín á milli um skiptingu greiðslna þessara enda er samkomulag foreldra um öll atriði er varða forsjá forsenda sameiginlegrar forsjár. Það foreldri sem barn á lögheimili hjá hefur einnig réttarstöðu einstæðs foreldris samkvæmt skattalögum, Ennfremur nýtur það þeirra hlunninda sem ríki og sveitarfélag bjóða einstæðum foreldrum. Ef barn dvelur um tíma hjá því foreldri sem það á ekki lögheimili hjá getur það þó notið þessara hlunninda um stundarsakir, t.d. réttinda til dagvistar barns. Reynslan hér á landi frá gildistöku barnalaganna sýnir að margir foreldrar hafa nýtt sér heimildina til að semja um sameiginlega forsjá og hefur það jafnframt dregið úr fjölda ágreiningsmála um forsjá barna við skilnað.<br /> <br /> 84. Eftirfarandi tölur sýna hvernig ákvörðunum um forsjá þ.á m. fjöldi samninga um sameiginlega forsjá, hefur verið háttað frá gildistöku nýju barnalaganna 1. júlí 1992- 1. október 1993:<br /> <br /> Samningar um sameiginlega forsjá beggja foreldra: 268<br /> <br /> Forsjá móður:<br /> samkvæmt samningi 1.087<br /> samkvæmt úrskurði dómsmálaráðuneytis 6<br /> samkvæmt dómi 2<br /> <br /> Forsjá föður:<br /> samkvæmt samningi 76<br /> samkvæmt úrskurði dómsmálaráðuneytis 2<br /> samkvæmt dómi 1<br /> <br /> 85. Þann 1. júlí 1993 tóku gildi ný hjúskaparlög nr. 31/1993 sem leystu af hólmi lög um réttindi og skyldur hjóna frá árinu 1923 og lög um stofnun og slit hjúskapar frá árinu 1972, en helstu efnisatriðum þessara eldri laga var lýst í annarri skýrslu Íslands. Margvíslegar breytingar voru gerðar með nýju lögunum og verður þeim helstu nú lýst.<br /> <br /> 86. Ýmsar breytingar urðu á skilyrðum til hjónavígslu sbr. 2. málsgrein 23. greinar samningsins. Þannig hefur verið afnuminn áskilnaður um samþykki foreldra (lögráðamanns) sem skilyrði fyrir því að fólk undir 18 ára aldri gangi í hjúskap enda var fágætt að foreldrar tækju af skarið í þeim efnum. Leyfi sem dómsmálaráðuneytið veitir til undanþágu frá hjúskaparaldri eru mjög fátíð. Einnig hefur verið afnumið það skilyrði að leyfi dómsmálaráðuneytis þurfi til að geðveikir menn og þroskaheftir gangi í hjúskap enda er álitið mikilvægt að andlega fatlaðir menn njóti þeirra mannréttinda að geta stofnað til fjölskyldubanda. Loks var afnumið skilyrði um að leyfi dómsmálaráðuneytis þyrfti til vígslu manns og skyldmennis fyrrum maka hans í beinan legg. Enn er lagt bann við því að vígja skyldmenni í beinan legg og systkin svo og vígslu kjörforeldris og kjörbarns nema ættleiðing sé fallin niður.<br /> <br /> 87. Varðandi jöfn réttindi og skyldur hjóna meðan á hjúskap stendur, sbr. 4. málsgrein 23. greinar samningsins, þá hefur nú verið afnumið ákvæði sem lýst er í 57. og 371. málsgrein í annarri skýrslu Íslands um að eiginmaður geti orðið bundinn af samningi sem eiginkonan hefur gert fyrir hönd þeirra beggja til að uppfylla sérþarfir sínar. Ákvæði þetta bar mjög merki eldri tíma, þegar algengt var að konur öfluðu ekki tekna til heimilisins, en var í raun orðið úrelt og fól í sér misrétti milli hjóna.<br /> <br /> 88. Í nýju hjúskaparlögunum hafa reglur um hjónaskilnaði verið gerðar einfaldari og hjónaskilnaðarástæðum hefur fækkað. Meðal annars er styttur fresturinn sem þarf að líða á milli skilnaðar að borði og sæng og lögskilnaðar, úr einu ári í sex mánuði.<br /> <br /> 89. Þess má geta að vorið 1993 skipaði forsætisráðherra nefnd í samræmi við ályktun Alþingis þar sem þingið fól ríkisstjórninni að skipa nefnd til þess að kanna stöðu samkynhneigðs fólks á Íslandi. Skýrsla nefndarinnar liggur nú fyrir, en þar er meðal annnars gerð tillaga um að sett verði lög, líkt og í Noregi, Danmörku og Svíþjóð um að samkynhneigt fólk geti staðfest sambúð sína formlega hjá yfirvöldum og að slík "staðfest samvist" leggi þeim skyldur á herðar og veiti þeim réttindi eins og hjónaband veitir gagnkynhneigðum. Þær undantekningar verði þó á að samkynhneigðir megi ekki ættleiða börn og að börn sem við skráninguna eru í forsjá annars aðilans lúti ekki forsjá hins. Er stefnt að því að frumvarp til laga verði lagt fram með þessum tillögum nefndarinnar.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>24. grein</strong> </div> <p>90. Löggjöf sem varðar börn og málefni barna var nýlega endurskoðuð þegar önnur skýrsla Íslands var rituð (lög um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992 og barnalög nr. 20/1992) og hafa breytingar ekki orðið á henni síðan sem skipta máli í umfjöllun hér. Hafa atriði sem lýst er í 381.-404. málsgrein annarrar skýrslu Íslands sem tengjast ákvæðum 24. greinar samnings almennt ekki tekið breytingum og er því vísað til þeirrar umfjöllunar.<br /> <br /> 91. Þess má geta að samkvæmt breytingum á mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar verður sérstakt ákvæði í 3. mgr. 77.gr. um að tryggja skuli börnum í lögum þá vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst. Með þessu ákvæði sem felur í sér vissa stefnuyfirlýsingu og sækir meðal annars fyrirmynd í 24. gr. samningsins um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi og 3. gr. samningsins um réttindi barnsins sem Íslands er aðili, er fyrst og fremst ráðgert að leggja skyldu á löggjafann til að setja lög til að veita börnum fyrrnefnda tryggingu.<br /> <br /> 92. Eins og vikið var að í 4. málsgrein þessarar skýrslu hefur verið sett á stofn embætti umboðsmanns barna með lögum nr. 83/1994 og tók umboðsmaður barna til starfa 1. janúar 1995. Með stofnun embættis umboðsmanns barna er stefnt að því að bæta hag barna í samfélaginu og er umboðsmanni ætlað að standa vörð um hagsmuni og réttindi barna. Starf umboðsmanns á að vera að vinna að því að stjórnsýsluhafar, einstaklingar, félög og samtök einstaklinga taki fullt tillit til réttinda, þarfa og hagsmuna barna. Þannig setur hann fram ábendingar og tillögur um úrbætur sem snerta hag barna á öllum sviðum samfélagsins. Í þessu felst meðal annars það hlutverk að stuðla að því að virtir verði þjóðréttarsamningar með ákvæðum sem varða réttindi og velferð barna og fullgiltir hafa verið af Íslands hálfu og enn fremur að benda á að samningar um þetta efni verði fullgiltir. Umboðsmaður barna getur tekið mál til meðferðar að eigin frumkvæði eða eftir ábendingu. Hann tekur ekki til meðferðar ágreining á milli einstaklinga en honum ber að leiðbeina þeim sem til hans leita með slík mál um leiðir sem eru færar innan stjórnsýslu og hjá dómstólum. Þar sem Umboðsmaður er svo nýlega tekinn til starfa þegar þessi skýrsla er rituð er ekki enn hægt gera grein fyrir eða meta árangur af starfi hans en verður það gert í næstu skýrslu Íslands.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>25. grein</strong> </div> <p>93. Vísað er til 405.-432. málsgreinar annarrar skýrslu Íslands til upplýsinga um kosningar og kosningafyrirkomulag til Alþingis og sveitarstjórna. Stendur löggjöf um þetta efni, þar á meðal um kjörgengi og kosningarétt óbreytt. Ekki hefur verið kosið til Alþingis frá því að síðasta skýrsla Íslands var gerð en næstu Alþingiskosningar verða vorið 1995.<br /> <br /> 94. Sveitarstjórnarkosningar fóru fram vorið 1994 og var þátttaka í þeim 86%<br /> Þess má geta að sveitarfélögum hefur fækkað nokkuð frá því að önnur skýrsla Íslands var rituð. Þannig voru 197 sveitarfélög á landinu 1. október 1992, en 1. janúr 1995 hafði þeim fækkað niður í 169. Þetta er í samræmi við þá stefnu að fækka sveitarfélögum með því að sameina minni sveitarfélög úti á landsbyggðinni.<br /> <br /> 95. Á undanförnum mánuðum hefur mikil opinber umræða orðið um þörf þess að leiðrétta kosningalögin og afnema misræmi í vægi atkvæða eftir búsetu. Er þessu misræmi lýst í 414.-416. málsgrein annarrar skýrslu Íslands. Ekki hefur þó enn náðst samstaða um breytingar á kosningalögunum og er því óvíst að nokkrar breytingar í þessa átt verði á næstunni.<br /> <br /> 96. Ekki hafa orðið breytingar á reglum um aðgang manna að opinberu starfi frá gerð annarrar skýrslu Íslands, að öðru leyti en því að Samningurinn um Evrópska Efnahagssvæðið, EES, hefur tekið gildi. Samkvæmt honum eru rýmkaðar reglur um rétt útlendinga frá EES-löndum til þess að starfa í þjónustu ríkisins.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>26. grein</strong> </div> <p>97. Eins og lýst er í 428.-432. málsgrein annarrar skýrslu Íslands er íslensk stjórnskipan og löggjöf byggð á því grundvallarsjónarmiði að allir séu jafnir fyrir lögunum. Þótt þessi regla sé talin ein af hornsteinum mannréttindakafla stjórnarskrárinnar hefur hún fram til þessa ekki birst berum orðum meðal mannréttindaákvæða hennar, heldur hefur verið litið á hana sem óskráða grundvallarreglu.<br /> <br /> 98. Skortur á skýrlega orðaðri jafnræðisreglu meðal mannréttindaákvæða stjórnarskrárinnar sætti gagnrýni, bæði á alþjóðlegum vettvangi og í innlendri umræðu. Til að ráða bót á þessu er sérstakt ákvæði í breytingunum á stjórnarskránni sem verður 1. mgr. 65. gr. hennar. Þar segir að allir skuli vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Kemur fram í skýringum við ákvæðið að full ástæða þyki til að orða jafnræðisregluna skýrlega meðal annarra mannréttindaákvæða í stjórnarskránni og sé það meðal annars til samræmis við 26. gr. samningsins um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi. Þar kemur einnig fram að mikilvægi jafnræðisreglunnar felst ofar öllu í því að vera almenn leiðbeiningarregla um bann við mismunun sem ber ávallt að hafa að leiðarljósi. Það eigi ekki einvörðungu við í tengslum við lagasetningu heldur einnig við skýringu og beitingu laga svo og annarra stjórnarskrárbundinna mannréttindaákvæða. Hún geti þó að sjálfsögðu haft bein og ótvíræð áhrif að því leyti að ef til dæmis ákvæði í almennum lögum felur í sér mismunun sem brýtur í bága við þessa reglu, gæti það leitt til þess að ákvæðinu yrði vikið til hliðar fyrir þessar sakir. Atriðin sem bannað er að byggja mismunun á og talin verða í þessu nýja stjórnarskrárákvæði taka að miklu leyti mið af orðalagi áðurnefndrar 26. gr. Alþjóðasamningsins um borgarleg og stjórnmálaleg réttindi. Ekki er ætlast til að litið verði á þessi atriði sem tæmandi talningu enda er vísað til stöðu manna að öðru leyti.<br /> <br /> 99. Jafnræðisreglan birtist í dreifðum ákvæðum í íslenskri löggjöf en aukin tilhneiging hefur orðið á síðustu árum, að orða hana sérstaklega í ýmsum sérlögum. Eitt mikilvægasta ákvæðið frá síðustu árum þar sem jafnræðisreglan er skýrlega orðuð, er án efa 11. gr. stjórnsýslulaganna nr. 37/1993 sem kveður á um að óheimilt sé að mismuna aðilum við úrlausn mála á grundvelli sjónarmiða, byggðum á kynferði þeirra, kynþætti, litarhætti, þjóðerni, trúarbrögðum, stjórnmálaskoðunum, þjóðfélagsstöðu, ætterni eða öðrum sambærilegum ástæðum. Fram til lögfestingar stjórnsýslulaganna hafði verið byggt á þessari reglu í framkvæmd, sem óskráðri grundvallarreglu, líkt og átti við um aðrar reglur um málsmeðferð í stjórnsýslunni.</p> <div style="text-align: center;"> <strong>27. grein</strong> </div> <p>100. Varðandi 27. grein samningsins hafa engar sérstakar lagabreytingar eða aðgerðir átt sér stað frá gerð annarrar skýrslu Íslands. Árétta má að vart er hægt að tala um tilvist minnihlutahópa af ákveðnu tagi í íslensku þjóðfélagi, enda er þjóðfélagið í reynd frekar einsleitt. Engar hömlur eru þó settar á réttindi slíkra hópa í íslenskum lögum sem brjóta gegn 27. grein samningsins.<br /> <br /> 101. Frá gerð annarrar skýrslu Íslands hefur útlendingum á Íslandi farið nokkuð fækkandi. Þann 1. desember 1994 voru 4.715 erlendir ríkisborgarar búsettir í landinu, eða u.þ.b. 1.8% af heildarmannfjölda. Af útlendingum á landinu var um þriðjungur frá hinum Norðurlöndunum og um þriðjungur frá öðrum Evrópulöndum. Á sama tíma voru á landinu 6.652 íslenskir ríkisborgarar fæddir erlendis, en hafa ber í huga að inni í þeirri tölu eru bæði þeir sem fæddust íslenskir ríkisborgarar erlendis og útlendingar sem hafa flust hingað til lands og gerst íslenskir ríkisborgarar. Eftirfarandi eru nánari tölfræðiupplýsingar um fjölda útlendinga á Íslandi og hvaðan þeir koma.</p> <div style="margin-left: 4em;"> <strong>Mannfjöldi 1. desember 1994 eftir fæðingar- og ríkisfangslandi</strong> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Mannfjöldi alls</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>266.786</strong></td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> </tbody> </table> <table border="1"> <tbody> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;"><strong><em>Fæðingarland</em></strong></td> <td style="width: 158px;"><strong><em>Ríkisfangsland</em></strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Ísland</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>256.201</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>262.071</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Önnur lönd</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>10.585</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>4.715</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Norðurlönd</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>4.690</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>1.581</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Danmörk</td> <td style="width: 158px;">2.178</td> <td style="width: 158px;"><strong>1.027</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Finnland</td> <td style="width: 158px;">101</td> <td style="width: 158px;">67</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Færeyjar</td> <td style="width: 158px;">374</td> <td style="width: 158px;"><strong>.</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Grænland</td> <td style="width: 158px;">36</td> <td style="width: 158px;"><strong>.</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Noregur</td> <td style="width: 158px;">733</td> <td style="width: 158px;">299</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Svíþjóð</td> <td style="width: 158px;">1.268</td> <td style="width: 158px;">188</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Önnur Evrópulönd</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>2.987</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>1.631</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Albanía</td> <td style="width: 158px;">1</td> <td style="width: 158px;">1</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Austurríki</td> <td style="width: 158px;">59</td> <td style="width: 158px;">30</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Belgía</td> <td style="width: 158px;">39</td> <td style="width: 158px;">29</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Bosnía-Herzegóvína</td> <td style="width: 158px;">-</td> <td style="width: 158px;">4</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Bretland</td> <td style="width: 158px;">626</td> <td style="width: 158px;">340</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Búlgaría</td> <td style="width: 158px;">33</td> <td style="width: 158px;">21</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Eistland</td> <td style="width: 158px;">9</td> <td style="width: 158px;">12</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Frakkland</td> <td style="width: 158px;">169</td> <td style="width: 158px;">82</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Grikkland</td> <td style="width: 158px;">7</td> <td style="width: 158px;">4</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Holland</td> <td style="width: 158px;">111</td> <td style="width: 158px;">91</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Írland</td> <td style="width: 158px;">49</td> <td style="width: 158px;">41</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Ítalía</td> <td style="width: 158px;">55</td> <td style="width: 158px;">26</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Júgóslavía</td> <td style="width: 158px;">179</td> <td style="width: 158px;">116</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Króatía</td> <td style="width: 158px;">-</td> <td style="width: 158px;">18</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Lettland</td> <td style="width: 158px;">-</td> <td style="width: 158px;">-</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Litáen</td> <td style="width: 158px;">12</td> <td style="width: 158px;">10</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Lúxemborg</td> <td style="width: 158px;">65</td> <td style="width: 158px;">-</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Malta</td> <td style="width: 158px;">1</td> <td style="width: 158px;">1</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Portúgal</td> <td style="width: 158px;">39</td> <td style="width: 158px;">36</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Pólland</td> <td style="width: 158px;">282</td> <td style="width: 158px;">246</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Rúmenía</td> <td style="width: 158px;">4</td> <td style="width: 158px;">1</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Rússland, Sovétríkin</td> <td style="width: 158px;">99</td> <td style="width: 158px;">68</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Slóvenía</td> <td style="width: 158px;">-</td> <td style="width: 158px;">2</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Spánn</td> <td style="width: 158px;">114</td> <td style="width: 158px;">62</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Sviss</td> <td style="width: 158px;">65</td> <td style="width: 158px;">24</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Tékkland, Tékkóslóvakía</td> <td style="width: 158px;">57</td> <td style="width: 158px;">39</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Ungverjaland</td> <td style="width: 158px;">51</td> <td style="width: 158px;">35</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Úkranía</td> <td style="width: 158px;">-</td> <td style="width: 158px;">7</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Þýskaland</td> <td style="width: 158px;">861</td> <td style="width: 158px;">285</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Evrópa, ótilgreint land</td> <td style="width: 158px;">-</td> <td style="width: 158px;">-</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Ameríka</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>1.526</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>741</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Bandaríkin</td> <td style="width: 158px;">1.188</td> <td style="width: 158px;">595</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Brasilía</td> <td style="width: 158px;">14</td> <td style="width: 158px;">15</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Chile</td> <td style="width: 158px;">23</td> <td style="width: 158px;">12</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Guatemala</td> <td style="width: 158px;">26</td> <td style="width: 158px;">6</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Kanada</td> <td style="width: 158px;">159</td> <td style="width: 158px;">53</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Kólombía</td> <td style="width: 158px;">35</td> <td style="width: 158px;">17</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Mexíkó</td> <td style="width: 158px;">19</td> <td style="width: 158px;">8</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Perú</td> <td style="width: 158px;">15</td> <td style="width: 158px;">9</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Önnur lönd í Ameríku</td> <td style="width: 158px;">47</td> <td style="width: 158px;">26</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Afríka</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>207</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>96</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Alsír</td> <td style="width: 158px;">12</td> <td style="width: 158px;">5</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Eþíópía</td> <td style="width: 158px;">15</td> <td style="width: 158px;">-</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Grænhöfðaeyjar</td> <td style="width: 158px;">21</td> <td style="width: 158px;">13</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Kenía</td> <td style="width: 158px;">17</td> <td style="width: 158px;">3</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Marokkó</td> <td style="width: 158px;">36</td> <td style="width: 158px;">19</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Suður-Afríka</td> <td style="width: 158px;">46</td> <td style="width: 158px;">33</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Önnur lönd í Afríku</td> <td style="width: 158px;">60</td> <td style="width: 158px;">23</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Asía</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>1.068</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>587</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Filippseyjar</td> <td style="width: 158px;">249</td> <td style="width: 158px;">162</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Indland</td> <td style="width: 158px;">79</td> <td style="width: 158px;">21</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Indónesía</td> <td style="width: 158px;">67</td> <td style="width: 158px;">2</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Írak</td> <td style="width: 158px;">6</td> <td style="width: 158px;">3</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Íran</td> <td style="width: 158px;">12</td> <td style="width: 158px;">6</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Ísrael</td> <td style="width: 158px;">21</td> <td style="width: 158px;">6</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Japan</td> <td style="width: 158px;">23</td> <td style="width: 158px;">7</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Jórdanía</td> <td style="width: 158px;">10</td> <td style="width: 158px;">3</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Kína</td> <td style="width: 158px;">73</td> <td style="width: 158px;">44</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Suður-Kórea</td> <td style="width: 158px;">28</td> <td style="width: 158px;">4</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Líbanon</td> <td style="width: 158px;">20</td> <td style="width: 158px;">6</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Srí-Lanka</td> <td style="width: 158px;">85</td> <td style="width: 158px;">2</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Sýrland</td> <td style="width: 158px;">11</td> <td style="width: 158px;">9</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Taíland</td> <td style="width: 158px;">195</td> <td style="width: 158px;">194</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Tyrkland</td> <td style="width: 158px;">24</td> <td style="width: 158px;">7</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Víetnam</td> <td style="width: 158px;">124</td> <td style="width: 158px;">95</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Önnur lönd í Asíu</td> <td style="width: 158px;">41</td> <td style="width: 158px;">16</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Eyjaálfa</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>107</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>78</strong></td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Ástralía</td> <td style="width: 158px;">51</td> <td style="width: 158px;">33</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">Nýja-Sjáland</td> <td style="width: 158px;">56</td> <td style="width: 158px;">45</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> <td style="width: 158px;">&nbsp;</td> </tr> <tr valign="top"> <td style="width: 233px;"><strong>Án ríkisfangs</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>-</strong></td> <td style="width: 158px;"><strong>1</strong></td> </tr> </tbody> </table> </div> <br /> <br /> <br /> <br /> <strong>FYRIRVARAR</strong><br /> <br /> <p>102. Vegna lagabreytinga sem aðlöguðu íslenska löggjöf að ákvæðum samningsins hafa nú verið felldir niður tveir fyrirvarar sem gerðir voru af Íslands hálfu við ákvæði samningsins. Þetta voru fyrirvarvar við 8. grein, 3. málsgrein a-lið og við 13. gr. samningsins.<br /> <br /> 103. Eftir standa fyrirvarar við þrjá ákvæði samningsins. Þeir varða eftirfarandi ákvæði:<br /> - 10. grein 2. málsgrein b-liður og síðari málsliður 3. málsgreinar að því er tekur til aðgreiningar ungra fanga frá öðrum.<br /> - 14. grein 7. málsgrein um endurupptöku dæmdra mála<br /> - 20. grein 1. málsgrein um bann við stríðsáróðri<br /> Ekki eru uppi fyrirætlanir um að afnema ofangreinda fyrirvara. Er vísað til sjónarmiða sem koma fram í fyrirvörunum sjálfum og standa þau óbreytt.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> </p>
05.05.1998Fyrsta skýrsla Íslands um framkvæmd samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins<p><strong>Fyrsta skýrsla Íslands um framkvæmd samnings á vegum Sameinuðu þjóðanna frá 20. nóvember 1989 um réttindi barnsins</strong><br /> <br /> <br /> <strong>Inngangur</strong></p> <p> Þann 26. janúar 1990 var Samningur á vegum Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins frá 20. nóvember 1989 undirritaður fyrir Íslands hönd með fyrirvara um fullgildingu. Alþingi heimilaði ríkisstjórninni með ályktun þann 13. maí 1992 að fullgilda bókunina og 28. október 1992 var aðalframkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna afhent fullgildingarskjal Íslands vegna samningsins. Samningurinn um réttindi barnsins öðlaðist gildi að því er Ísland varðar 27. nóvember 1992.</p> <p>Þessi skýrsla er unnin í samræmi við 44. grein samningsins þar sem segir að aðildarríki skuldbindi sig til að láta nefnd sem stofnuð er með samningnum, í té skýrslur um það sem þau hafa gert til að koma í framkvæmd réttindum þeim sem eru viðurkennd í samningnum og hvernig hefur miðað í beitingu þeirra. Þetta er fyrsta skýrsla Íslands um efnið. Hún var unnin á vegum dómsmálaráðuneytisins í samráði við önnur ráðuneyti sem fara með málefni tengd börnum, auk þess sem upplýsinga var leitað hjá fjölda annarra opinberra stofnana og fleiri aðila sem láta sig varða málefni barna. Við gerð og uppsetningu skýrslunnar var byggt á leiðbeiningarreglum frá nefndinni um réttindi barnsins um frágang skýrslna samkvæmt samningnum sem birtar eru í skjali CRC/C/5 frá 30. október 1991.</p> <p><strong>Efnisyfirlit</strong></p> <p><strong>I. Almennar athugasemdir 1-39<br /> </strong>(a) Stjórnskipan og stjórnarhættir 2-10<br /> (b) Meðferð mála sem varða börn 11-23 <br /> (c) Ýmsar tölfræðilegar upplýsingar varðandi börn o.fl. 24-39</p> <strong>II. Ráðstafanir í samræmi við ákvæði samningsins 40-71</strong><br /> (a) Ráðstafanir til þess að aðlaga íslenska löggjöf að ákvæðum <br /> samningsins 44-63<br /> (b) Heildarsamræming á stefnumótun um málefni barna og eftirlit <br /> með því að ákvæðum samningsins sé framfylgt 64-71<br /> <br /> <strong>III. Hugtakið barn 72-91</strong><br /> <br /> <strong>IV. Almennar meginreglur 92-120</strong><br /> (a) Jafnræðisregla (2. grein) 92-95<br /> (b) Hagsmunir barnsins í fyrirrúmi (3. grein) 96-104<br /> (c) Réttur til lífs, afkomu og þroska (6. grein) 105-113<br /> (d) Virðing fyrir sjónarmiðum barnsins (12. grein) 114-120<br /> <br /> <strong>V. Borgaraleg réttindi 121-180</strong><br /> (a) Nafn og þjóðerni (7. grein) 121-132<br /> (b) Réttur til að varðveita auðkenni (8. grein) 133-138<br /> (c) Tjáningarfrelsi (13. grein) 139-143<br /> (d) Aðgangur að upplýsingum (17. grein) 144-152<br /> (e) Réttur til frjálsrar hugsunar,sannfæringar og trúar (14. grein) 153-160<br /> (f) Félagafrelsi og frelsi til að koma saman með friðsömum <br /> hætti (15. grein) 161-168<br /> (g) Vernd einkalífs (16. grein) 169-175<br /> (h) Réttur til að þurfa ekki að þola pyndingar eða aðra grimmilega, <br /> ómannúðlega eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (37. grein a) 176-180<br /> <br /> <strong>VI. Fjölskyldumálefni 181-275</strong><br /> (a) Leiðsögn og handleiðsla foreldra (5. grein) 184-186<br /> (b) Foreldraábyrgð (18. grein 1. og 2. málsgrein) 187-203<br /> 1. málsgrein 187-197<br /> 2. málsgrein 198-203<br /> (c) Aðskilnaður frá foreldrum (9. grein) 204-216<br /> (d) Endurfundir fjölskyldunnar (10. grein) 217-220<br /> (e) Innheimta framfærslueyris með barni (27. grein 4. málsgrein) 221-226<br /> (f) Börn sem njóta ekki fjölskyldu sinnar (20. grein) 227-244<br /> (g) Ættleiðing (21. grein) 245-253<br /> (h) Ólöglegur útflutningur barna og hald erlendis (11. grein) 254-258<br /> (i) Misnotkun og vanræksla á börnum (19. grein) <br /> Líkamlegur og sálrænn bati og félagsleg aðlögun (39. grein) 259-267<br /> (j) Regluleg endurskoðun á vistun (25. grein) 268-275<br /> <br /> <strong>VII. Heilsugæsla 276-307</strong> <br /> (a) Afkoma og þroski (6. grein, 2. málsgrein) 276-278<br /> (b) Fötluð börn (23. grein) 279-287<br /> (c) Heilsa og heilsugæsla (24. grein) 288-293<br /> (d) Félagsleg aðstoð og aðstaða til umönnunar barna (26. grein og <br /> 18. grein, 3. málsgrein) 294-304<br /> (e) Lífsafkoma ( 27. grein 1.-3. málsgrein) 305-307<br /> <br /> <strong>VIII. Menntun, tómstundir og menningarmál 308-340</strong><br /> (a) Menntun, þar með talin starfsmenntun og ráðgjöf (28. grein) 308-325<br /> (b) Markmið menntunar (29. grein) 326-331<br /> (c) Frítími, tómstundir og þátttaka í menningarlífi (31. grein) 332-340<br /> <br /> <strong>IX. Sérstakar verndarráðstafanir 341-400</strong><br /> (a) Börn í neyðarástandi 341-350<br /> (i) Flóttamannabörn (22. grein) 341-347<br /> (ii) Börn í vopnuðum átökum (38. grein) Sálrænn bati og<br /> samfélagsleg aðlögun (39. grein) 348-350<br /> (b) Börn sem komast í kast við lögin 351-378<br /> (i) Stjórn á málefnum sem varða brot ungmenna (40. grein) 351-369<br /> (ii) Börn sem eru svipt frelsi sínu, þar með talið hvers konar varðhald, fangelsun og ráðstöfun vegna forsjár <br /> (37. grein (b), (c) og (d)) 370-375<br /> (iii) Refsing ungmenna, sérstaklega bann við dauðarefsingu og <br /> lífstíðarfangelsi (37. grein (a)) 376-377<br /> (iv) Líkamlegur og sálrænn bati (39. grein) 378<br /> (c) Misnotkun barna Líkamlegur og sálrænn bati og samfélagsleg<br /> aðlögun (39. grein) 379-396<br /> (i) Efnahagsleg misnotkun, þ.m.t. talin vinna barna (32. grein) 379-383<br /> (ii) Misnotkun ávana- og fíkniefna (33. grein) 384-389<br /> (iii) Kynferðisleg hagnýting og misnotkun (34. grein) 390-394<br /> (iv) Önnur misnotkun barna (36. grein) 395<br /> (v) Sala og brottnám barna og verslun með börn (35. grein) 396<br /> (d) Börn sem tilheyra hópum minnihluta eða frumbyggja (30. grein) 397-400 <br /> <br /> <strong>I. Almennar athugasemdir</strong><br /> <p> 1. Hér verður lýst í stuttu máli nokkrum staðreyndum um Ísland og tölfræðilegar upplýsingar veittar um ýmislegt sem sérstaklega snýr að börnum. Um frekari almennar upplýsingar um land og þjóð er vísað til HRI/CORE/1/Add.26 frá 24. júní 1993.</p> <strong>(a)</strong> <strong>Stjórnskipan og stjórnarhættir</strong><br /> <p> 2. Ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn. Forseti lýðveldisins, Alþingismenn og sveitarstjórnir eru kosnar í almennum kosningum á fjögurra ára fresti. Landið fékk fullt sjálfstæði þegar sambandi við Danmörku var slitið árið 1944. Frá því ári er stjórnarskrá lýðveldisins en mörg ákvæði hennar eru mun eldri og má rekja þau aftur til ársins 1874 þegar landið fékk fyrst stjórnarskrá. Meðal elstu ákvæðanna eru þau sem snúa að mannréttindum, en undanfarin ár hefur aukist mjög umræða um að breytinga sé þörf á mannréttindakafla stjórnarskrárinnar og að færa þurfi ákvæði hans til samræmis við alþjóðlega mannréttindasamninga sem Ísland er aðili er að.</p> <p>3. Meginreglan um þrískiptingu ríkisvaldsins er bundin í stjórnarskrána. Alþingi og forseti Íslands fara saman með löggjafarvaldið. Á Alþingi eiga sæti 63 þjóðkjörnir þingmenn, kosnir leynilegri, hlutbundinni kosningu til fjögurra ára í átta kjördæmum landsins.</p> <p>4. Ráðherrar eru æðstu handhafar framkvæmdarvalds, hver á sínu sviði en ráðuneyti eru fjórtán. Ráðherrar hafa oftast verið færri eða um tíu talsins, þannig að sumir þeirra fara með fleiri en eitt ráðuneyti. Verkaskipting ráðuneyta er ákveðin með lögum.</p> <p>5. Umboðsmenn framkvæmdarvaldsins í héraði eru sýslumenn og eru þeir alls 27 í jafn mörgum stjórnsýsluumdæmum. Störf sýslumanna eru margvísleg, þ.á.m. lögreglustjórn, tollstjórn, innheimta á tekjum ríkissjóðs, borgaralegar hjónavígslur og útgáfa skilnaðarleyfa, úrskurðir um umgengnisrétt við börn og meðlagsgreiðslur, lögræðismál, þinglýsingar, skráning látinna manna og ýmis afskipti af dánarbúum, fjárnám og aðrar aðfarargerðir, nauðungarsala o.fl. Ágreiningi um störf sýslumanna má í mörgum tilvikum skjóta beint til dómstóla, einkum hvað varðar fullnustugerðir og dánarbússkipti en ella er kæruleið opin innan stjórnsýslunnar til dómsmálaráðuneytisins og á það einkum við um ákvarðanir sýslumanna í sifja- og lögræðismálum.</p> <p>6. Alls eru 196 sveitarfélög í landinu, miðað við 1. janúar 1994. Íbúafjöldi í hverju þeirra er allt frá nokkrum tugum íbúa til rúmlega hundrað þúsund íbúa í stærsta sveitarfélaginu sem er Reykjavík. Stefna ríkisstjórna undanfarinna ára hefur verið að fækka sveitarfélögum verulega með sameiningu. Verkaskipting ríkis og sveitarfélaga er ákveðin með lögum.&nbsp;</p> <p>7. Dómendur fara með dómsvaldið samkvæmt stjórnarskránni. Í landinu eru átta héraðsdómstólar, einn í hverju kjördæmi. Þeir hafa dómsvald í einkamálum og sakamálum, kveða upp úrskurði um gjaldþrotaskipti og leysa úr ágreiningi sem rís vegna starfa sýslumanna við fullnustugerðir. Dómendur skera jafnframt úr öllum ágreiningi um embættistakmörk yfirvalda. Byggt er á þeirri meginreglu að dómstólar hafi vald til að dæma um hvert það sakarefni sem lög og landsréttur nær til nema það sé undan lögsögu þeirra skilið samkvæmt lögum, venju eða eðli sínu.&nbsp;</p> <p>8. Úrlausnum héraðsdómstólanna verður skotið til Hæstaréttar Íslands sem er áfrýjunardómstóll fyrir landið allt. Dómum í opinberum málum má skjóta til Hæstaréttar að tilteknum skilyrðum uppfylltum og nokkur skilyrði um lágmarkshagsmuni eru fyrir því að einkamáli verði skotið til Hæstaréttar.&nbsp;</p> <p>9. Íslenskir dómstólar hafa talið sér heimilt að meta hvort lög eru að efni til andstæð ákvæðum stjórnarskrárinnar, þótt þetta endurskoðunarvald þeirra sé ekki berum orðum tekið fram í sjálfri stjórnarskránni. Ef dómstólar telja að lagaákvæði brjóti í bága við mannréttindaákvæði í stjórnarskránni virða þeir slíkt lagaákvæði að vettugi í dómum sínum. Hins vegar hafa íslenskir dómstólar ekki heimild til að fella lög formlega úr gildi þótt þau séu talin andstæð stjórnarskránni.&nbsp;</p> <p>10. Embætti umboðsmanns Alþingis var stofnað árið 1988. Umboðsmaður er kosinn af Alþingi og gefur því árlega skýrslu um störf sín en hann er að öðru leyti sjálfstæður. Hlutverk umboðsmanns er að hafa í umboði Alþingis eftirlit með stjórnsýslu ríkis og sveitarfélaga. Honum er ætlað að tryggja rétt borgaranna gagnvart stjórnsýslu landsins. Þá fylgist hann með því hvort lög brjóti í bága við stjórnarskrá, eða séu haldin öðrum meinbugum, þar á meðal hvort þau samrýmist mannréttindasamningum sem Ísland er aðili að. Álitsgerðir umboðsmanns eru ekki bindandi gagnvart stjórnvöldum og hann getur ekki ógilt formlega ákvarðanir stjórnvalda. Hins vegar hafa þær mikil áhrif og leggja þá kvöð á stjórnvöld að þau breyti í samræmi við þær, sem þau gera nánast undantekningarlaust.</p> <p> <br /> <strong>(b)</strong> <strong>Meðferð mála sem varða börn</strong><br /> <br /> 11. Helstu málaflokkunum sem varða sérstaklega málefni barna er skipt upp á milli þriggja ráðuneyta og stofnana sem heyra undir þau og verður starfsemi þeirra hér lýst í stórum dráttum, en nánari umfjöllun um meðferð á málefnum sem varða börn er að finna í tengslum við einstaka ákvæði samningsins. <br /> <br /> Verkefni dómsmálaráðuneytis og sýslumanna<br /> 12. Undir dómsmálaráðuneytið heyra öll sifjamálefni, þar á meðal þau málefni sem talin eru í barnalögum nr. 20/1992. Helstu málefni sem fjallað er um í barnalögum eru faðernisreglur, framfærsla og forsjá barna, foreldraskyldur og umgengnisréttur. <br /> <br /> 13. Sýslumenn fara almennt með úrskurðarvald á lægra stjórnsýslustigi samkvæmt barnalögunum nema í ágreiningsmálum um forsjá barna. Ef ágreiningur rís um forsjá barna geta aðilar valið um hvort þeir snúa sér til dómstóla eða dómsmálaráðuneytis með ágreiningsefnið. Úrskurðum sýslumanns í ágreiningsmálum samkvæmt barnalögum og lögræðislögum má skjóta til dómsmálaráðuneytisins. Dómsmálaráðuneytið fer með ættleiðingar barna svo og yfirfjárráð, persónurétt og erfðarétt. <br /> <br /> Verkefni félagsmálaráðuneytis og barnaverndaryfirvalda<br /> 14. Þann 1. janúar 1993 tók félagsmálaráðuneyti við málefnum barnaverndarmála af menntamálaráðuneyti. Samkvæmt nýjum lögum um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992 sem þá tóku gildi fer félagsmálaráðuneytið nú með yfirstjórn þessara mála og annast samræmingu þeirra og heildarskipulag. Helstu málefni sem fjallað er um í lögum um vernd barna og ungmenna eru um störf barnaverndaryfirvalda, þ.e. barnaverndarnefnda og Barnaverndarráðs og um hvernig því markmiði laganna verði náð að tryggja börnum og ungmennum viðunandi uppeldisskilyrði. Þar er meðal annars lýst skyldum barnaverndaryfirvalda gagnvart einstökum börnum og ungmennum og fjölskyldum þeirra, um þvingunarúrræði gagnvart foreldrum, um ráðstöfun barna í fóstur og um málsmeðferð barnaverndaryfirvalda. Félagsmálaráðuneytið fer að auki með fjölmörg verkefni á sviði barnaverndarmála svo sem þróunarstarf og rannsóknir, leiðbeiningar og ráðgjöf til barnaverndarnefnda, eftirlit og umsjón með stofnunum þar sem börn og unglingar eru vistuð og fræðslustarfsemi. Barnaverndaryfirvöld á lægra stjórnsýslustigi sem heyra undir félagsmálaráðuneytið eru barnaverndarnefndir og Barnaverndarráð, en ráðið fer með fullnaðarúrskurðarvald innan stjórnsýslunnar. <br /> <br /> 15. Barnaverndarnefndir starfa á vegum sveitarfélaga og í þær er kosið af sveitarstjórnum. Eins og áður var lýst eru sveitarfélög tæplega tvö hundruð talsins á landinu og í þeim minnstu eru aðeins nokkrir tugir íbúa. Ekki náðust fram tillögur í frumvarpi til nýrra barnaverndarlaga að stækka umdæmi barnaverndarnefnda til þess að tryggja að stærri einingar standi að barnverndarstarfi en nú er. Smæð margra sveitarfélaga hefur leitt til þess að þau hafa minna bolmagn til að sinna raunhæfu barnaverndarstarfi, bæði vegna fjárskorts og ófullnægjandi sérþekkingar við úrlausnir erfiðra barnverndarmála. Hefur þessi tilhögun verið gagnrýnd en hún leiðir m.a. til þess að erfitt er að fá samræmdar upplýsingar um starfsemi barnaverndarnefnda á landinu öllu. Af þessum sökum er almennt látið við það sitja í skýrslu þessari að lýsa framkvæmd og gefa tölfræðilegar upplýsingar um starfsemi barnaverndarnefndar Reykjavíkur sem er langstærsta barnaverndarumdæmi á landinu og því helst marktækt að meta framkvæmd laganna samkvæmt tölulegum upplýsingum þaðan. Eftir að barnaverndarlögin nýju gengu í gildi 1. janúar 1993 hefur félagsmálaráðuneytið safnað og mun í framtíðinni samræma upplýsingar um starfsemi barnaverndarnefnda í öllu landinu en þegar þessi skýrsla var rituð lágu þær upplýsingar ekki enn fyrir. <br /> <br /> 16. Þrátt fyrir að í lögunum segi að minni sveitarfélög skuli sameinast um kosningu barnaverndarnefnda, þá hefur sú skipan ekki enn komist á. Því eru barnaverndarnefndirnar enn sem komið er jafn margar sveitarfélögunum. Á næstu árum má ætla að minni sveitarfélög verði sameinuð í ríkum mæli en samhliða þeirri fækkun munu umdæmi barnaverndaryfirvalda stækka. Sveitarstjórn er heimilt að fela félagsmálaráði eða félagsmálanefnd störf barnaverndarnefndar og hefur það verið gert í öllum stærri sveitarfélögum. Í Reykjavíkurborg, sem er langstærsta sveitarfélagið fer sérstök deild innan Félagsmálastofnunar með barnaverndarmálefni í samvinnu við barnaverndarnefnd Reykjavíkur.<br /> <br /> 17. Hver barnaverndarnefnd er skipuð fimm mönnum og jafnmörgum varamönnum og skal að jafnaði skipuð bæði konum og körlum. Nefndarmenn skulu vera kunnir að grandvarleik og bera gott skyn á mál þau sem barnaverndarnefnd fjallar um. Leitast skal við að kjósa lögfræðing í barnaverndarnefnd þar sem slíks er kostur og enn fremur fólk með sérþekkingu á málefnum barna. Barnaverndarnefnd skal ráða sérhæft starfslið og skal það miðað við að hægt sé að veita foreldrum, forráðamönnum barna og stofnunum sem annast uppeldi, viðhlítandi ráðgjöf, fræðslu og leiðbeiningar. Miðað skal við að nægilegir möguleikar séu til félagslegra og sálfræðilegra rannsókna á börnum er með þurfa vegna könnunar og meðferðar barnaverndarmála. <br /> <br /> 18. Tilteknum málum sem varða ráðstafanir gagnvart börnum, ungmennum eða forráðamönnum þeirra er barnaverndarnefnd skylt að ráða með úrskurði og ef enginn lögfræðingur á sæti í nefndinni skal sýslumaður eða löglærður fulltrúi hans taka sæti í henni. Mál sem barnaverndarnefnd þarf að ráða með úrskurði eru:<br /> - Ef grípa þarf til úrræða án samþykkis foreldra (24. gr. laganna)<br /> - Ef svipta þarf foreldra forsjá barns (25. gr.)<br /> - Ef meina þarf kynforeldri um umgengnisrétt við barn sitt sem er í fóstri (33. gr.)<br /> - Ef barn á að vera áfram í fóstri þrátt fyrir að kynforeldrar vilji rifta fóstrinu (35. gr.)<br /> - Ef barnaverndarnefnd hefur bannað flutning barns úr umsjá annarra en foreldra sinna þarf hún að kveða upp úrskurð um dvalarstað barnsins innan þriggja mánaða (40. gr.)<br /> - Ef neita þarf aðilum um aðgang að gögnum vegna hagsmuna barnsins (46. gr.)<br /> <br /> 19. Félagsmálaráðherra skipar þriggja manna Barnaverndarráð fyrir landið allt til fjögurra ára í senn og þrjá menn til vara. Formaður ráðsins skal fullnægja skilyrðum til þess að vera skipaður héraðsdómari. Ráðsmenn skulu vera kunnir að grandvarleik og hafa sérþekkingu á málefnum barna og ungmenna. Ráðherra tilnefnir formann og varaformann barnaverndarráðs. Úrskurðum barnaverndarnefnda verður skotið til barnaverndarráðs til fullnaðarúrskurðar og er Barnaverndarráði skylt að taka málið til skjótrar meðferðar og úrlausnar. Málskot til Barnaverndarráðs frestar ekki framkvæmd ákvörðunar barnaverndarnefndar en þegar sérstaklega stendur á getur Barnaverndarráð þó ákveðið að framkvæmd samkvæmt ákvörðun barnaverndarnefndar skuli frestað uns ráðið hefur fellt úrskurð sinn.<br /> <br /> 20. Á árinu 1993 bárust alls tuttugu ný kærumál til Barnaverndarráðs frá barnaverndarnefndum á landinu sem vörðuðu 27 börn. Ráðið kvað upp fjórtán úrskurði í tólf málum. Tvö mál voru afturkölluð en í árslok 1993 voru sex mál óafgreidd hjá ráðinu. <br /> <br /> Verkefni menntamálaráðuneytis<br /> 21. Menntamálaráðuneyti fer með yfirstjórn mála sem varða menntun barna þar á meðal málefni leikskóla og grunnskóla. <br /> <br /> Hlutverk dómstóla<br /> 22. Samkvæmt 60. gr. stjórnarskrárinnar skera dómendur úr öllum ágreiningi um embættistakmörk yfirvalda. Í barnalögum er kveðið á um málsmeðferð innan stjórnsýslunnar á tveimur stigum. þ.e. ákvörðun sýslumanns sem verður skotið til dómsmálaráðuneytis og á þetta til dæmis við um ákvarðanir um umgengnisrétt og meðlagsúrskurði með börnum. Skylt er að tæma kæruleiðir innan stjórnsýslunnar áður en mál er borið undir dómstóla. Eftir að endanleg ákvörðun dómsmálaráðuneytis er fengin er hægt að skjóta málinu til dómstóla. Dómstólar endurskoða þá hvort réttra aðferða hafi verið gætt við ákvarðanatöku innan stjórnsýslunnar og hvort lögmæt sjónarmið liggi ákvörðun til grundvallar. Dómaframkvæmd á þessu sviði hefur sýnt að dómstólar virðast einnig telja sér fært að meta öll efnisatriði máls. Þannig endurskoða þeir ekki eingöngu formhlið ákvörðunarinnar heldur endurskoða hana einnig efnislega. Ákvarðanir um forsjá samkvæmt barnalögum njóta nokkurrar sérstöðu því sýslumenn úrskurða ekki í málum þar sem ágreiningur um forsjá kemur upp. Foreldrar eiga á hinn bóginn valkost um hvort þeir leggja málið fyrir beint fyrir dómsmálaráðuneyti eða dómstóla til úrskurðar. <br /> <br /> 23. Í lögunum um vernd barna og ungmenna fer meðferð mála einnig fram á tveimur stigum, lægra stjórnsýslustigið er barnaverndarnefnd en ákvörðunum hennar má skjóta til Barnaverndarráðs. Þótt lögin kveði á um að ákvarðanir Barnaverndarráðs séu fullnaðarúrskurðir og þar með síðasta kærustig innan stjórnsýslunnar, þá hafa dómstólar ekki túlkað það svo að þeim sé ekki fært að endurmeta ákvarðanir ráðsins efnislega. Þannig hefur ákvörðunum Barnaverndarráðs verið skotið til dómstóla sem meta bæði formhlið málsins, þ.e. form og aðferð við ákvörðun og þau sjónarmið sem hún hvílir á en að auki eru öll efnisatriði málsins endurskoðuð. Hvað varðar einstaka ákvarðanir barnaverndaryfirvalda, til dæmis þvingunarráðstafanir gagnvart foreldrum þá þarf atbeina dómstóla venjulega ekki fyrirfram til þess að þeim verði beitt, en eins og áður var lýst er hægt að skjóta þeim til dómstóla eftir að kæruleið til Barnaverndarráðs hefur verið tæmd. Sú undantekning um fyrirfram atbeina dómstóla er þó gerð að barnaverndarnefnd er aðeins heimilt að fara inn á einkaheimili eða annan þann stað þar sem börn dveljast til þess að rannsaka hagi barns eða ungmennis á grundvelli dómsúrskurðar ef samþykki foreldra liggur ekki fyrir. <br /> <br /> <br /> <strong>(c)</strong> <strong>Ýmsar tölfræðilegar upplýsingar varðandi börn o.fl.</strong><br /> <br /> Íbúafjöldi<br /> 24. Íbúafjöldi á Íslandi 31. desember 1993 var 264.922 íbúar. Þar af voru konur 132.113 og karlar 132.951. Börn og unglingar undir 18 ára aldri voru alls 77.989 eða um 30% þjóðarinnar. Hlutfall barna á Íslandi er nokkuð hærra en á hinum Norðurlöndunum þar sem hlutfall þessa hóps er um 20-25% mannfjölda. Á einu ári, eða frá 1. desember 1992 fjölgaði Íslendingum um 2.729 eða 1,04%. Á meðan um 2.600 manns fluttust til landsins á einu ári, fluttu um 2.700 manns frá landinu. Tala fæddra á árinu var um það bil 2.800 hærri en tala látinna. </p> <p>25. Árið 1960 var um 8% þjóðarinnar 65 ára og eldri. Árið 1990 var talan komin upp í 11% og spáð er að hlutfallið verði rúmlega 17% árið 2020. Hlutfall barna á aldrinum 0-6 ára fækkar hins vegar verulega, frá því að vera um 10.1% árið 1987 en spáð er að þau verði um 7.7% árið 2000.</p> <p>Fjöldi fæddra og fjölskyldustaða barna<br /> 26. Barnsfæðingum á Íslandi fækkaði á tímabilinu 1961-1989, úr 25,4 á 1000 íbúa í 18,0. Fæðingartölur á Íslandi og fjölskyldustaða nýfæddra barna undanfarin ár eru eftirfarandi:<br /> Lifandi fæddir alls fædd í hjónabandi fædd utan hjónabands<br /> 1991 4.533 1.945 2.558<br /> 1992 4.609 1.967 2.642</p> <p>27. Eins og sjá má af þessu er innan við helmingur fæddra barna á Íslandi undanfarin ár, eða um 43% fædd innan hjónabands. Töluverð breyting hefur orðið á undanförnum áratugum ef miðað er við að tímabilið 1961-1965 voru 74% foreldra í hjónabandi við fæðingu fyrsta barns. Ef hins vegar er litið er til þess í hve mörgum tilvikum ógiftir foreldrar nýfædds barns eru í sambúð kemur eftirfarandi í ljós:<br /> Börn alls fædd <br /> utan hjónabands foreldrar í sambúð foreldrar ekki í sambúð<br /> 1991 2.558 2.087 471<br /> 1992 2.642 2.103 539</p> <p>28. Af þessu má sjá að í miklum meirihluta tilvika eða um 80%, þar sem börn eru ekki fædd innan hjónabands, eru foreldrar þess í sambúð. Heildarhlutfall barna þar sem foreldrar eru hvorki giftir né í sambúð er rúmlega 10%.<br /> <br /> 29. Barnsburðaraldur foreldra á Íslandi er lágur miðað við það sem tíðkast í nágrannalöndum. Meðalaldur móður við fæðingu frumburðar hefur þó hækkað síðustu tvo áratugina. Tímabilið 1986-1990 var meðalaldur móður við fæðingu frumburðar 23,7 ár en tíðasti aldur 21 ár. 1991-1992 var meðalaldurinn 24,2 ár og tíðasti aldur 24 ár. <br /> <br /> Barnadauði<br /> 30. Tíðni barnadauða á Íslandi er mjög lág. Árið 1992 var barnadauði 4,7 af hverjum 1000 fæddum börnum. <br /> <br /> Lífslíkur<br /> 31. Lífslíkur á Íslandi árin 1991-92 voru 75,4 ár fyrir karla en 80,89 fyrir konur.<br /> <br /> Kjarnafjölskyldan<br /> 32. Kjarnafjölskyldur á Íslandi 1. desember 1992 voru alls taldar vera 63.540. Nánari sundurliðun með tilliti til samsetningar á kjarnafjölskyldum var eftirfarandi<br /> hjónaband án barna 22.209<br /> hjónaband með börnum 23.350<br /> óvígð sambúð án barna 2.262 <br /> óvígð sambúð með börnum 7.565<br /> karl með börn 531<br /> kona með börn 7.632<br /> <br /> Meðalstærð kjarnafjölskyldu 1. desember 1992 var 2,95 fjölskyldumeðlimir. <br /> <br /> <br /> <br /> Hlutfall í þéttbýli og strjálbýli<br /> 33. Árið 1993 bjuggu um það bil 92% landsmanna í þéttbýli, en 8%í strjálbýli. Þéttbýli telst staður með 200 íbúa eða fleiri. <br /> <br /> Atvinnumál<br /> 34. Lengd vinnuviku er að meðaltali 49,8 klukkustundir á viku hjá körlum en 33,9 klukkustundir á viku hjá konum. Atvinnuleysi í lok árs 1993 mældist um 5% samanborið við 4,7% í lok árs 1992. Áætla má að heildarfjöldi atvinnulauss fólks í lok árs 1993 hafi verið um 7.500 manns. Atvinnuleysi meðal kvenna var 5,9% en 4,4% meðal karla. Atvinnuleysi var mest meðal fólks í yngsta aldursflokknum, 16-19 ára, eða 15,8%. Atvinnuþátttaka beggja foreldra hér á landi er sú hæsta á Vesturlöndum.<br /> <br /> Dagvistunarmál<br /> 35. Leikskólar eru reknir af sveitarfélögum og sjúkrahúsum. Þeir annast að ósk foreldra uppeldi barna fram að skólaskyldualdri undir handleiðslu sérmenntaðs fólks í uppeldismálum. Leikskólar eru starfræktir fyrir börn frá þeim tíma er fæðingarorlofi lýkur til 6 ára aldurs. Fjöldi barna sem dvaldist daglega á leikskólum árið 1992 var eftirfarandi í prósentum talið:<br /> 4-5 klst.daglega 5-6 klst. daglega 7-8 klst. daglega<br /> 0-2 ára 6,9 1,5 5,2<br /> 3-5 ára 46,1 12,4 15,2<br /> 0-5 ára 26,0 6,8 10,1<br /> <br /> 36. Skóladagheimili eru starfrækt fyrir börn á skólaskyldualdri, þ.e. frá 6-10 ára aldurs. Samanlagður fjöldi barna sem dvaldist daglega á dagvistarstofnunum árið 1992, þ.e. bæði leikskólum og skóladagheimilum var 12.419.<br /> <br /> 37. Kannanir hafa leitt í ljós að hlutfallslega eru færri börn hérlendis í dagvistun allan daginn en á hinum Norðurlöndunum. Færri pláss eru fyrir börn á dagvistarstofnunum hér á landi. <br /> <br /> Menntamál<br /> 38. Skólaskylda er 10 ára á Íslandi fyrir börn í grunnskólum frá 6-16 ára aldurs. Skólaárið 1992-93 voru rúmlega 41 þúsund nemendur í grunnskólum landsins, þar af rösklega 13 þúsund nemendur í grunnskólum Reykjavíkur sem er lang stærsta fræðsluumdæmi landsins. Framhaldsskóli tekur við af grunnskóla frá aldrinum 16-20 ára. Skólaárið 1992-93 voru tæplega 18 þúsund nemendur í framhaldsskólum landsins. Innritunargjöld á bilinu 5-10.000 ISK árlega og eftir atvikum efnisgjöld eru innheimt af nemendum í framhaldsskólum. Skólaárið 1992-93 voru um 4.900 nemendur skráðir við nám í Háskóla Íslands. Háskóli Íslands innheimtir mjög lág skólagjöld.<br /> <br /> Verkefni á sviði barnaverndarmála<br /> 39. Til verkefna á sviði félagsmála, svo sem til dagvistarstofnana, æsku-lýðs-starf-semi og barnaverndar verja Íslendingar 2,5% af landsframleiðslu sinni.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <strong>II. Ráðstafanir í samræmi við ákvæði samningsins</strong><br /> <br /> 40.Samningurinn um réttindi barnsins var undirritaður fyrir Íslands hönd 26. janúar 1990 með fyrirvara um fullgildingu. Þann 13. maí 1992 heimilaði Alþingi með ályktun ríkisstjórninni að fullgilda bókunina. Þann 28. október 1992 var aðalframkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna afhent fullgildingarskjal Íslands vegna samningsins. Samningurinn öðlaðist gildi að því er Ísland varðar 27. nóvember 1992. <br /> <br /> 41.Íslensk stjórnskipan fylgir þeirri lögfræðikenningu í þjóðarétti að alþjóðlegir samningar fái ekki sjálfkrafa lagagildi að landsrétti þótt þeir hafi verið fullgiltir, heldur séu þeir einungis skuldbindandi að þjóðarétti. Samningurinn um réttindi barna hefur ekki verið lögfestur á Íslandi og því er ekki hægt að beita honum beint fyrir innlendum dómstólum. Eini alþjóðlegi mannréttindasamningurinn sem hefur verið lögfestur hér á landi er Mannréttindasáttmáli Evrópu, með lögum nr. 62/1994.<br /> <br /> 42. Sú lögskýringarregla gildir þó að landslög skuli túlka með hliðsjón af alþjóðalögum, en séu þau ósamrýmanleg ganga hin fyrrnefndu almennt framar. Á síðustu árum hafa íslenskir dómstólar í auknum mæli tekið tillit til og vitnað í alþjóðasamninga um mannréttindi. Ekki eru þó dæmi um að vísað hafi verið til samningsins um réttindi barnsins í íslenskum dómum, enda ber að hafa í huga að þegar þetta er ritað er stutt síðan samningurinn var fullgiltur af Íslands hálfu.<br /> <br /> 43. Íslensk stjórnvöld hafa ávallt talið innlenda löggjöf í samræmi við þá alþjóðasamninga um mannréttindi sem þau hafa fullgilt nema sérstakur rökstuddur fyrirvari hafi verið gerður um annað. <br /> <br /> <br /> <strong>(a)</strong> <strong>Ráðstafanir til þess að aðlaga íslenska löggjöf að ákvæðum</strong><br /> <strong>samningsins</strong><br /> <br /> 44. Íslensk löggjöf sem varðar málefni barna hefur sætt gagngerri endurskoðun og tekið miklum breytingum undanfarin þrjú ár. Flest mikilvægustu lög á þessu sviði og reglugerðir með stoð í þeim eru því nýleg en meðal þeirra mikilvægustu eru eftirfarandi:<br /> * Ættleiðingarlög nr. 15/1978<br /> * Lög um framhaldsskóla nr. 47/1988<br /> * Lög um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1991<br /> - Reglugerð um daggæslu barna í heimahúsum nr. 198/1992<br /> * Lög um grunnskóla nr. 49/1991<br /> * Barnalög nr. 20/1992<br /> - Reglugerð um stjórnsýslumeðferð mála samkvæmt barnalögum nr. 231/1992<br /> * Lög um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992<br /> - Reglugerð um Unglingaheimili ríkisins nr. 15/1993<br /> - Reglugerð um sumardvalarheimili barna og sumarbúðir nr. 160/1993<br /> - Reglugerð um tilsjónarmann, persónulegan ráðgjafa og stuðningsfjölskyldu nr. 452/1993<br /> - Reglugerð um starfsháttu barnaverndarráðs nr. 49/1994<br /> * Lög um leikskóla nr. 78/1994<br /> * Lög um umboðsmann barna nr. 83/1994<br /> <br /> 45. Við endurskoðun á barnalögunum og lögum um vernd barna og ungmenna var mjög tekið mið af því að færa þau til samræmis við viðhorf sem koma fram alþjóðlegum mannréttindasamningum sem Ísland er aðili að og þá einkanlega í samningnum um réttindi barnsins. Barnalög nr. 20/1991 tóku gildi 1. júlí 1992 og leystu af hólmi eldri barnalög frá árinu 1981. Meðal helstu breytinga sem gerðar voru með nýju barnalögunum í áðurgreindu markmiði má nefna eftirfarandi:<br /> <br /> 46. * Afnumin voru hugtökin skilgetið barn og óskilgetið frá fyrri barnalögum. Í nýju lögunum er því kveðið á um réttarstöðu barna samfellt og án tillits til þessara grunnhugtaka. Ákvæði um faðerni og feðrun barna svo og að sínu leyti um forsjá barns þar sem einkum reyndi á þennan mun í eldri barnalögum eru orðuð án þess að nefnd hugtök séu lögð til grundvallar. Með eldri barnalögunum hafði börnum sambúðarforeldra í reynd verið búin sama réttarstaða sem börnum giftra foreldra.<br /> <br /> 47. * Með nýju barnalögunum var í fyrsta skipti lögfest ákvæði um að foreldrar geti samið um sameiginlega forsjá vegna skilnaðar hjóna og sambúðarslita foreldra í óvígðri sambúð. Þá er ógiftum foreldrum sem ekki búa saman heimilað að semja um slíka forsjá. <br /> <br /> 48. * Ýmsar breytingar voru gerðar á reglum um meðferð forsjármála frá eldri barnalögum. Meðal annars voru lögskráðar í fyrsta skipti reglur um að barni sem náð hefur 12 ára aldri skuli veittur kostur á að tjá sig um forsjármál og að rétt sé að ræða við yngra barn miðað við aldur þess og þroska. Lögð er áhersla á að aðgát skuli höfð þegar viðhorf barns er kannað og nærgætni við barn sitji þar í fyrirrúmi. Einnig var lögfest heimild til að skipa barni talsmann vegna úrlausnar forsjármáls á kostnað hins opinbera.<br /> <br /> 49. *Sú breytta tilhögun kemur fram í nýju barnalögunum að það er meginregla að dómstólar skeri úr ágreiningsmáli foreldra um forsjá barns nema aðilar séu á einu máli um að leita úrlausnar dómsmálaráðuneytisins í forsjármálinu. Foreldrar geta nú alltaf borið kröfu um breytta forsjá undir undir dómstóla, en samkvæmt eldri lögunum var dómstólaleið lokuð ef þeir höfðu áður valið þann kost að láta dómsmálaráðuneytið úrskurða í forsjárdeilu. Sætti sú tilhögun töluverðri gagnrýni og var m.a. til skoðunar í íslensku kærumáli hjá Mannréttindanefnd Evrópuráðsins. <br /> <br /> 50. * Ýmsar breytingar hafa verið gerðar á lagaákvæðum sem varða ákvarðanir um umgengnisrétt foreldra og barna. Meginbreyting felst í því að úrlausn um ágreining foreldra út af umgengnisrétti er nú hjá sýslumönnum en aðilar geta skotið úrlausn sýslumanns til dómsmálaráðuneytisins. Samkvæmt eldri skipan var úrlausn um umgengnisrétt eingöngu hjá dómsmálaráðuneytinu. Var talið að réttaröryggi myndi aukast ef tvö stjórnsýslustig geta fjallað um málið. Ætlað er að úrlausnir ráðuneytisins horfi til þess að skipa samræmda framkvæmd um umgengnisréttinn. <br /> <br /> 51. * Með barnalögunum voru lögfestar reglur um meðferð og úrlausnir stjórnvalda á málum þeim, sem í þeirra hlut koma samkvæmt lögunum. Fyrir gildistöku barnalaganna voru þessar reglur óskráðar en höfðu mótast í stjórnsýslunni og var fylgt í reynd við meðferð mála samkvæmt eldri lögum í dómsmálaráðuneytinu. Í nýju barnalögunum og í reglugerð nr. 231/1992 um stjórnsýslumeðferð mála samkvæmt barnalögum er m.a. sérstaklega vikið að lögsögu, leiðbeiningaskyldu, sáttum, kröfum og gagnaöflun, rétti aðila til að kynna sér gögn máls og til að tjá sig um mál svo og form og efni úrskurða. Þá eru einnig lögfest ákvæði um stjórnsýslukæru varðandi úrlausnir sýslumanns sem eru kæranlegar til dómsmálaráðuneytisins. <br /> <br /> 52. Ný lög um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992 tóku gildi 1. janúar 1993 en þau leystu af hólmi lög um vernd barna og ungmenna frá árinu 1966. Ýmsar breytingar voru gerðar með nýju lögunum sem miða að því að bæta réttarstöðu barna. Meðal helstu nýmæla laganna má nefna eftirfarandi:<br /> <br /> 53. * Eins og áður var lýst fluttist yfirstjórn barnaverndarmála úr höndum menntamálaráðuneytis til félagsmálaráðuneytis. Þetta var gert í ljósi þess að félagsmálaráðuneytið hefur með höndum almennt eftirlit með störfum sveitarfélaga svo og ýmsum verkefnum sem eru unnin á vegum þeirra, svo sem félagsmálum. Barnaverndarstörf tengjast með ýmsum hætti félagslegri þjónustu sem er unnin á vegum sveitarfélaga og þótti því félagsmálaráðuneytið sem handhafi framkvæmdarvalds hafa mun betri aðstöðu en Barnaverndarráð til að hafa virkt eftirlit með störfum barnaverndarnefnda og skyldum sveitarfélaga og hafa þar áhrif á ef þessir aðilar bregðast lögboðnum skyldum sínum. <br /> <br /> 54. * Starfsháttum Barnaverndarráðs var breytt þannig að það fer ekki lengur með það tvíþætta hlutverk að veita barnaverndarnefndum ráðgjöf við úrlausn einstakra mála og fara með fullnaðarúrskurðarvald í sömu málum, en sú tilhögun ríkti samkvæmt eldri barnaverndarlögum. Ítarlegar reglur um málsmeðferð fyrir ráðinu eru settar með reglugerð nr. 49/1994 um starfsháttu barnaverndarráðs.<br /> <br /> 55. * Skýrari ákvæði voru sett um skyldur barnaverndaryfirvalda gagnvart börnum og ungmennum heldur en þær sem voru í eldri lögum. Þá er nú kveðið á um skyldur yfirvalds gagnvart þeim börnum sem fremja afbrot svo og þeim sem verða fyrir afbrotum.<br /> <br /> 56. * Mun ítarlegri reglur en áður giltu voru settar um ráðstöfun barna í fóstur svo og um réttarstöðu barna í fóstri, fósturforeldra og kynforeldra. <br /> <br /> 57. * Nýmæli eru varðandi heimildir barnaverndarnefnda til að fara á heimili til að athuga barn, heimilishagi og aðrar aðstæður barna. Samkvæmt lögunum er aðeins heimilt að fara á einkaheimili í rannsóknarskyni ef foreldrar eða forráðamenn samþykkja eða á grundvelli dómsúrskurðar nema um sé að ræða neyðartilfelli. Ef ekki liggur fyrir samþykki foreldra eða forráðamanna og ekki er um neyðartilfelli að ræða verður að leita til dómara og fá sérstaka heimild til að fara á heimili.<br /> <br /> 58. * Í eldri lögum voru ákvæði um málsmeðferð barnaverndarmála á víð og dreif í ýmsum lagagreinum. Í nýju lögunum fjallar sérstakur kafli um starfshætti og málsmeðferð barnaverndarnefnda þar sem eru settar fram mun skýrari reglur en áður giltu. <br /> <br /> 59. * Réttarstaða barna og ungmenna í barnaverndarmálum er skilgreind með skýrari hætti en áður var og er miðað að því að auka réttarvernd þeirra. Sem dæmi má nefna að sú regla er nú lögfest að börn eigi að jafnaði rétt á að tjá sig um mál sitt og er það skylt þegar barn er orðið 12 ára. Þegar sérstaklega stendur á er barnaverndarnefnd auk þess heimilt að skipa barni eða ungmenni sérstakan talsmann.<br /> <br /> 60. Hvað varðar breytta löggjöf að öðru leyti en því sem sérstaklega hefur verið rakið um lög sem varða málefni barna, má nefna mikla réttarbót sem hefur verið gerð með því að lögfesta í fyrsta skipti almennar reglur um meðferð mála í stjórnsýslunni. Með þessu er átt við stjórnsýslulög nr. 37/1993 sem tóku gildi 1. janúar 1994. Lögin taka til allrar stjórnsýslu ríkis og sveitarfélaga, nema sérlög geymi strangari málsmeðferðarreglur. Lögunum er ætlað að gilda þegar stjórnvöld taka ákvarðanir um rétt eða skyldur einstaklinga eða lögaðila. Helsta markmið með setningu stjórnsýslulaganna er að tryggja sem best réttaröryggi manna í skiptum við hið opinbera þegar slíkar ákvarðanir eru teknar. Með lögunum voru því lögfestar reglur um málsmeðferð í stjórnsýslunni, þ.e. bæði form- og efnisreglur varðandi undirbúning mála og úrlausn þeirra, þar á meðal um rétt þegnanna auk þess að fylgjast með meðferð mála hjá stjórnvöldum og koma að sjónarmiðum sínum og andmælum. Þessar reglur voru áður ólögfestar en var engu að síður beitt sem grundvallarreglum innan stjórnsýslunnar. <br /> <br /> 61. Á ritunartíma þessarar skýrslu voru samþykkt á Alþingi lög nr. 83/1994 um embætti umboðsmanns barna en fyrirmynd slíks umboðsmanns er meðal annars að finna í Noregi og Svíþjóð. Með lögunum er stefnt að því að bæta hag barna í samfélaginu og er umboðsmanni ætlað að standa vörð um hagsmuni og réttindi barna, en með börnum er átt við einstaklinga innan 18 ára aldurs. Samkvæmt lögunum skal forseti Íslands skipa, að tillögu forsætisráðherra, umboðsmanna barna til fimm ára í senn. Umboðsmaður barna skal hafa lokið háskólaprófi og hafi hann ekki lokið embættisprófi í lögfræði skal lögfræðingur starfa við embættið. <br /> <br /> 62. Starf umboðsmanns á að vera að vinna að því að stjórnsýsluhafar, einstaklingar, félög og samtök einstaklinga taki fullt tillit til réttinda, þarfa og hagsmuna barna. Í starfi sínu skal hann setja fram ábendingar og tillögur um úrbætur sem snerta hag barna á öllum sviðum samfélagsins. Umboðsmaður barna skal einkum:<br /> - Hafa frumkvæði að stefnumarkandi umræðu í samfélaginu um málefni barna.<br /> - Koma á framfæri tillögum um úrbætur á réttarreglum og fyrirmælum stjórnsýsluhafa er varða börn sérstaklega<br /> - Stuðla að því virtir verði þjóðréttarsamningar sem varða réttindi og velferð <br /> barna og fullgiltir hafa verið af Íslands hálfu og enn fremur benda á að <br /> samningar um þetta efni verði fullgiltir.<br /> - Bregðast við með tiltækum úrræðum telji hann að stjórnsýsluhafar, einstaklingar, félög og samtök einstaklinga hafi brotið gegn réttindum, þörfum og hagsmunum barna í samfélaginu. Hann skal beina rökstuddri álitsgerð til viðkomandi aðila ásamt tillögum um úrbætur eigi það við.<br /> - stuðla að því að kynna fyrir almenningi löggjöf og aðrar réttarreglur er varða börn og ungmenni og beita sér fyrir því að gerðar verði rannsóknir á þessu sviði. <br /> <br /> 63. Umboðsmaður barna getur tekið mál til meðferðar að eigin frumkvæði eða eftir ábendingu. Hann tekur ekki til meðferðar ágreining á milli einstaklinga en honum ber að leiðbeina þeim sem til hans leita með slík mál um leiðir sem eru færar innan stjórnsýslu og hjá dómstólum. Umboðsmanni barna er ætlað að verða sjálfstæður og óháður fyrirmælum framkvæmdarvaldsins en gefur forsætisráðherra árlega skýrslu um starfsemi sína á liðnu almanaksári. Í ljósi þess hve ný lögin um umboðsmann barna eru þegar skýrsla þessi er rituð er ekki komin reynsla á störf hans enn sem komið er en vonir eru bundnar við að réttindi barna hér á landi verði enn fremur tryggð með tilkomu hans. <br /> <br /> <br /> <strong>(b)</strong> <strong>Heildarsamræming á stefnumótun um málefni barna og eftirlit</strong><strong>með því að ákvæðum samningsins sé framfylgt</strong><br /> <br /> 64. Sérstakir eftirlitsaðilar hafa ekki verið skipaðir til þess að hafa eftirlit með framkvæmd samningsins hér á landi. Mun því hvert ráðuneyti sem mismunandi málaflokkar samkvæmt samningnum heyra undir, fylgjast með og fylgja eftir framkvæmd hans, hvert á sínu sviði. Mannréttindamál eru meðal þeirra málaflokka sem falla undir verksvið dómsmálaráðuneytisins. Dómsmálaráðuneytið annast því skýrslugerð vegna samningsins og safnar og heldur saman samræmdum upplýsingum um framkvæmd samningsins frá öðrum ráðuneytum og opinberum stofnunum. <br /> <br /> 65. Umboðsmaður Alþingis getur að eigin frumkvæði rannsakað stjórnsýslumál og bent á ef meinbugir eru á löggjöf, þar á meðal ef hún brýtur gegn mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar, ákvæðum Mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfest eru með lögum nr. 62/1994 eða alþjóðlegum mannréttindasáttmálum sem Ísland er aðili að.<br /> <br /> 66. Umboðsmaður barna sem lýst var framan mun láta sig sérstaklega varða hvort ákvæðum samningsins um réttindi barnsins sé framfylgt og kemur með ábendingar til stjórnvalda ef hann telur að misbrestur sé á því, en eins og áður var nefnt er ekki enn komin reynsla á störf hans. <br /> <br /> 67. Auglýsing um samning um réttindi barnsins birtist í C-deild Stjórnartíðinda nr. 18, 2. nóvember 1992, eins og aðrir alþjóðasamningar sem Ísland hefur fullgilt. Þar var samningurinn birtur í heild sinni á íslensku og ensku. Samningurinn hefur einnig verið gefinn út af dómsmálaráðuneytinu í almennri sérprentun og er fáanlegur þar að kostnaðarlausu. Hvað varðar kynningu á samningnum að öðru leyti af hálfu hins opinbera hér á landi þá hefur lögfræðingur í dómsmálaráðuneytinu haldið fyrirlestra um samninginn á málþingum á vegum Rauða krossins á Íslandi og Bernskunnar, Íslandsdeildar OMEP samtakanna en þessir fyrirlestrar hafa síðar verið gefnir út á vegum áðurgreindra samtaka. Grein um samninginn eftir lögfræðing í dómsmálaráðuneytinu og þjóðréttarfræðing í utanríkisráðuneytinu hefur verið birt í öðru stærsta lögfræðitímaritinu hér á landi. Stefnt er að því að kynning á samningnum fari fram reglulega í framtíðinni. Í því skyni hefur dómsmálaráðherra skipað starfshóp með fulltrúum frá dómsmálaráðuneytinu, félagsmálaráðuneytinu, heilbrigðis- og tryggingaráðuneytinu og menntamálaráðuneytinu til þess að kanna og gera tillögur um hvernig rétt sé að standa að frekari kynningu á samningnum. Ákveðið hefur verið að veita 2 milljónum ISK til kynningarverkefnisins á árinu 1994. Áðurgreindur starfshópur hefur gert áætlun um kynningarátak sem hefst haustið 1994. Meðal annars verður samningurinn um réttindi barnsins gefinn út í þremur útgáfum, fyrir aldurshópana, 6-9 ára, 9-12 ára og 12-15 ára í u.þ.b. 50 þúsund eintökum og dreift til allra barna í grunnskólum. Samráð hefur verið haft við Námsgagnastofnun um kennslu á efni samningsins, og leiðbeiningar samdar fyrir kennara í því markmiði. Samningurinn verður einnig kynntur sérstaklega í fjölmiðlum. Þess má geta að á vegum Fræðsluskrifstofu Reykjavíkurumdæmis stendur yfir rannsóknarverkefni sem hver heitið "Alþjóðleg könnun á réttindum barna á heimili og í skóla." Verkefnið er unnið í samvinnu við Alþjóðlega skólasálfræðingafélagið og er markmiðið að öðlast þekkingu á sambandinu milli viðhorfa til réttinda barna og félagsmótunar í hverju landi fyrir sig og á milli landa. Jafnframt á að kanna hvort samræmi sé milli þess hvernig réttindin eru skynjuð og réttindanna eins og þau birtast í lögum og sáttmálum. Rannsóknin er hönnuð með sérstöku tilliti til ákvæðanna sem eru sett fram í samningnum um réttindi barnsins. Rannsóknin er í þremur áföngum og er fyrirhugað að leggja fyrstu spurningalista fyrir þátttakendur sem eru á aldursbilinu 12-14 ára, í september 1994 og er búist við fyrstu niðurstöðum úr rannsókninni á miðju ári 1995. Áframhaldandi rannsókn er síðan fyrirhuguð sem tekur til fleiri aldurshópa og sérstakra hópa í þjóðfélaginu svo sem nýbúa. Má ætla að niðurstöður þessara rannsókna geti í framtíðinni nýst vel við skýrslugerð um framkvæmd samningsins um réttindi barnsins hér á landi, einkum við mat á því hvernig hefur tekist til við kynningu af hálfu hins opinbera á samningnum. <br /> <br /> Þátttaka sjálfstæðra félaga í barnavernd og kynningu á samningnum<br /> 68. Margvísleg félög og samtök eru starfandi hér á landi sem vinna á einn eða annan hátt að hagsmunum barna. Þar má til dæmis nefna samtökin Barnaheill sem eru frjáls félagasamtök sem hafa það stefnumark að vera málsvari barna í samfélaginu, m.a. með því að fá ríki, sveitarfélög og félagasamtök til að auka velferð barna, hafa áhrif á lagasetningu og gera almenning og stjórnmálamenn betur meðvitaða um börn og aðbúnað þeirra. Tekjur félagsins koma frá félagsgjöldum félagsmanna sem eru nú um ellefu þúsund. Samtökin hafa haft frumkvæði á ýmsum sviðum til að kynna samninginn um réttindi barnsins. <br /> <br /> 69. Um líkt leyti og samningurinn um réttindi barnsins var fullgiltur af Íslands hálfu, í lok októbermánaðar 1992 stóð Barnaheill fyrir tveggja daga ráðstefnu um samninginn um réttindi barnsins. Fjöldi erinda sem tengdust samningnum var fluttur á ráðstefnunni sem var fjölsótt og voru erindin birt í tímariti Barnaheilla sem kom út í byrjun árs 1993. Samtökin stóðu fyrir útgáfu á útdrætti úr efnisákvæðum samningsins í íslenskri þýðingu og dreifðu meðal félagsmanna sinna svo og helstu opinberra stofnana sem fara með málefni barna. Tvær stuttmyndir hafa verið gerðar á vegum samtakanna um samninginn sem fyrirhugað er að sýna í sjónvarpi. Samtökin hafa ekki notið opinberra styrkja í kynningarstarfsemi sinni á samningnum.<br /> <br /> 70. Sérstök mannréttindaskrifstofa var stofnuð í Reykjavík vorið 1994, en sambærilegar skrifstofur hafa starfað á öðrum Norðurlöndum um nokkurt skeið. Að mannréttindastofnuninni standa Íslandsdeild Amnesty International, Samtökin Barnaheill, Biskupsstofa, Félag Sameinuðu þjóðanna á Íslandi, Lögmannafélag Íslands, Hjálparstofnun Kirkjunnar, Rauði Krossinn, Kvenréttindafélag Íslands, Jafnréttisráð og UNIFEM á Íslandi. Má ætla að Mannréttindaskrifstofan láti meðal annars til sín taka hvernig til hefur tekist með framkvæmd alþjóðlegra mannréttindasamningu hér á landi og þ.á m. samningsins um réttindi barna, en þegar skýrsla þessi er rituð er ekki enn komin reynsla á starfsemi hennar. <br /> <br /> 71. Auk þess að hafa verið gefinn út í sérprentun af hálfu dómsmálaráðuneytisins hefur samningurinn verið gefinn út á íslensku ásamt öðrum alþjóðlegum mannréttindasáttmálum sem Ísland er aðili að, í riti sem málflutningsstofa í Reykjavík gaf út árið 1992. <br /> <br /> <br /> <strong>III. Hugtakið barn</strong><br /> <br /> 72. Enga almenna skilgreiningu er að finna í íslenskum lögum á því hvar aldursmörk barna, ungmenna eða ófullveðja manna liggja, heldur eru ýmis aldursviðmið á bilinu 15-18 ára notuð eftir því hvaða lög eiga í hlut þar sem sérreglur eru settar fram um börn og unglinga. Þessar reglur miða ýmist að því að veita börnum og unglingum sérstaka vernd, veita þeim réttindi fram til ákveðins aldurs eða þær miða að því að maður öðlist tiltekinn réttindi við ákveðinn aldur. Hér verður gefið almennt yfirlit yfir helstu lög þar sem sérreglur eru settar fram um börn og unglinga með ákveðnum aldursmörkum en um flestar þeirra verður þó fjallað nánar í umfjöllun um einstaka ákvæði samningsins. <br /> <br /> 73. Þegar rætt er um börn í lögum um vernd barna og ungmenna nr. 58/1992 er átt við einstaklinga innan 16 ára aldurs en ungmenni eru einstaklingar á aldursbilinu 16-18 ára. <br /> <br /> Ákvæði sem veita börnum og ungmennum réttindi eða leggja á þau skyldur<br /> 74. Samkvæmt lögum um grunnskóla nr. 49/1991 er sveitarfélögum skylt að halda grunnskóla fyrir öll börn og unglinga á aldrinum 6-16 ára. Öllum börnum og unglingum á framangreindum aldri er skylt að sækja grunnskóla.<br /> <br /> 75. Barn á rétt á forsjá foreldra sinna til 16 ára aldurs en framfærsluskyldu foreldra gagnvart barni lýkur samkvæmt barnalögum þegar barn verður 18 ára.<br /> <br /> Ákvæði sem veita börnum og ungmennum sérstaka vernd<br /> 76. Í almennum hegningarlögum nr. 19/1940 er sakhæfi barns miðað við fimmtán ára aldur og sérstök sjónarmið gilda um ákvörðun refsingar ungmenna á aldrinum 15-18 ára. Aldrei má dæma menn í þyngri hegningu fyrir brot sem þeir fremja á aldrinum 15-18 ára en 8 ára fangelsi.<br /> <br /> 77. Samkvæmt hegningarlögunum varðar það fangelsi allt að 12 árum að hafa samræði eða önnur kynferðismök við barn yngra en 14 ára og önnur kynferðisleg áreitni varðar fangelsi allt að 4 árum. Það varðar fangelsi allt að 4 árum að tæla ungmenni á aldrinum 14-16 ára með blekkingum, gjöfum eða á annan hátt til samræðis eða annarra kynferðismaka. Allt að 6 ára fangelsi liggur við því að hafa samræði við barn sitt eða niðja og allt að 10 ára fangelsi sé barnið yngra en 16 ára. Önnur kynferðisleg áreitni manns gagnvart barni sínu eða öðrum niðja varðar allt að 2 ára fangelsi og allt að 4 ára fangelsi ef barnið er yngra en 16 ára. Sambærileg refsivernd er einnig veitt kjörbörnum, stjúpbörnum, sambúðarbörnum eða ungmennum sem manni hefur verið trúað fyrir til kennslu eða uppeldis.<br /> <br /> 78. Samkvæmt lögum um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 gilda ýmsar sérreglur þegar börn og ungmenni eiga í hlut, bæði meðan á rannsókn máls stendur, áður en ákæra er gefin út og við meðferð máls fyrir dómi. Ef sakaður maður yngri en 16 ára er yfirheyrður, skal það tilkynnt barnaverndarnefnd sem getur sent fulltrúa sinn til að vera við yfirheyrsluna. Dómara er heimilt að ákveða að dómþing skuli háð fyrir luktum dyrum ef sakborningur er undir 18 ára aldri. <br /> <br /> 79. Ýmsar sérreglur gilda einnig um vitni og vitnaleiðslur yfir barni bæði í einkamálum og opinberum málum. Í lögum um meðferð einkamála nr. 91/1991 er sú almenna regla að hverjum manni sem er orðinn 15 ára er skylt að koma fyrir dóm sem vitni. Dómari getur þó metið með hliðsjón af atvikum hverju sinni hvort yngri manni en 15 ára verði gert skylt að gefa skýrslu sem vitni. Í opinberum málum er ekki kveðið á um sérstakt aldurslágmark fyrir vitnaskyldu. Samkvæmt lögum um meðferð opinberra mála metur dómari það hverju sinni hvort barn hafi náð þeim þroska að það beri slíkt skynbragð á málsatvik að vitnisburður þess um þau skipti máli. Loks er það óundanþæg regla bæði í einkamálum og opinberum málum að vitni undir 15 ára aldri verður ekki látið staðfesta framburð sinn með eiði eða drengskaparheiti.<br /> <br /> 80. Samkvæmt lögum um hollustuhætti og aðbúnað á vinnustöðum nr. 46/1980 njóta börn undir 16 ára aldri og ungmenni á aldrinum 16 og 17 ára sérstakrar verndar í atvinnulífinu. Óheimilt er að ráða barn yngra en 14 ára gamalt til vinnu nema störfin séu létt og hættulítil. Vinnutími 14 og 15 ára barna má ekki fara fram úr venjulegum vinnutíma fullorðinna sem starfa í sömu starfsgrein og unglingar 16 og 17 ára mega ekki vinna lengur en 10 klukkustundir á dag. Barnaverndanefndir hafa eftirlit með því að barni eða ungmenni sé ekki ofþjakað við þunga eða óholla vinnu, með löngum vinnutíma, vökum eða óreglulegum vinnuháttum.<br /> <br /> Ákvæði sem tilskilja lágmarksaldur til að öðlast tiltekin réttindi<br /> 81. Reglur um sjálfræði og fjárræði barna er að finna í lögræðislögum nr. 68/1984. Samkvæmt þeim öðlast maður sjálfræði við 16 ára aldur. Í sjálfræðinu felst að maður ræður einn öðru en fé sínu og er þá fyrst og fremst átt við dvalarstað eða vinnu og hann verður ekki vistaður á sjúkrahúsi gegn vilja sínum. Fram til 18 ára aldurs ræður maður aðeins sjálfsaflafé sínu sem hann hefur þegar unnið fyrir svo og gjafafé sínu. Við 18 ára aldur verður maður fjárráða, en það þýðir að hann ræður einn fé sínu. Fjárráða maður getur því ráðstafað eignum sínum og tekið á sig fjárskuldbindingar. Maður telst vera lögráða þegar hann hefur náð bæði sjálfræði og fjárræði. Lögráðamenn fara með málefni ólögráða manna. Lögráðamenn eru fyrst og fremst foreldrar ólögráða barna sem fara með forsjá þeirra. Lögráðamaður ósjálfráða manns ræður persónulegum högum hans þ.á m. vinnusamningum nema öðruvísi sé mælt í lögum. <br /> <br /> 82. Hjúskaparaldur á Íslandi er 18 ár samkvæmt hjúskaparlögum nr. 31/1993. Dómsmálaráðuneytið getur veitt yngra fólki leyfi til að ganga í hjúskap. Við hjúskaparstofnun verða bæði hjón lögráða þrátt fyrir að þau hafi ekki náð 18 ára aldri. <br /> 83. Samkvæmt umferðarlögum nr. 50/1987 má veita ökuskírteini þeim sem er fullra sautján ára. <br /> <br /> 84. Samkvæmt lögum nr. 46/1977 um skotvopn, sprengiefni og skotelda getur einstaklingur fengið leyfi til að eiga skotvopn þegar hann hefur náð 20 ára aldri og er ekki sviptur sjálfræði, auk frekari skilyrða sem talin eru í lögunum.<br /> <br /> 85. Þeir sem eru orðnir 16 ára að aldri geta tekið ákvörðun um inngöngu í trúfélag eða úrsögn úr trúfélagi, samkvæmt lögum um trúfélög nr. 18/1975. Foreldrar geta saman tekið ákvörðun um inngöngu barns síns í trúfélag eða úrsögn úr trúfélagi. Það foreldri sem fer eitt með forsjá getur tekið slíka ákvörðun. Enginn, sem ekki er orðinn 20 ára getur svo að gilt sé unnið heit um inngöngu í trúarreglu, klaustur eða þvílík samtök og er bannað að taka við slíku heiti.<br /> <br /> 86. Kosningarétt við kosningar til Alþingis, sveitarstjórna og í forsetakosningum öðlast maður við 18 ára aldur.<br /> <br /> 87. Barn sem er innan 16 ára aldurs á tekjuárinu er ekki sjálfstæður skattaðili ef það er á framfæri foreldra sinnar, sbr. 6. gr. laga um tekju- og eignaskatt nr. 75/1981. <br /> <br /> 88. Börn og unglingar, 16 ára og yngri eru sjúkratryggð með foreldrum sínum og það sama gildir um stjúpbörn og fósturbörn.<br /> <br /> 89. Samkvæmt áfengislögum nr. 82/1969 má ekki selja, veita eða afhenda áfengi yngri mönnum en 20 ára og ungmennum yngri en 18 ára er óheimil dvöl eftir kl. 8 að kvöldi á veitingastað þar sem veitingar áfengis eru leyfðar nema í fylgd með foreldrum sínum eða maka. Sala og neysla á eiturlyfjum er ólögleg án tillits til aldurs.<br /> <br /> 90. Enginn innlendur her er á Íslandi og þar af leiðandi engin herskylda eða álitaefni um lágmarksaldur í því tilliti.<br /> <br /> 91. Eins sjá má af ofangreindum dæmum er hugtakið "barn" er ekki skilgreint með sama hætti í íslenskri löggjöf og í 1. grein samningsins um réttindi barnsins þar sem enga einhlíta skilgreiningu er að finna á aldursmörkum heldur ráðast þau af því um hvers konar réttindi eða vernd er að ræða hverju sinni. Þrátt fyrir að almenna skilgreiningu skorti er litið svo á að réttindi þau sem eru sett fram í samningnum séu í raun tryggð öllum undir 18 ára aldri, líkt og 1. grein samningsins kveður á um.<br /> <br /> <br /> <strong>IV. Almennar meginreglur</strong><br /> <br /> <strong>(a)</strong> <strong>Jafnræðisregla (2. grein)</strong><br /> <br /> 92. Í íslenskri löggjöf er engin almenn regla orðuð sérstaklega um að börnum verði ekki mismunað vegna þeirra atriða sem talin eru í þessari grein. Á þessari meginreglu er engu að síður byggt sem grundvallarreglu í íslenskri stjórnskipun. Í 78. gr. stjórnarskrárinnar er að finna þá almennu reglu að sérréttindi sem bundin eru við aðal, nafnbætur og lögtign megi aldrei taka í lög. </p> <p>93. Í 11. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 er sú regla skýrlega lögð til grundvallar við meðferð mála í stjórnsýslunni að stjórnvöldum er óheimilt að mismuna aðilum vegna sjónarmiða byggðum á kynferði þeirra, kynþætti, litarhætti, þjóðerni trúarbrögðum, stjórnmálaskoðunum, þjóðfélagsstöðu, ætterni eða öðrum sambærilegum ástæðum. </p> <p>94. Það varðar sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 2 árum samkvæmt 233. gr. a í almennum hegningarlögum að ráðast opinberlega með háði, rógi, smánun, ógnun eða á annan hátt á hóp manna vegna þjóðernis þeirra, litarháttar, kynþáttar eða trúarbragða. Ekki eru dæmi um að reynt hafi á beitingu þessa hegningarlagaákvæðis fyrir dómstólum.</p> <p>95. Hvergi í íslenskri löggjöf er börnum mismunað vegna kynþáttar, litarháttar, kynferðis eða annarra þeirra atriða sem talin eru í 2. grein. Dæmi finnast í sérlögum um að grundvallarreglan um jafnræði barna sé áréttuð sérstaklega, svo sem í 3. mgr. 48. gr. laga um grunnskóla nr. 49/1991 þar sem segir að markmið náms og kennslu og starfshættir grunnskóla skuli vera þannig að komið sé í veg fyrir mismunun vegna uppruna, kyns, búsetu, stéttar, trúarbragða eða fötlunar. </p> <p><strong>(b)</strong> <strong>Hagsmunir barnsins í fyrirrúmi (3. grein)</strong><br /> <br /> 96. Eitt mikilvægasta markmiðið sem haft er að leiðarljósi við úrlausn mála sem varða börn í íslenskri löggjöf, stjórnsýsluframkvæmd og dómstólaframkvæmd er að hagsmunir barnsins séu ávallt hafðir í fyrirrúmi. Þetta kemur víða fram í löggjöf um barnamálefni og þá sem alger grundvallarregla sem ber að hafa í huga við úrlausn mála jafnvel þótt þess sé ekki getið sérstaklega í hverju lagaákvæði sem varðar meðferð mála þar sem börn eiga í hlut. Dæmi um almenna stefnumörkun laga um að hagsmunir barns skuli ávallt hafðir í fyrirrúmi er að finna í 1. mgr. 1. gr. laga um vernd barna og ungmenna sem er svohljóðandi:<br /> "Markmið barnaverndar er að tryggja börnum og ungmennum viðunandi uppeldisskilyrði. Skal það gert með því að styrkja uppeldishlutverk fjölskyldunnar og beita úrræðum til verndar einstökum börnum þegar það á við. Í barnaverndarstarfi skal jafnan það ráð upp taka sem ætla má að barni eða ungmenni sé fyrir bestu. Skal barnaverndarstarfi hagað þannig að það stuðli að stöðugleika í uppvexti barna og ungmenna."</p> <p>97. Í ýmsum sérákvæðum laganna um vernd barna og ungmenna er þetta grundvallarviðhorf áréttað. Samkvæmt 24. og 25. gr. eru barnaverndarnefnd t.d. heimiluð ýmis úrræði ef sýnt er að heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra. Þar á meðal er það úrræði að svipta foreldra forsjá barns með úrskurði ef barninu er búin mjög alvarlega hætta. Í 33. gr. er tiltekið að fósturforeldra barns skuli velja sérstaklega út frá hagsmunum og þörfum viðkomandi barns. Í 36. gr. kemur fram að takmarka megi umgengni barns í fóstri við kynforeldra sína ef sérstök atvik valda því að hag barns og þörfum er með því stefnt í hættu. </p> <p>98. Almenn tilkynningarskylda er lögboðin í 12. gr. laganna um vernd barna og ungmenna og er hverjum sem verður þess vís að barni sé misboðið, uppeldi þess sé vanrækt eða aðbúnaði þess svo áfátt að barninu geti stafað hætta af, skylt að tilkynna það barnaverndarnefnd í því sveitarfélagi sem barnið dvelst. Það varðar sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að tveimur árum samkvæmt 60 gr. laganna um vernd barna og ungmenna ef maður vanrækir að tilkynna barnaverndarnefnd um svo illa meðferð eða slæman aðbúnað barns eða ungmennis að lífi þess eða heilsu sé hætta búin. </p> <p>99. Sérstök tilkynningarskylda er lögð á þá sem hafa afskipti af börnum og ungmennum, svo sem fóstrur, dagmæður, kennara, presta, lækna, ljósmæður, sálfræðinga, félagsráðgjafa og aðra sem hafa með höndum félagslega þjónustu eða ráðgjöf, að gera barnaverndaryfirvöldum viðvart ef ætla má að málefnum barns sé þannig komið að barnaverndarnefnd ætti að hafa afskipti af þeim. </p> <p>100. Loks hvílir tilkynningarskylda á lögreglumanni að gera barnaverndarnefnd viðvart þegar hann hefur til meðferðar mál barns eða ungmennis. Ef barn er innan 16 ára aldurs skal jafnframt gefa barnaverndarnefnd kost á að láta fulltrúa sinn eða starfsmann vera viðstaddan þegar barnið er yfirheyrt. Óski foreldri eftir því að vera viðstatt yfirheyrslu yfir barni sínu yngra en 16 ára skal það að jafnaði heimilt. </p> <p>101. Í barnalögum kemur einnig víða fram að hagsmunir barns skuli sitja í fyrirrúmi. Þetta á sérstaklega við í þeim kafla laganna sem fjallar um foreldraskyldur, forsjá barns og umgengnisrétt. Í 35. gr. barnalaganna kemur m.a. fram að ef annað foreldra krefst þess að samningi eða úrlausn dómstóls eða dómsmálaráðuneytis um forsjá verði breytt, þá megi aðeins taka slíka kröfu til greina vegna breyttra aðstæðna og með tilliti til hags og þarfa barnsins. Með þessu er einkum átt við að breyttar og betri aðstæður til dæmis þess foreldris sem ekki fer með forsjá séu ekki nægilegar til þess að forsjá flytjist til þess frá hinu foreldri sem hefur óbreyttar aðstæður heldur er haft að leiðarljósi að sem minnstar breytingar séu gerðar á högum barnsins, dvalarstað þess og félagslegu umhverfi. </p> <p>102. Í 37. gr. barnalaga um umgengnisrétt kemur það viðhorf fram að barn eigi rétt á umgengni við það foreldra sinna sem fer ekki með forsjá þess og sé þessi réttur gagnkvæmur hvað varðar foreldrið. Hins vegar er sú undantekning gerð í 3. mgr. sömu greinar að ef sérstök atvik valda því að mati sýslumanns að umgengni barns við foreldri sé andstæð hag barns og þörfum þá geti hann kveðið svo á um að umgengnisréttar njóti ekki við. Takmarkanir á umgengnisrétti geta til dæmis átt við í tilvikum þar sem stálpað barn er mótfallið umgengni eða þegar krafist er umgengni við mjög ungt barn sem hefur ekki áður haft tengsl við það foreldri sem krefst umgengnisréttar. Algert bann við umgengnisrétti gæti átt við ef sá sem krefst umgengnisréttar er sálsjúkur, kunnur að ofbeldisverkum eða kynferðisbrotum gagnvart börnum eða er haldinn öðrum þeim ágöllum sem gera það varhugavert að hann hafi tengsl við barnið.<br /> <br /> 103. Samkvæmt lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1991 starfar sérstök félagsmálanefnd í hverju sveitarfélagi. Eitt af hlutverkum hennar er að gæta velferðar og hagsmuna barna og ungmenna í sveitarfélaginu. Nefndin á að sjá til þess að börn fái notið hollra og þroskavænlegra uppvaxtarskilyrða, t.d. leikskóla og tómstundaiðju. Hún á einnig að gæta þess að aðbúnaði barna sé ekki áfátt og ekki séu þær aðstæður í umhverfi barna sem þeim stafar hætta af. Forvarnastarf félagsmálanefnda í málefnum barna og ungmenna miðar að því að bæta þroskaskilyrði og aðstæður barna almennt í samfélaginu en beinist ekki að einstaka börnum. Sem dæmi um forvarnir félagsmálanefnda í þessum málaflokki má nefna rekstur leikskóla fyrir börn, sem miða að góðum uppeldisskilyrðum og gæslu sem veitir börnum öryggi. Í því sambandi má nefna góð leiksvæði þar sem börn geta leikið sér óhult, aðstöðu til íþrótta- og tómstundaiðju og framboð á tómstundum við hæfi barna.<br /> <br /> 104. Bæði í lögum um leikskóla og lögum um grunnskóla eru upphafsákvæði þar sem vikið er að því að hagsmunir barnins og þarfir skuli sitja í fyrirrúmi annars vegar með uppeldisstarfi í leikskóla og hins vegar að störfum grunnskóla sé hagað í sem fyllstu samræmi við eðli og þarfir nemenda og stuðlað sé að alhliða þroska, heilbrigði og menntun hvers og eins. <br /> <br /> <br /> <strong>(c)</strong> <strong>Réttur til lífs, afkomu og þroska (6. grein)</strong><br /> <br /> 105. Réttur allra manna til lífs er verndaður með lögum á Íslandi. Samkvæmt 211. gr. almennra hegningarlaga varðar það fangelsi, ekki skemur en 5 ár, eða ævilangt að svipta annan mann lífi. <br /> <br /> 106. Í hegningarlögunum eru einnig sérákvæði sem vernda sérstaklega nýfædd börn og fóstur. Í 212. gr. laganna segir að ef móðir deyðir barn sitt í fæðingunni eða undir eins og það er fætt, og ætla má að hún hafi gert það vegna neyðar, ótta um hneisu eða sökum veiklaðs eða ruglaðs hugarástands þá varði það fangelsi allt að 6 árum. Ef aðeins er um tilraun að ræða og barnið hefur ekki beðið neitt tjón, má láta refsingu falla niður. Aðeins er vitað um eitt dæmi þess að ákært hafi verið vegna brots á 212. gr. hegningarlaganna, en árið 1993 gekk héraðsdómur þar sem kona var dæmd í 18 mánaða skilorðsbundið fangelsi fyrir að hafa deytt fullburða barn sitt í fæðingu. Dóminum var ekki áfrýjað til Hæstaréttar.<br /> <br /> 107. Fóstri er veitt sérstök refsivernd samkvæmt 216. gr. hegningarlaganna. Þar segir að kvenmaður sem deyðir fóstur sitt, skuli sæta varðhaldi eða fangelsi allt að 2 árum. Ef sérstaklega ríkar málsbætur eru fyrir hendi má ákveða að refsing falli niður. Mál skal ekki höfðað ef 2 ár eru liðin frá því að brot var framið og tilraun er refsilaus. Einnig segir að hver sem með samþykki móður deyðir fóstur hennar eða ljær henni lið sitt til fóstureyðingar, skuli sæta fangelsi allt að 4 árum. Ef um mikla sök er að ræða, einkum ef verknaðurinn er framinn í ávinningsskyni eða hann hefur haft í för með sér dauða eða stórfellt heilsutjón móður, skal beita allt að 8 ára fangelsi og hafi verkið verið framið án samþykkis móður skal refsing vera fangelsi ekki skemur en 2 ár og allt að 12 árum. Ekki hefur reynt á þetta ákvæði fyrir dómstólum á síðustu áratugum.<br /> <br /> 108. Samkvæmt íslenskum lögum er fóstureyðing læknisaðgerð sem kona gengst undir í því skyni að binda enda á þungun áður en fóstrið hefur náð lífvænlegum þroska. Ákvæði um fóstureyðingar eru í lögum nr. 25/1975 um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf, barneignir og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir. Fóstureyðing er heimil af þrenns konar ástæðum; <br /> - í fyrsta lagi af félagslegum ástæðum, <br /> - í öðru lagi af læknisfræðilegum ástæðum<br /> - í þriðja lagi ef konu hefur verið nauðgað eða hún orðið þunguð sem afleiðing af öðru refsiverðu atferli.<br /> <br /> 109. Fóstureyðing skal framkvæmd eins fljótt og auðið er og helst fyrir lok 12. viku meðgöngutímans. Fóstureyðing skal aldrei framkvæmd eftir 16. viku meðgöngutímans nema fyrir hendi séu ótvíræðar læknisfræðilegar ástæður og lífi og heilsu konunnar stefnt í því meiri hættu með lengri meðgöngu og/eða fæðingu. Einnig skal fóstureyðing leyfileg eftir 16 vikur séu miklar líkur á vansköpun, erfðagöllum eða sköddun fósturs.<br /> <br /> 110. Fóstureyðingum fór fjölgandi eftir 1975, en hefur farið nokkuð fækkandi undanfarin ár. Félagslegar ástæður eru algengasta ástæða fóstureyðingar. <br /> <strong>Fóstureyðingar á Íslandi 1971-1991:</strong><br /> Fjöldi á 100<br /> Fjöldi alls lifandi fæddra barna<br /> 1971-75 203 4,6<br /> 1976-1980 472 11,0<br /> 1981-1985 670 16,0<br /> 1986 685 17,7 <br /> 1987 695 16,6<br /> 1988 673 14,4<br /> 1989 670 14,7<br /> 1990 714 14,9<br /> 1991 658 14,5 <br /> <br /> <br /> 111. Fylgst er reglulega með heilsu verðandi mæðra og fer eftirlit fram mánaðarlega á meðgöngu á göngu- og mæðradeildum þar sem ljósmæður og fæðingarlæknar starfa en hálfsmánaðarlega og vikulega á síðustu vikum meðgöngu. Mæðraskoðun er ókeypis. Samræmd mæðraskrá er haldin um allt land og konur geta því flutt sig milli landshluta og farið í mæðraskoðun þar sem hentugast er fyrir þær. Reglulegt eftirlit er haft með heilsu og vexti ungbarna og þau gangast skipulega undir ónæmisagerðir allt frá þriggja mánaða aldri. Skólabörn í grunnskóla fara í læknisskoðun að minnsta kosti einu sinni á ári. <br /> <br /> 112. Allar konur sem fæða eiga rétt á fæðingarorlofi sem venjulega er sex mánuðir frá fæðingu. Opinberir starfsmenn og bankamenn eiga rétt á óskertum launum í fæðingarorlofi. Aðrar konur sem eru starfandi á vinnumarkaði og konur í námi fá auk fæðingarorlofs, fæðingarstyrk og fæðingardagpeninga samkvæmt lögum um almannatryggingar nr. 117/1993.<br /> <br /> 113. Í lögum um heilbrigðisþjónustu nr. 97/1990 er byggt á þeim sjónarmiðum sem koma fram í 6. grein samningsins. Í lögunum kemur fram sú stefna að allir landsmenn skuli eiga kost á fullkomnustu heilbrigðisþjónustu sem á hverjum tíma eru tök á að veita til verndar andlegri, líkamlegri og félagslegri heilbrigði. Sjúklingar greiða aðeins að litlu leyti læknis-, lyfja- og sjúkrahúskostnað. Heilbrigðisþjónusta tekur til hvers kyns heilsugæslu, heilbrigðiseftirlits, lækningarannsókna, lækninga og hjúkrunar í sjúkrahúsum, læknisfræðilegs endurhæfingarstarfs, tannlækninga og sjúkraflutninga. Nánari lýsingu á heilbrigðiskerfinu er að finna í umfjöllun um 24. gr. samningsins.<br /> <br /> <br /> <strong>(d)</strong> <strong>Virðing fyrir sjónarmiðum barnsins (12. grein)</strong><br /> <br /> 114.Fyrir lögfestingu nýju barnalaganna og nýju laganna um vernd barna og ungmenna var ekki skilyrðislaust kveðið á um rétt barns til að tjá sig um málefni sem það varðaði og að taka skyldi tillit til sjónarmiða þess. Þrátt fyrir það var þeirri reglu í reynd almennt beitt í lagaframkvæmd. <br /> <br /> 115. Um leið og réttarstaða barna og ungmenna í barnaverndarmálum var gerð skýrari með nýjum lögum um vernd barna og ungmenna var sú regla lögfest að börn eigi að jafnaði rétt á að tjá sig um mál sitt sem er til meðferðar hjá barnaverndaryfirvöldum. Þessi regla er fortakslaus þegar barnið er orðið 12 ára gamalt. Jafnframt var lögfest heimild barnaverndarnefndar til þess að skipa barni eða ungmenni sérstakan talsmann ef sérstaklega stendur á. Þessu úrræði er m.a. lýst í 22. gr. laganna ef barnaverndarnefnd telur ekki hjá því komist að vista ungmenni tímabundið á stofnun vegna þess að það stefnir eigin heilsu eða þroska í alvarlega hættu með vímuefnaneyslu. Ef vistun er gegn vilja barns sem er orðið 12 ára skal það fá tækifæri til að tala máli sínu fyrir nefndinni með liðsinni sérstaks talsmanns. Heimilt er að gefa barni undir 12 ára aldri kost á að tjá sig með sama hætti óski barnið þess.<br /> <br /> 116. Sambærilega regla um rétt barns til að tjá sig um mál sig var lögfest með nýju barnalögunum. Dæmi um það má finna í 4. mgr. 34. gr. laganna þar sem segir að veita skuli barni sem hefur náð 12 ára aldri kost á að tjá sig um forsjármál nema telja megi að slíkt geti haft skaðvænleg áhrif á barnið eða sé þýðingarlaust fyrir úrslit málsins. Það gæti meðal annars átt við ef barn er andlega fatlað eða annað foreldra augljóslega vanhæft til að fara með forsjá barns. Jafnframt er tekið fram í ákvæðinu að heimilt sé að ræða við yngri börn, ef slíkt þykir réttmætt, miðað við aldur þeirra og þroska. Hér á einnig við sá fyrirvari að þetta skuli ekki gert ef ef það telst skaðvænlegt fyrir heilsu barnsins. Sú framkvæmd hefur komist á hér á landi að m.a. er leitað eftir viðhorfi ungra barna með viðtölum við sálfræðinga. Gert er ráð fyrir að viðtöl við börn samkvæmt þessu ákvæði fari fram á vegum barnaverndarnefnda eða að sérstaklega tilkvaddir kunnáttumenn annist þau eftir nánari ákvörðun dómstóls eða stjórnvalds, en dómari eða stjórnvald geta einnig rætt við barnið. Almennt verður það þó ekki gert fyrir dómi. Reglan um rétt barns til þess að tjá sig um mál á einnig við í umgengnisréttamálum.<br /> <br /> 117. Í 5. mgr. 34. gr. barnalaga segir að skipa megi barni talsmann á kostnað hins opinbera til að gæta hagsmuna þess við úrlausn forsjármáls. Með talsmanni er hér til dæmis átt við fagmann á sviði sálfræði, barnageðlækninga eða félagsráðgjafar, sem hefði það hlutverk að veita barni, sem verður bitbein foreldra í sérstaklega erfiðum forsjárdeilum, liðsinni sitt ef úrlausnaraðili telur barninu brýna þörf á stuðningi vegna málarekstursins. Einnig geta dómari eða dómsmálaráðuneyti leitað eftir liðsinni barnaverndarnefndar til stuðnings barni, einkum ef umsagnar nefndarinnar í forsjármálinu hefur ekki verið beiðst.<br /> <br /> 118. Í 6. gr. ættleiðingarlaga nr. 15/1978 er sú fortakslausa regla að ekki má ættleiða þann sem er orðinn 12 ára án skriflegs samþykkis hans. Barnið skal njóta leiðsagnar um lagaáhrif ættleiðingarinnar áður en það gefur samþykkið. Sama skilyrði um samþykki barns er einnig sett varðandi niðurfellingu ættleiðingarleyfis.<br /> <br /> 119. Heimilt er með leyfi dómsmálaráðuneytis samkvæmt mannanafnalögum nr. 37/1991 að feðrað barn kenni sig til stjúpforeldris. Þegar barn er ættleitt skal það kennt til kjörforeldris nema kjörforeldri óski eftir því að barnið haldi fyrra kenninafni sínu. Þessar ákvarðanir um nafnbreytingar á kenninafni barns eru þó háðar samþykki barnsins sjálfs, enda sé það orðið 12 ára. Ef barn er ættleitt eftir að því var gefið nafn má í ættleiðingarbréfi gefa því nýtt eiginnafn í stað hins fyrra eða til viðbótar einu nafni sem það hefur áður hlotið. Þessi ákvörðun er þó að jafnaði háð samþykki barnsins sé þess kostur án tillits til aldurs. <br /> <br /> 120. Þeir sem eru orðnir 16 ára að aldri geta tekið ákvörðun um inngöngu í trúfélag eða úrsögn úr trúfélagi, samkvæmt lögum um trúfélög nr. 18/1975. Fram til þess tíma geta foreldrar tekið saman ákvörðun um inngöngu barns síns í trúfélag eða úrsögn úr trúfélagi. Það foreldri sem fer eitt með foreldravald getur tekið slíka ákvörðun. Hafi barn náð 12 ára aldri er skylt að leita álits þess áður en ákvörðun er tekin. <br /> <br /> <br /> <strong>V. Borgaraleg réttindi</strong><br /> <br /> <strong>(a)</strong> <strong>Nafn og þjóðerni (7. grein)</strong><br /> <br /> 121. Fæðingarskýrsla er gerð um öll börn sem fæðast hér á landi, íslenskra sem erlendra og þær eru varðveittar á Hagstofu Íslands. Hagstofan veitir fæðingarvottorð samkvæmt fæðingarskýrslum þegar þess er óskað. Læknir eða ljósmóðir sem tekur á móti barni, skráir fæðingarskýrslu þar sem meðal annars skulu koma fram öll þau atriði sem má ráða af um þroska barnsins og frásögn móðurinnar um faðerni barnsins.<br /> <br /> 122. Daglega eru allar fæðingaskýrslur frá Fæðingardeild Landspítalans í Reykjavík sendar þjóðskrá á Hagstofu Íslands en vikulega frá sjúkrahúsum utan Reykjavíkur. Þegar fæðingarskýrslur berast þjóðskrá er kyn barns fært inn í þjóðskrá og föðurnafn ef foreldrar þess eru í hjúskap eða í sambúð en ella er það kennt við móðurina þar til faðernisviðurkenning þess sem móðir kenndi föður við fæðingu barnsins er lögð inn til þjóðskrár eða dómur um faðerni barns. <br /> <br /> 123. Barn fær kennitölu í þjóðskrá strax þegar fæðingarskýrslu er skilað þangað og nafn þess er fært inn eftir tilkynningu um að því hafi verið gefið nafn. Börn sendiráðsstarfsmanna og hermanna úr liði Bandaríkjahers á Keflavíkurflugvelli fá þó ekki sjálfkrafa kennitölu og eru ekki færð í þjóðskrá enda er það í samræmi við gildandi milliríkjasamninga. <br /> <br /> 124. Reglur um mannanöfn eru í lögum nr. 37/1991 um mannanöfn. Samkvæmt þeim er skylt að gefa hverju barni eiginnafn innan sex mánaða frá fæðingu þess. Barn getur öðlast nafn við skírn í þjóðkirkjunni eða í skráðu trúfélagi eða með tilkynningu til Hagstofu Íslands, Þjóðskrár, prests eða forstöðumanns skráðs trúfélags. Ef barni er ekki gefið nafn innan sex mánaða frá fæðingu er Þjóðskrá skylt að vekja athygli foreldra barnsins á þessari lagaskyldu og skora á þá að gefa barninu nafn án tafar. Ef foreldrar sinna þessu ekki áður en mánuður er liðinn og tilgreina ekki ástæður fyrir því að dregist hefur að gefa nafn, er Hagstofunni heimilt að leggja dagsektir á foreldra og falla þær á þar til nafn er gefið. Aldrei hefur reynt á dagsektaheimildina í gildistíð mannanafnalaganna. <br /> <br /> 125. Samkvæmt mannanafnalögunum skipar dómsmálaráðherra mannanafnanefnd til fjögurra ára í senn. Hlutverk hennar er einkum að semja skrá um mannanöfn sem teljast heimil og að vera prestum, forstöðumönnum skráðra trúfélaga, Hagstofunni, dómsmálaráðuneyti og forsjármönnum barna til ráðuneytis um nafngjafir og skera úr álita- og ágreiningsmálum um nöfn, nafngjafir, nafnritun o.fl. Úrskurðir nefndarinnar eru fullnaðarúrskurðir innan stjórnsýslunnar en dómstólar geta ógilt ákvarðanir nefndarinnar ef sýnt er fram á að ólögmæt sjónarmið liggi þeim til grundvallar eða réttum málsmeðferðarreglum hafi ekki verið fylgt. Maður getur fengið breytt bæði eiginnafni sín og kenninafni eftir reglum sem eru nánar tilgreindar í mannanafnalögum. Samþykki foreldra er þó áskilið ef maður er yngri en 16 ára gamall.<br /> <br /> 126. Á það er litið sem sjálfsagða meginreglu í íslenskum lögum að börn fylgi kynforeldrum sínum og njóti umönnnunar þeirra og slíkt markmið er hvergi orðað sérstaklega í löggjöf. Segja má að nýmæli barnalaga um að foreldrar sem ekki búa sama hafi sameiginlega forsjá yfir barni sínu, sé liður í þeirri viðleitni að stefna að því að börn njóti sem mest umönnunar beggja foreldra sinna. <br /> <br /> 127. Í stórum dráttum eru aðeins tvær undantekningar frá þessari meginreglu. Þetta á annars vegar við ef barn er ættleitt en samkvæmt ættleiðingarlögum öðlast kjörbarn sömu réttarstöðu gagnvart kjörforeldrum, ættmennum þeirra og þeim sem eru í kjörsifjum við þá, eins og það væri skilgetið barn kjörforeldra. Frá sama tíma falla niður lagatengsl barnsins og kynforeldra þess, nema lög kveði á annan veg. Ættleitt barn, kynforeldrar þess og kjörforeldrar hafa ávallt óheftan aðgang að gögnum og upplýsingum hjá dómsmálaráðuneytinu sem varða ættleiðinguna, þrátt fyrir að þessi regla sé ekki beinlínis orðuð í ættleiðingarlögum. Þessi upplýsingaréttur kemur hins vegar skýrlega fram í 15. gr. stjórnsýslulaga þar sem segir að aðili máls eigi rétt á að kynna sér skjöl og önnur gögn sem varða mál hans. Ekkert aldurlágmark er tilskilið ef ættleitt barn óskar þess að fá upplýsingar um ættleiðingu sína og kynforeldra og eru dæmi um allt niður í 12 ára gamalt barn sem æskti þess, án milligöngu kjörforeldra sinna að fá upplýsingar um ættleiðingu sína. Annars eru beiðnir um aðgang að slíkum upplýsingum tiltölulega sjaldgæfar. <br /> <br /> 128. Önnur undantekning frá þeirri meginreglu að barn njóti umönnunar foreldra sinna eru úrræði barnaverndaryfirvalda samkvæmt lögum um vernd barna og ungmenna. Ef barnaverndaryfirvöld telja að heilsu barns eða þroska sé stefnt í verulega hættu með því að dveljast hjá foreldrum sínum vegna vanrækslu þeirra, vanhæfni eða framferðis. Við slíkar aðstæður getur barnaverndarnefnd samkvæmt 24 gr. laga um vernd barna og ungmenna kveðið á um töku barns af heimili, kyrrsetningu þess á fóstur- eða vistheimili, læknisskoðun, innlögn á sjúkrahús eða aðra stofnun til að tryggja öryggi þess eða til að unnt sé að gera viðeigandi rannsókn á barninu. Slíkar ákvarðanir skulu þó alltaf vera tímabundnar og eigi standa lengur en þörf krefur. Þær skulu endurskoðaðar ekki sjaldnar en á sex mánaða fresti.<br /> <br /> 129. Í 25. gr. laga um vernd barna og ungmenna er barnaverndarnefnd veitt heimild til að svipta með úrskurði annað foreldra eða bæði forsjá ef:<br /> - uppeldi, daglegri umönnun eða samskiptum foreldra við barnið er alvarlega ábótavant með hliðsjón af aldri þess og þroska.<br /> - barn er sjúkt eða fatlað og foreldrar tryggja því ekki viðeigandi meðferð, þjálfun eða kennslu.<br /> - barninu er misþyrmt, misboðið kynferðislega ellegar það má þola alvarlega andlega eða líkamlega áreitni eða niðurlægingu á heimilinu.<br /> - telja má fullvíst að líkamlegri eða andlegri heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin sökum þess að foreldrar eru augljóslega vanhæfir til að fara með forsjána svo sem vegna vímuefnaneyslu, alvarlegrar geðveilu, mikils greindarskorts eða hegðun foreldra er líkleg til að valda barni alvarlegum skaða. <br /> Litið er á forsjársviptingu sem algert þrautaúrræði og ef aðrar aðgerðir hafa verið reyndar til úrbóta en reynst árangurslausar. <br /> <br /> 130. Samkvæmt 68. gr. stjórnarskrárinnar getur enginn útlendingur fengið ríkisborgararétt nema með lögum. Um ríkisborgararétt gilda lög um íslenskan ríkisborgararétt nr. 100/1952. Samkvæmt 1. gr. laganna öðlast barn íslenskan ríkisborgararétt við fæðingu ef það er skilgetið og faðir þess eða móðir er íslenskur ríkisborgari og ef það er óskilgetið og móðir þess er íslenskur ríkisborgari, sbr. 1. gr. laga. Þetta er eina undantekningin frá þeirri meginreglu í íslenskri löggjöf um að enginn greinarmunur sé á réttarstöðu skilgetinna og óskilgetinna barna en hana verður að skoða í ljósi stefnu sem ríkti við setningu laganna um að koma bæri í veg fyrir tvöfaldan ríkisborgararétt. Ef erlend móðir óskilgetins barns sem fæðist hér á landi fær ríkisborgararétt öðlast barnið það einnig ef það er undir 18 ára aldri og á lögheimili hér á landi, nema faðir þess sé útlendingur og fari með forsjá barnsins. Ef íslenskur karlmaður og erlend kona eignast saman barn áður en þau ganga í hjúskap öðlast barnið íslenskan ríkisborgararétt við giftingu foreldranna ef það hefur ekki gengið í hjónaband og er ekki fullra 18 ára. <br /> <br /> <br /> 131. Ef foreldrar barns sem fæðist hér á landi eru erlendir ríkisborgarar eða ef barnið er óskilgetið og móðir þess er erlendur ríkisborgari, þá fær barnið ekki ríkisborgararétt frá fæðingu og getur þannig orðið ríkisfangslaust, ef það fær ekki erlent ríkisfang foreldra sinna. Barn sem fundist hefur hér á landi telst vera íslenskur ríkisborgari þar til annað reynist sannara. <br /> <br /> 132. Útlendingar geta öðlast ríkisfang með svokallaðri þegnleiðingu en þá sækja þeir um ríkisborgararétt til dómsmálaráðuneytis. Ráðuneytið gerir frumvarp með lista yfir útlendinga sem sótt hafa um ríkisfang sem er síðan lagt fyrir Alþingi. Að jafnaði eru afgreidd ein lög árlega frá Alþingi um veitingu ríkisborgararéttar. <br /> <br /> <br /> <strong>(b)</strong> <strong>Réttur til að varðveita auðkenni (8. grein)</strong><br /> <br /> 133. Reglur um missi íslensks ríkisfangs eru settar fram í lögum um íslenskan ríkisborgararétt. Samkvæmt 7. gr. laganna missir íslenskur ríkisborgari íslenskt ríkisfang sitt í eftirfarandi tilvikum.<br /> 1. hann hlýtur erlent ríkisfang samkvæmt umsókn sinni eða skýlausu samþykki<br /> 2. hann hlýtur erlent ríkisfang með því að ganga í opinbera þjónustu í öðru ríki<br /> 3. ef ógift barn undir 18 ára aldri verður erlendur ríkisborgari með þeim hætti, að foreldrar þess, sem hafa forráð þess, fá erlent ríkisfang af ástæðu 1. eða 2. að ofan, eða foreldri sem hefur eitt forráð barnsins eða ásamt hinu, sem er ekki íslenskur ríkisborgari fær erlent ríkisfang með fyrrnefndum hætti.<br /> <br /> 134. Samkvæmt 8. gr. laganna um ríkisborgararétt missir íslenskur ríkisborgari íslenskt ríkisfang sitt við 22 ára aldur ef hann er fæddur erlendis og hefur aldrei átt lögheimili hér á landi né hefur dvalist hér í einhverju skyni er af megi ráða að hann vilji vera íslenskur ríkisborgari. Þó getur forseti leyft að hann haldi ríkisfangi sínu ef um það er sótt innan þess tíma. Ef maður missir ríkisfang samkvæmt framangreindu þá missa einnig börn hans undir 18 ára aldri íslenskt ríkisfang sem þau hafa öðlast á grundvelli ríkisfangs hans nema þau verði ríkisfangslaus við það. <br /> <br /> 135. Sérregla gildir um missi íslensks ríkisfangs hjá manni sem nýtur tvöfalds ríkisborgararéttar. Í 9. gr. a. laganna um íslenskan ríkisborgararétt segir að ákveða megi með samningum við önnur ríki að íslenskur ríkisborgari sem varð við fæðingu einnig ríkisborgari í öðru tilteknu ríki, missi íslenskt ríkisfang er hann nær aldursmarki sem ákveðið er í samningnum og má ekki vera lægra en 19 ár og ekki hærra en 22 ár hafi hann síðustu 5 árin átt lögheimili í því samningsríki. Enginn slíkur samningur hefur enn verið gerður við annað ríki. <br /> <br /> 136. Samkvæmt lögum um mannanöfn gilda sérstakar reglur um nöfn útlendinga sem gerast íslenskir ríkisborgarar og aðlögun nafna þeirra að íslensku nafnakerfi. Sérstaða íslensks nafnakerfis felst í því að það er meginregla að fjölskyldu- eða ættarnöfn eru ekki notuð. Á eftir eiginnafni kenna Íslendingar sig því að meginstefnu við föður, þ.e. eftirnafn þeirra (kenninafn) er eiginnafn föður að viðskeyttu "son" eða "dóttir" eftir því hvort kyn á í hlut, en einnig er hægt að taka þann valkost að kenna sig við eiginnafn móður þótt sú tilhögun sé fágæt.<br /> <br /> <br /> 137. Sú regla kemur fram í 15. gr. mannanafnalaga að ef maður sem heitir erlendu nafni, fær íslenskt ríkisfang með lögum þá skulu börn hans 15 ára og yngri taka upp íslenskt eiginnafn og kenninafn sem er samþykkt af mannanafnanefnd. Börnum hans 16 ára og eldri er þetta einnig heimilt. Maðurinn skal sjálfur taka sér íslenskt eiginnafn, ásamt nafni sem hann ber fyrir. Börnum hans ber að kenna sig við það eiginnafn. Manni er heimilt ef hann kýs heldur að breyta eiginnafni sínu og/eða ættarnafni eftir ákvæðum laganna. Barni sem fæðist eftir að foreldri þess hefur fengið íslenskt ríkisfang með lögum, skal gefið íslenskt eiginnafn og það skal fá íslenskt kenninafn.<br /> <br /> 138. Ýmis ákvæði mannanafnalaga hafa sætt gagnrýni, þar á meðal sú regla að útlendingum sé skylt að taka upp íslenskt eiginnafn er þeir öðlast íslenskt ríkisfang og að börn þeirra undir ákveðnum aldri fái ekki að bera ættarnöfn heldur beri að kenna sig við íslenska eiginnafnið á meðan börn yfir þessum tiltekna aldri geta haldið erlenda ættarnafninu. Dómsmálaráðherra hefur skipað nefnd til þess endurskoða lögin um mannanöfn. Eru áðurgreind atriði einkum meðal þeirra sem sæta endurskoðun í lögunum.<br /> <br /> <br /> <strong>(c)</strong> <strong>Tjáningarfrelsi (13. grein)</strong><br /> <br /> 139. Í 72. gr. stjórnarskrárinnar er tryggður réttur manns til þess að láta í ljós hugsanir sínar á prenti, en þó verður hann að ábyrgjast þær fyrir dómi. Ritskoðun og aðrar tálmanir fyrir prentfrelsi má aldrei leiða í lög samkvæmt ákvæðinu. <br /> <br /> 140. Helstu takmarkanir á tjáningarfrelsi sem má finna í íslenskri löggjöf byggjast fyrst og fremst á sjónarmiðum um æruvernd en æra manna nýtur refsiverndar almennra hegningarlaga. Sá sem telur vegið að æru sinni með útgáfu prentaðs efnis eða með ummælum í útvarpi eða sjónvarpi, getur höfðað meiðyrðamál fyrir dómstólum og krafist refsingar svo og ómerkingar ummæla og miskabóta. <br /> <br /> 141. Litið er svo á að prentfrelsisákvæðið eigi jafnt við um alla og ekki er talin þörf á sérreglu hvað varðar börn. Hins vegar ber að gæta að því að takmarkanir eru á því að börn verði dregin til ábyrgðar fyrir dómi. Eins og áður var lýst er lágmarksaldur til þess að þola refsingu 15 ár. Samkvæmt íslenskum rétti er sakhæfi til greiðslu skaðabóta þó ekki bundið við ákveðinn aldur eins og sakhæfi til þess að verða refsað. Börn geta því fræðilega orðið skaðabótaskyld eftir sakarreglunni en slík tilvik eru þó nánast óþekkt. <br /> <br /> 142. Í lögum um prentrétt nr. 57/1956 eru sett ýmis skilyrði fyrir útgáfustarfsemi án þess að þau séu talin til tálmana í skilningi 72. gr. stjórnarskrárinnar. Í 10 gr. þeirra laga segir m.a. að útgefandi og ritstjóri blaðs eða tímarits skuli vera lögráða. Þetta þýðir því takmörkun á útgáfustarfsemi barna að því leyti að skilyrði um 18 ára lágmarksaldur verður að vera uppfyllt hvað varðar ritstjóra og útgefanda. <br /> <br /> 143. Hafa ber í huga að þeir sem hafa forsjá barns á hendi hafa bæði rétt og skyldu til að ráða persónulegum högum barnsins og gegna öðrum foreldraskyldum. Þessi regla kemur fram í 29. gr. barnalaga. Í foreldraskyldum hljóta að felast afskipti og ýmsar takmarkanir á athafnafrelsi barns, þar á meðal þyrfti barn frekar að þola takmarkanir á tjáningarfrelsi af hálfu foreldra sinna heldur en fullorðinn.<br /> <br /> <br /> <strong>(d)</strong> <strong>Aðgangur að upplýsingum (17. grein)</strong><br /> <br /> 144. Fram til ársins 1985 hafði íslenska ríkið einkarétt til sjónvarps- og útvarpsreksturs. Með útvarpslögum nr. 68/1985 var einkaréttur ríkisins á þessu sviði afnuminn og er nú ein sjónvarpsstöð auk ríkissjónvarpsins og um það bil tugur útvarpsstöðva starfræktur í landinu. Til þess að hægt sé að stofnsetja og reka útvarps- eða sjónvarpsstöð á Íslandi þarf að sækja um leyfi til Útvarpsréttarnefndar sem starfar samkvæmt útvarpslögunum. Útvarpsréttarnefnd skipar sjö menn sem eru kosnir hlutfallskosningu á Alþingi til fjögurra ára. Heimilt er að birta auglýsingar í útvarpi og sjónvarpi eins og í prentuðu máli en áfengis- og tóbaksauglýsingar eru bannaðar.<br /> <br /> 145. Í lagaákvæðum útvarpslaga er bæði vikið að skyldum útvarpsstöðva almennt og skyldum Ríkisútvarpsins sérstaklega hvað varðar efni fyrir börn og unglinga. Í 5. tl. 2. mgr. 3. gr. útvarpslaga segir að útvarpsstöðvar beri ábyrgð á því efni sem þær senda út í samræmi við lög um vernd barna og ungmenna, hegningarlög eða önnur lög eftir því sem við á. Ekki eru þó dæmi um að reynt hafi á refsi- eða skaðabótaábyrgð útvarpsstöðva fyrir íslenskum dómstólum vegna slíkra brota.<br /> <br /> 146. Á vegum Ríkisútvarpsins er nú rekin ein sjónvarpsrás og tvær útvarpsrásir. Í 15 gr. útvarpslaga er vikið að því hvers konar þjónustu ríkisútvarpinu er skylt að veita. Þar segir m.a. að þess skuli sérstaklega gætt að hafa á boðstólum fjölbreytt efni við hæfi barna, jafnt í hljóðvarpi og sjónvarpi. <br /> <br /> 147. Sérstök barna- og unglingadeild er starfrækt á vegum hljóðvarps Ríkisútvarpsins. Að meðaltali er flutt barnaefni frá barna- og unglingadeild á annarri útvarpsrás Ríkisútvarpsins í um fjörutíu mínútur dag hvern. Reynt er að hafa þátttöku barna í dagskrárgerðinni sem mesta, og að efnið sé þroskandi og fræðandi fyrir börn og unglinga frekar en afþreyingarefni. Barnaefni er sent út daglega bæði á vegum sjónvarpsstöðvar Ríkisútvarpsins og einkarekinnar sjónvarpsstöðvar. Hvað varðar barnaefni á vegum Ríkissjónvarpsins þá er barnaefni sent út u.þ.b. klukkustund hvern virkan dag vikunnar en eina og hálfa til þrjár klukkustundir um helgar. Innlent barnaefni er hlufallslega lítið, en a.m.k. tvær klukkustundir í hverri viku er þáttur með innlendri dagskrárgerð, en að auki eru annað slagið sýndar íslenskar kvikmyndir eða fræðslumyndir. Erlent barnaefni sem er sýnt í sjónvarpinu er að stærstum hluta keypt af erlendum sjónvarpsstöðvum. Það er markviss stefna hjá Ríkisútvarpinu að talsetja allt sjónvarpsefni fyrir yngstu aldurshópana. Mikil samvinna hefur verið við sjónvarpsstöðvar á hinum Norðurlöndunum um innkaup á barnaefni og nýlega hófst þátttaka íslenska Ríkissjónvarpsins í samvinnuverkefnum á vegum Evrópusambands sjónvarpsstöðva (EBU). Reynt er að hafa a.m.k. lágmarkshluta af barnaefninu fræðsluefni og stilla afþreyingarefni í hóf. <br /> <br /> 148. Árið 1992 voru 1.672 íslenskar eða þýddar bækur gefnar út á Íslandi. Þar af voru barnabækur 247 eða um 15% útgefinna bóka, en kennslubækur voru 351 og flestar þeirra gefnar út fyrir grunnskóla. <br /> <br /> 149. Samkvæmt lögum um bann við ofbeldiskvikmyndum nr. 33/1983 er bannað að framleiða í landinu eða flytja til landsins ofbeldiskvikmyndir, en með því er átt við kvikmynd þar sem sérstaklega er sóst eftir því að sýna hvers kyns misþyrmingar á mönnum og dýrum eða hrottalegar drápsaðferðir. Sérstök stofnun, Kvikmyndaeftirlit ríkisins, metur hvort kvikmyndir geti haft skaðleg áhrif á siðferði og sálarlíf barna og ákveður m.a. hvort og þá hvaða aldurstakmörk á kvikmynd skuli sett gagnvart 16 ára börnum og yngri. Ef um grófa ofbeldismynd er að ræða, leggur Kvikmyndaeftirlitið bann við því að henni verði dreift. <br /> <br /> 150. Í 210. gr. almennra hegningarlaga er lagt bann við útgáfu og dreifingu á klámi. Ef klám birtist á prenti, skal sá, sem ber ábyrgð á birtingu þess eftir prentlögum sæta sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 6 mánuðum. Sömu refsingu varðar að búa til eða flytja inn í útbreiðsluskyni eða dreifa á annan hátt klámritum, klámmyndum eða öðrum slíkum hlutum eða hafa þá obinberlega til sýnis, svo og að efna til opinbers fyrirlestrar eða leiks sem er ósiðlegur á sama hátt. Ef Kvikmyndaeftirlit ríkisins telur að kvikmynd brjóti gegn þessu ákvæði hegningarlaganna um klám, tilkynnir það um það til ríkissaksóknara sem metur þá hvort tilefni er til að krefjast þess fyrir dómi að kvikmynd eða myndband verði gert upptækt. <br /> <br /> 151. Barnaverndarnefndir og löggæslumenn hafa eftirlit með því að aðeins séu til dreifingar, sýningar, sölu eða leigu kvikmyndir sem Kvikmyndaeftirlit ríkisins hefur skoðað og heimilað dreifingu á. Þeim sem selja sýna eða dreifa kvikmyndum með öðrum hætti er óheimilt að afhenda börnum og unglingum kvikmynd, ef þau eru yngri en mat Kvikmyndaeftirlitsins á sýningarhæfni kvikmyndarinnar segir til um. <br /> <br /> 152. Brot gegn ákvæðum laganna um bann við ofbeldskvikmyndum varða sektum eða varðhaldi allt að 12 mánuðum og gera skal ólöglegar kvikmyndir samkvæmt lögunum upptækar. <br /> <br /> <br /> <strong>(e)</strong> <strong>Réttur til frjálsrar hugsunar, sannfæringar og trúar (14. grein)</strong><br /> <br /> 153. Réttur manna til þess að ráða hugsunum sínum og sannfæringu takmarkalaust er ekki bundinn berum orðum í mannréttindaákvæði stjórnarskrárinnar enda er hann álitinn sjálfsagður og óskerðanlegur. Engin heimild er í íslenskri löggjöf til að takmarka þennan rétt og engar aðstæður yrðu taldar réttlæta slíka skerðingu enda er litið svo á að hún sé í raun óframkvæmanleg. <br /> <br /> 154. Samkvæmt 62. gr. stjórnarskrárinnar er þjóðkirkja Ísland hin evangelíska lúterska kirkju og skal ríkisvaldið að því leyti styðja hana og vernda. Trúfrelsi ríkir á Íslandi og er það verndað af 63. og 64 gr. stjórnarskrárinnar. 63. gr. stjórnarskrárinnar segir að landsmenn eigi rétt á að stofna félög til að þjóða guði með þeim hætti sem best á við sannfæringu hvers eins; þó má ekki kenna eða fremja neitt sem er gagnstætt góðu siðferði og allsherjarreglu. Loks kveður 64. gr stjórnarskrárinnar á um að enginn megi neins í missa af borgaralegum og þjóðlegum réttindum vegna trúarbragða sinna og að enginn verði skyldaður til þess að inna af hendi persónuleg gjöld til neinnar annar guðsdýrkunar en þeirrar, sem hann sjálfur aðhyllist. Ef maður er utan þjóðkirkjunnar, þá geldur hann til Háskóla Íslands eða einhvers styrktarsjóðs við þann skóla eftir því sem við á, gjöld þau sem honum hefði ella borið að greiða til þjóðkirkjunnar, enda heyri hann ekki til öðrum trúarbragðaflokki sem er viðurkenndur í landinu. Í lögum um sóknargjöld o.fl. nr. 91/1987 eru settar nánari reglur um hlutdeild þjóðkirkjusafnaða, skráðra trúfélaga og Háskólasjóðs í tekjuskatti. <br /> <br /> 155. Menn eiga rétt á því að stofna trúfélög, en reglur sem varða þetta svið er að finna í lögum um trúfélög nr. 18/1975. Samkvæmt þeim er hverjum manni frjálst að iðka trú sína og þjóða guði, einn eða í félagi með öðrum með þeim hætti sem best á við sannfæringu hvers og eins. Ekki má þó kenna eða fremja neitt sem er gagnstætt góðu siðferði og allsherjarreglu.<br /> <br /> 156. Engum er skylt að tilheyra trúfélagi á Íslandi. Menn eru sjálfráðir um hvort þeir tilheyra trúfélagi og þá hverju eftir að þeir hafa náð 16 ára aldri. Barn sem er fætt í hjónabandi, er frá fæðingu talið tilheyra sama trúfélagi og foreldrar þess en ef foreldrarnir tilheyra ekki sama trúfélagi skal barnið frá fæðingu tilheyra sama trúfélagi og móðir þess. Það sama á við um barn sem er fætt utan hjónabands eða eftir að hjónabandi foreldra þess er slitið. Foreldrar geta saman tekið ákvörðun um inngöngu barns síns undir 16 ára aldri í trúfélag eða úrsögn úr trúfélagi. Það foreldri sem fer eitt með forsjá getur einnig tekið slíka ákvörðun svo og lögráðamaður ef foreldrar fara ekki með forsjá barns. Skylt er að leita álits barns sem hefur náð 12 ára aldri um ákvörðun um skráningu í trúfélag. <br /> <br /> 157. Öllum er heimilt að stofna trúfélög utan þjóðkirkjunnar án þess að skylt sé að tilkynna stjórnvöldum um stofnun þess eða starfsemi. Hægt er að leita skráningar á trúfélögum utan þjóðkirkjunnar. Með skráningunni fá trúfélög réttindi og skyldur sem nánar er kveðið á um í lögunum um trúfélög.<br /> <br /> 158. Skráning í trúfélög og utan trúfélaga á Íslandi á tveimur síðustu árum var eftirfarandi: <br /> <br /> <br /> <strong>1992 1993</strong><br /> Íbúar í landinu 262.202 264.922<br /> <br /> Þjóðkirkjan 241.634 243.675<br /> Fríkirkjur 8.252 8.374<br /> Kaþólska kirkjan 2.419 2.484<br /> Aðventistar 778 780<br /> Hvítasunnusöfnuður 1.062 1.089<br /> Sjónarhæðarsöfnuður 52 52<br /> Vottar Jehóva 541 556<br /> Baháísamfélag 379 384<br /> Ásatrúarfélag 119 130<br /> Krossinn 317 309<br /> Kirkja Jesú Krists h.s.d.h. 163 157<br /> Vegurinn 654 755<br /> Orð lífsins 28 43<br /> Önnur trúfélög og ótilgreint 2.218 2.458<br /> Utan trúfélaga 3.586 3.676<br /> <br /> 159. Trúarbrögðum á Íslandi er veitt refsivernd án tillits til þess hvaða trúfélag á í hlut. Í 125. gr. almennra hegningarlaga segir að hver, sem opinberlega dregur dár að eða smánar trúarkenningar eða guðsdýrkun löglegs trúarbragðafélags, sem er hér á landi, skuli sæta sektum eða varðhaldi.<br /> <br /> 160. Ákvæði um trúfræðslu barna í grunnskólum er í lögum um grunnskóla. Í 2. mgr. 42. gr. laganna kemur m.a. fram að menntamálaráðuneytið setji grunnskólum aðalnámskrá, þar sem kveðið er nánar á um uppeldishlutverk skólans og meginstefnu varðandi kennslufræði og kennsluskipan þar sem skuli m.a. vera ákvæði um kennslu um kristna trú og siði svo og kennslu um önnur helstu trúarbrögð. Í aðalnámskrá fyrir grunnskóla á Íslandi frá árinu 1989 segir m.a.: " Mikilvægt er að sýna nærgætni þegar fjallað er um málefni og viðhorf sem tengjast heimilum, t.d. neyslu og lífsvenjur. Þetta á sérstaklega við um trúar- og lífsskoðanir. Með hliðsjón af sérstöðu þessara þátta, einkum hvað varðar trúfrelsi, er heimilt að veita einstökum nemendum undanþágu frá ákveðnum þáttum skyldunáms grunnskóla". Í sérstökum kafla námskrárinnar um kristinfræði, siðfræði og trúarbragðafræðslu kemur fram sú stefna að kennslu í grunnskólum um þetta efni sé ætlað að veita þekkingu og skilning á ýmsum trúarbrögðum og lífsviðhorfum og hvernig þau birtast í helgihaldi og daglegu lífi. Fræðslan á að veita nemendum aðstoð til að umgangast og virða fólk sem er annarrar trúar eða lífsskoðunar. Megin viðfangsefnin eiga að vera helstu trúarbrögð heims og önnur lífsviðhorf í samtímanum. Leggja skal áherslu á mun á þeim og kristinni trú. Fræðslan á að vera málefnaleg og alhliða og þar sem tök eru á er æskilegt að fá einstaklinga með ólíka trú til að kynna lífsviðhorf sín.<br /> <br /> <br /> <strong>(f)</strong> <strong>Félagafrelsi og frelsi til að koma saman með friðsömum hætti (15. grein)</strong><br /> <br /> 161. Réttur allra til að stofna félög er verndaður með 73. gr. stjórnarskrárinnar. Samkvæmt ákvæðinu geta menn stofnað félög í sérhverjum löglegum tilgangi án þess að sækja þurfi um leyfi til þess. Þessi réttur er ekki bundinn neinum takmörkunum hvað varðar til dæmis kyn, aldur eða ríkisfang. Ekkert félag má leysa upp með stjórnarráðstöfun. Þó má banna félag um sinn, en þá verður þegar að höfða mál gegn því til þess að það verði leyst upp. Ekki er að finna nein lagaákvæði í íslenskri löggjöf sem varða sérstaklega félagafrelsi barna. <br /> <br /> 162. Misjafnar reglur gilda eftir íslenskum lögum um skrásetningu félaga og tilkynningar um félagsstofnun til stjórnvalda eftir því hvaða félög eiga í hlut, með hliðsjón af því hver starfsemi félagsins er. Í sumum tilvikum er skrásetning félags skilyrði fyrir því að það fái að stunda rekstur og geti orðið persóna að lögum. Í ljósi reglna um lögræðisaldur leiðir af sjálfu sér að 18 ára aldurslágmark er tilskilið til þess að heimilt sé að stofna félög sem hafa fjárumsvif með höndum og takast á hendur fjárskuldbindingar. Þetta á til dæmis við um stofnanda hlutafélags sbr. lög um hlutafélög nr. 32/1978 og samvinnufélags sbr. lög um samvinnufélög nr. 22/1991.<br /> <br /> 163. Um stofnun trúfélaga má vísa til umfjöllunar í lið (e) að framan um 14. grein samningsins. Enginn lágmarksaldur er tilskilinn til þess að stofna trúfélag, en ef trúfélag á að vera skráð er það skilyrði sett að prestur eða forstöðumaður félagsins sé ekki yngri en 25 ára. <br /> <br /> 164. Engin skilyrði eru sett um stofnun eða starfsemi stjórnmálafélaga á Íslandi og engar sérstakar reglur eru um skrásetningu eða tilkynningaskyldu um stofnun þeirra, eða starfsemi að öðru leyti. Hins vegar ber að hafa í huga að bæði kosningaréttur og kjörgengi til Alþingis- og sveitarstjórnarkosninga er bundið skilyrði um 18 ára lágmarksaldur. <br /> <br /> 165. Bann hefur aldrei verið lagt við starfsemi félags á Íslandi. Takmörkunum sem heimilaðar eru í 73. gr. stjórnarskrárinnar hefur því aldrei verið beitt.<br /> <br /> 166. Fundafrelsi er tryggt með 74. gr. stjórnarskrárinnar þar sem segir að menn eigi rétt á að safnast saman vopnlausir. Lögreglu er heimilt að vera við almennar samkomur og banna má mannfundi undir berum himni þegar uggvænt þykir að af þeim leiði óspektir. <br /> <br /> 167. Réttinum til fundafrelsis er veitt refsivernd í 122. gr. almennra hegningarlaga, en þar eru lagðar sektir, varðhald eða fangelsi allt að 2 árum við því að hindra að löglegur mannfundur sé haldinn og ofríki og ógnun hefur verið viðhaft til þess. Það getur einnig varðað refsingu ef fundarfriði er raskað á lögboðnum samkomum um opinber málefni með háreysti eða uppivöðslu. <br /> <br /> 168. Fundafrelsi er tryggt öllum, án tillits til þess hvort börn eða fullorðnir eiga í hlut. Þó ber að hafa í huga að frelsi barna til að sækja fundi hlýtur að takmarkast af ýmsum ástæðum svo sem reglum um ákvörðunarvald þeirra sem hafa forsjá barns. Í 57. gr. laganna um vernd barna og ungmenna eru reglur sem takmarka útivistartíma barna. Þannig mega börn, 12 ára og yngri ekki vera á almannafæri eftir klukkan 20 nema í fylgd með fullorðnum og börn á aldrinum 13-16 ára skulu ekki vera á almannafæri eftir klukkan 22, enda séu þau ekki á heimferð frá viðurkenndri, íþrótta- eða æskulýðssamkomu. Yfir sumartímann lengist heimill útivistartími barna um tvær klukkustundir. <br /> <br /> <br /> <strong>(g)</strong> <strong>Vernd einkalífs (16. grein)</strong><br /> <br /> 169. Reglan um friðhelgi heimilisins er bundin í 66. gr. stjórnarskrárinnar. Þar segir jafnframt að ekki megi gera húsleit, né kyrrsetja bréf og önnur skjöl og rannsaka þau nema eftir dómsúrskurði eða eftir sérstakri lagaheimild. <br /> <br /> 170. Friðhelgi heimilis, einkalífs og æru manna er veitt sérstök refsivernd. XXV. kafli almennra hegningarlaga fjallar eingöngu um þess háttar brot og refsingu sem er lögð við þeim. Þar má m.a. nefna brot sem felast í því að hnýsast í bréf og önnur gögn sem varða einkamálefni manna, skýra opinberlega frá einkamálefnum annars manns, ryðjast heimildarlaust inn í hús, raska friði annars manns með því að ofsækja hann með bréfum, símhringingum eða á annan hátt og meiða æru annars manns með móðgun í orðum eða athöfnum. <br /> <br /> 171. Það er óundanþægt skilyrði að dómsúrskurð eða beina lagaheimild þurfi til að víkja frá meginreglunni um friðhelgi heimilis og einkalífs. Engin heimild er á hinn bóginn til þess að víkja megi frá refsivernd yfir æru manna. Nokkur lagaákvæði er að finna í íslenskri löggjöf sem varða frávik frá reglunni um friðhelgi heimilis og einkalífs, einkum vegna rannsóknarþarfa í lögum um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Í þeim tilvikum þarf hins vegar ávallt dómsúrskurð.<br /> <br /> 172. Ýmis ákvæði laganna um meðferð opinberra mála stefna að því að vernda börn sérstaklega. Dæmi um slíkt er í 8. gr. laganna þar sem segir að dómara sé rétt að loka þinghaldi í refsimáli ef sakborningur er undir 18 ára aldri, og er þetta einkum gert til hlífðar því ungmenni sem á í hlut. <br /> <br /> 173. Í lögum um vernd barna og ungmenna eru nokkrar sérheimildir sem varða afskipti barnaverndaryfirvalda af heimilislífi barna og ungmenna. Það er meginregla að barnaverndarnefnd eða starfsmönnum hennar sé því aðeins heimilt að fara á einkaheimili, barnaheimili eða annan þann stað þar sem börn dveljast til rannsóknar á högum barns eða ungmennis, að fyrir liggi samþykki foreldrs eða forráðamanns þess en á grundvelli dómsúrskurðar ef slíkt samþykki skortir. <br /> <br /> 174. Ef neyðarráðstöfunar er þörf sem ber undir barnaverndarnefnd getur formaður hennar eða starfmaður í umboði hans framkvæmt hana, en hann skal leggja málið fyrir barnaverndarnefnd til staðfestingar án tafar og ekki síðan en innan viku. Við þessar aðstæður er heimilt að fara inn á heimili, enda sé ástæða til að ætla að barn sé í bráðri hættu.<br /> <br /> 175. Fleiri heimildir finnast til aðgerða af hálfu barnaverndaryfirvalda sem má framkvæma án samþykkis foreldra en að þeim var áður vikið í umfjöllun í lið (a) að framan um 7. grein samningsins. Þeim verður aðeins beitt sem algeru þrautaúrræði ef sýnt er að heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra. Við slíkar kringumstæður veitir 24. gr. laganna barnaverndarnefnd heimild til að ákveða með úrskurði:<br /> - Að eftirlit verði haft með heimili<br /> - Fyrirmæli um aðbúnað og umönnun barnsins svo sem dagvistun þess, skólasókn, læknisþjónustu meðferð eða þjálfun<br /> - Að barn verði tekið af heimili, kyrrsett á fóstur- eða vistheimili, það verði skoðað af lækni, lagt inn á sjúkrahús eða aðra stofnun til að tryggja öryggi þess eða til þess að unnt sé að gera viðeigandi rannsókn á barninu.<br /> Ákvarðanir þær sem er lýst að ofan skulu ávallt vera tímabundnar og ekki standa lengur en þörf krefur hverju sinni. Þær skulu endurskoðaðar ekki sjaldnar en á sex mánaða fresti. Ákvörðunum barnaverndarnefndar verður skotið til Barnaverndarráðs. Hægt er að bera ákvörðun ráðsins undir dómstóla. <br /> <br /> <br /> <strong>(h)</strong> <strong>Réttur til að þurfa ekki að þola pyndingar eða aðra grimmilega,</strong><strong>ómannúðlega eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (37. grein a)</strong><br /> <br /> 176. Líkamsárásir og þar með taldar pyndingar eru refsiverðar samkvæmt 27. gr. almennra hegningarlaga og á það að sjálfsögðu jafnt við um börn sem fullorðna. Refsivist og sektir eru einu refsitegundirnar á Íslandi en eldri ákvæði um líkamsrefsingar hafa löngu verið afnumin. <br /> <br /> 177. Líkamlegar refsingar eru bannaðar í leikskólum og grunnskólum sem og alls staðar annars staðar. Ýmis sérákvæði finnast í lögum sem veita börnum sérstaka vernd hvað varðar líkamsrefsingar og ómannúðlega meðferð. Í 53. gr. laga um vernd barna og ungmenna er sérstaklega tekið fram að líkamlegum eða andlegum refsingum megi ekki beita á heimilum eða stofnunum fyrir börn og ungmenni. Ef meðferð barns á barnaheimili eða uppeldisstofnun er óhæfileg er barnaverndarnefnd skylt að áminna viðkomandi stofnun. Komi það ekki að haldi skal málið lagt fyrir félagsmálaráðuneytið, sem getur svipt heimili eða stofnun rétti til áframhaldandi rekstrar. <br /> <br /> 178. Það varðar sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að tveimur árum, samkvæmt 64. gr. laga um vernd barna og ungmenna að beita barn eða ungmenni refsingum, hótunum eða ógnunum sem ætla má að skaði barnið andlega eða líkamlega. Loks varðar sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að tveimur árum, að sýna barni eða ungmenni ruddalegt eða ósiðlegt athæfi, og að særa það eða móðga.<br /> <br /> 179. Þurfi lögregla eða dómari að yfirheyra barn yngra en 16 ára er fulltrúa barnaverndarnefndar og foreldrum leyfilegt að vera við þær.<br /> <br /> 180. Börnum yngri en 15 ára verður ekki refsað hér á landi og aldrei má dæma menn í þyngri hegningu fyrir brot sem þeir fremja á aldrinum 15-18 ára en 8 ára fangelsi.<br /> <br /> <br /> <strong>VI. Fjölskyldumálefni</strong><br /> <br /> 181.Eins og lýst var í umfjöllun um 3. og 12. gr. samningsins að framan eru hagur barns og þarfir og það sem er barninu sjálfu fyrir bestu undirstöðusjónarmið við framkvæmd barnalaga og laga um vernd barna og ungmenna. Við allar úrlausnir stjórnvalda og dómstóla á að hafa það sjónarmið að leiðarljósi hvað barni sé fyrir bestu. Lagatexti barnalaga og laga um vernd barna og ungmenna tekur ríkulega mið af þessu sjónarmiði en þótt það sé ekki sérstaklega orðað í hverju lagaákvæði, haggar það því ekki að það ber ávallt að leggja til grundvallar.<br /> <br /> 182. Í 29. gr. barnalaga er meginreglan um að foreldar fari með forsjá barns og að þeim beri að gegna forsjár- og uppeldisskyldum sínum svo sem best hentar hag barns og þörfum. Ef foreldrar bregðast þessum skyldum sínum og aðstæður barns eða aðbúnaður er óviðunandi, er barnaverndaryfirvöldum skylt að grípa til viðeigandi úrræða samkvæmt lögum um vernd barna og ungmenna. Í þessu tilliti vegast hins vegar á sjónarmið um hvernig á að tryggja öryggi og velferð barna og ungmenna án þess að skerða um of friðhelgi einstaklinga og heimilis. Þar sem öll afskipti barnarverndaryfirvalda eru til þess fallin að trufla meira eða minna leyti einkalíf viðkomandi fjölskyldu þá var eitt helsta markmiðið við setningu nýja laganna um vernd barna og ungmenna að setja fram mjög skýrar reglur um hvenær slík afskipti teljast réttlætanleg. Var haft í huga að afskipti barnaverndaryfirvalda hafa þann eina tilgang að koma barni til hjálpar þegar foreldrar bregðast skyldum sínum gagnvart barninu og afskipti verði því aðeins réttlætanleg að með þeim verði hagur eða aðbúnaður barnsins bættur. <br /> <br /> 183. Lögin um vernd barna og ungmenna ganga því út því að það eru fyrst og fremst foreldrarnir sem bera ábyrgð á börnum sínum og uppeldi þeirra. Barnaverndaryfirvöld hafa að þessu leyti þær skyldur að þeim ber að aðstoða foreldra við að annast börn sín, ef leitt er í ljós að þeir eru ófærir um að gegna þessum skyldum án hjálpar. <br /> <br /> <br /> <strong>(a)</strong> <strong>Leiðsögn og handleiðsla foreldra (5. grein)</strong><br /> <br /> 184. Í VI. kafla barnalaga er fjallað um foreldraskyldur og forsjá barns. Barn á rétt á forsjá foreldra sinna uns það verður sjálfráða, þ.e. 16 ára gamalt og eru þeir forsjárskyldir við það fram til þess tíma. Einstakar forsjárskyldur geta þó haldist lengur ef þarfir barnsins krefjast þess.<br /> <br /> 185. Með forsjá barns er átt við rétt og skyldu forsjáraðila til að ráða persónulegum högum barnsins og gegna öðrum foreldraskyldum. Í því felst m.a. að foreldrar annast daglegar þarfir barnsins, ráða hverju það klæðist frá degi til dags, mataræði, útivistartíma o.s.frv. Þeir sem hafa forsjá barns á hendi hafa rétt og skyldu til að vera fjárráðamenn barnsins samkvæmt lögræðislögum og eru það í langflestum tilvikum. Foreldrum ber að stuðla að því eftir mætti að barn þeirra fái menntun og starfsþjálfun í samræmi við hæfileika þess og áhugamál. Þeim ber þó að hafa samráð við barn sitt áður en persónulegum málum þess er ráðið til lykta, eftir því sem gerlegt er, þar á meðal með tilliti til þroska barnsins. Ýmis lagaákvæði sem varða börn ganga framar rétti foreldranna til þess að ráða persónulegum högum barns, þ.á m. ákvæði grunnskólalaga sem kveða á um 10 ára grunnskólaskyldu barna á aldrinum 6-16 ára. <br /> <br /> 186. Áður var vikið að rétti barna til að ganga úr og í trúfélög í umfjöllun um 14. grein samningsins. Barn sem er fætt í hjónabandi tilheyrir sjálfkrafa sama trúfélagi og foreldrar þess en ef foreldrarnir eru hvort í sínu trúfélaginu tilheyrir barnið trúfélagi móðurinnar. Foreldrar geta saman ákveðið inngöngu eða úrsögn barns síns undir 16 ára aldri úr trúfélagi. Skylt er að leita álits barns sem hefur náð 12 ára aldri um ákvörðun um skráningu í trúfélag. <br /> <br /> <br /> <br /> <strong>(b)</strong> <strong>Foreldraábyrgð (18. grein 1. og 2. málsgrein)</strong><br /> <br /> <strong>1. málsgrein</strong><br /> 187. Samkvæmt barnalögum er foreldrum, báðum saman og hvoru um sig, skylt að framfæra barn sitt. Framfærslu barns skal haga með hliðsjón af högum foreldra og þörfum barns. Framfærsluskyldu foreldra lýkur þegar barn verður 18 ára. Ósjálfráða barn á rétt á forsjá beggja foreldra sinna sem eru í hjúskap eða búa saman. Ef foreldrar barns eru hvorki í hjúskap né búa saman við fæðingu barnsins fer móðirin ein með forsjá þess. <br /> <br /> 188. Skylt er að ákveða hvort foreldra fer með forsjá barns við skilnað að borði og sæng og við lögskilnað, svo og við slit óvígðrar sambúðar foreldra. Ef foreldra greinir á um forsjána sker dómstóll úr ágreiningsmálinu. Dómsmálaráðuneytið getur skorið úr ágreiningi um forsjá ef aðilar eru sammála um að fela ráðuneytinu úrskurðarvald. Dómstóll eða dómsmálaráðuneytið kveða í úrlausnum sínum á um hjá hvoru foreldra forsjá verði eftir því sem barni er fyrir bestu og er skylt að hraða meðferð forsjármála. Við úrlausn forsjármáls leitar dómsmálaráðuneytið að jafnaði umsagnar barnaverndarnefndar og dómari skal leita umsagnar barnaverndarnefndar ef hann telur þörf á því.<br /> <br /> 189. Þegar barn er orðið 12 ára gamalt er skylt að gefa því kost á að tjá sig um forsjármálið, nema telja megi að slíkt geti haft skaðvænleg áhrif á barnið eða sé þýðingarlaust fyrir úrslit málsins. Einnig er rétt að ræða við yngra barn, eftir því sem á stendur miðað við aldur þess og þroska. <br /> <br /> 190. Það nýmæli var lögfest við gildistöku nýju barnalaganna 1. júlí 1992 að foreldar geta samið svo um að forsjá barns þeirra verði hjá þeim báðum, þ.e. sameiginleg, eftir skilnað eða sambúðarslit. Þessi heimild var lögfest með þá meginreglu í huga að foreldrar beri sameiginlega ábyrgð á að ala upp barn sitt og koma því til þroska. Með þessum hætti verða foreldraskyldur beggja virkari en ella væri og reynsla nágrannaþjóða sem hafa lögfest slíkt úrræði sýnir að það foreldri sem barnið dvelst ekki aðallega hjá sættir sig betur við forsjárákvörðunina þegar tryggt er að það verður einnig eftirleiðis þátttakandi í lögráðum vegna barnsins og fær að hafa barn meira hjá sér en vera myndi samkvæmt almennum umgengnisreglum. <br /> <br /> 191. Skilyrði fyrir því að foreldrar fái sameiginlega forsjá barns er að þau séu sammála um þá tilhögun. Samningur um sameiginlega forsjá skal lagður fyrir sýslumann til staðfestingar og skal sýslumaður leiðbeina foreldrum um skilyrði þessarar tilhögunar og réttaráhrif hennar áður en þeir staðfesta samninginn.<br /> <br /> 192. Við gerð samnings um sameiginlega forsjá barns er foreldrum skylt að ákveða hjá hvoru þeirra barn skuli eiga lögheimili og þar með hvar barnið hefur búsetu að jafnaði. Það foreldri sem barn á lögheimili hjá hefur réttarstöðu einstæðs foreldris til að taka við meðlagsgreiðslum með barni úr hendi hins foreldrisins eða Tryggingastofnunar ríkisins, mæðra- eða feðralaunum og barnabótum og öðrum greiðslum frá hinu opinbera ef því er að skipta. Foreldrar geta síðan samið sín á milli um skiptingu greiðslna þessara enda er samkomulag foreldra um öll atriði er varða forsjá forsenda sameiginlegrar forsjár. Það foreldri sem barn á lögheimili hjá hefur einnig réttarstöðu einstæðs foreldris samkvæmt skattalögum, Ennfremur nýtur það þeirra hlunninda sem ríki og sveitarfélag bjóða einstæðum foreldrum. Ef barn dvelur um tíma hjá því foreldri sem það á ekki lögheimili hjá getur það þó notið þessara hlunninda um stundarsakir, t.d. réttinda til dagvistar barns. Reynslan hér á landi frá gildistöku barnalaganna sýnir að margir foreldrar hafa nýtt sér heimildina til að semja um sameiginlega forsjá og hefur það jafnframt dregið úr fjölda ágreiningsmála um forsjá við skilnað.<br /> <br /> 193. Eftirfarandi tölur sýna hvernig ákvörðunum um forsjá þ.á m. fjöldi samninga um sameiginlega forsjá, hefur verið háttað frá gildistöku nýju barnalaganna 1. júlí 1992- 1. október 1993:<br /> <br /> Samningar um sameiginlega forsjá beggja foreldra: 268<br /> <br /> Forsjá móður:<br /> samkvæmt samningi 1.087<br /> samkvæmt úrskurði dómsmálaráðuneytis 6<br /> samkvæmt dómi 2<br /> <br /> Forsjá föður:<br /> samkvæmt samningi 76<br /> samkvæmt úrskurði dómsmálaráðuneytis 2<br /> samkvæmt dómi 1<br /> <br /> 194. Ef forsjá er í höndum annars foreldris eingöngu, þá á barnið rétt til umgengni við hitt foreldra sinna og gagnkvæmt. Því foreldri sem hefur ekki forsjá barnsins er skylt að rækja umgengni og samneyti við barn. Ef foreldrar ná ekki samkomulagi um umgengnisrétt sker sýslumaður úr ágreiningnum og kveður á um inntak umgengnisréttarins. Það er nýmæli að sýslumaður úrskurði um umgengnisrétt og að fjallað sé um málið á tveimur stjórnsýslustigum því áður var sú ákvörðun eingöngu í höndum dómsmálaráðuneytisins. Ákvörðunum sýslumanns má skjóta til dómsmálaráðuneytisins. <br /> <br /> 195. Engar lögfestar reglur eru um hvert skuli vera inntak umgengisréttar barns og foreldris sem fer ekki með forsjá þess. Ákveðnar reglur hafa þó mótast í framkvæmd. Þannig er algengt ef fullt samkomulag er milli foreldra um umgengnisrétt á annað borð, að barnið dvelji hjá því foreldri sem ekki fer með forsjá aðra hvora helgi frá föstudegi til sunnudags, tvær til fjórar vikur í sumarfrí, einn eða tvo daga yfir jól, yfir önnur hver áramót og helming af páskafríi. <br /> <br /> 196. Líkt og þegar ágreiningur er um forsjá barns er barni eldra en 12 ára í deilu um umgengnisrétt gefinn kostur á því að tjá sig um sinn vilja í málinu og einnig verður leitað eftir áliti yngra barns eftir því sem á stendur miðað við aldur þess og þroska. Í algerum undantekningartilvikum getur sýslumaður úrskurðað að barn njóti ekki umgengnisréttar við foreldri sitt en það er ef sérstök atvik valda því að umgengni barns við foreldri er andstæð hag barns og þörfum. Sambærilegt ákvæði er í lögum um vernd barna og ungmenna hvað varðar umgengnisrétt barns í fóstri við kynforeldra. Ef sérstök atvik valda því að mati barnaverndarnefndar að umgengni barns við foreldra sé andstæð hag þess og þörfum getur nefndin úrskurðað að umgengnisréttar njóti ekki við eða breytt fyrri ákvörðun um umgengnisrétt með úrskurði. Jafnframt getur nefndin í þeim tilvikum lagt bann við hvers konar samskiptum foreldra og barns.<br /> <br /> 197. Ef samkomulag er milli foreldra við skilnað um framfærslueyri með börnum, staðfestir sýslumaður eða dómstóll sem hefur skilnaðarmál til meðferðar, samning þar að lútandi. Að öðrum kosti úrskurðar sýslumaður um framfærslueyri að kröfu annars hvors foreldris, en lögbundið lágmarksmeðlag á ári með barni er 123.600 ISK. Framfærslueyrir eða meðlag með barninu skal greitt mánaðarlega fyrirfram nema annað sé ákveðið. Heimilt er að úrskurða meðlagsskylt foreldri til að inna af hendi sérstök framlög vegna útgjalda við skírn barns, fermingu, vegna sjúkdóms, greftrunar eða af öðru tilefni. Framfærslueyrir tilheyrir barninu en ekki því foreldra sem fer með forsjá þess. <br /> <br /> <strong>2. málsgrein</strong><br /> 198. Margs konar stuðningur er veittur foreldrum og barnafjölskyldum samkvæmt lögum um almannatryggingar nr. 117/1993, lögum um félagslega aðstoð nr. 118/1993 og lögum um fæðingarorlof nr. 57/1987 og skattalegt hagræði er veitt barnafjölskyldum samkvæmt lögum nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt.<br /> <br /> 199. Foreldrar sem gegna launuðum störfum og eiga lögheimili á Íslandi eiga rétt á sex mánaða fæðingarorlofi. Þeir geta skipt með sér fæðingarorlofinu, en konunni er heimilt að hefja töku fæðingarorlofs allt að einum mánuði fyrir áætlaðan fæðingardag. Óheimilt er að segja barnshafandi konu upp eða foreldri í fæðingarorlofi nema gildar ástæður séu fyrir hendi. Ef heilsu barnshafandi konu eða fósturs er hætta búin af eðli starfs, er vinnuveitanda skylt að færa hana til í starfi án þess að það hafi áhrif á launakjör hennar til lækkunar. <br /> <br /> 200. Reglur um fæðingarstyrk í lögum um almannatryggingar gilda um greiðslur til foreldra meðan á fæðingarorlofi stendur, en nokkrar sérreglur gilda um opinbera starfsmenn, bankamenn og aðra félagsmann í stéttarfélögum þar sem kjarasamningar veita rýmri rétt til greiðslu, þ.e. óskertra launa meðan á fæðingarorlofinu stendur. Þar sem lögin um almannatryggingar eiga við er greiddur fæðingarstyrkur til móður sem á lögheimili hér á landi við fæðingu barns og hefur átt lögheimili hér á landi síðustu 12 mánuði fyrir fæðinguna. Fæðingarstyrkur er 25.090 ISK mánaðarlega. Foreldrar í fæðingarorlofi sem hafa átt lögheimili hér á landi síðustu 12 mánuði fyrir fæðinguna eiga auk fæðingarstyrksins, rétt á fæðingardagpeningum enda leggi þeir niður launuð störf þann tíma. Það sama á við um námsmenn. Félagsmenn í samtökum opinberra starfsmanna, bankamanna og nokkurra annarra stéttarfélaga falla ekki undir þetta þar sem þeir njóta betri kjara samkvæmt kjarasamningum og eftir atvikum óskertra launa í fæðingarorlofinu. <br /> <br /> 201. Meðal bóta sem teljast til félagslegrar aðstoðar eru mæðra- og feðralaun, barnalífeyrir vegna skólanáms eða starfsþjálfunar ungmennis á aldrinum 18-20 ára og umönnunarstyrkur til framfærenda fatlaðra og sjúkra barna. Mæðra- eða feðralaun eru greidd til einstæðra foreldra sem hafa börn sín undir 18 ára aldri á framfæri og eiga lögheimili hér á landi. Tryggingastofnun ríkisins er heimilt að greiða barnalífeyri vegna skólanáms eða starfsþjálfunar ungmennis á aldrinum 18-20 ára ef annað foreldri eða báðir foreldrar eru látnir eða ef foreldrar, annað eða báðir, eru ellilífeyrisþegar eða örorkulífeyrisþegar. Árleg mæðra- og feðralaun eru:<br /> Með einu barni ISK 12..000<br /> Með tveimur börnum ISK 60.000<br /> Með þremur börnum ISK 129.600 <br /> <br /> 202. Ríkissjóður greiðir barnabætur vegna hvers barns innan 16 ára aldurs sem er heimilisfast hér á landi og er á framfæri þeirra sem taldir eru skattskyldir samkvæmt lögum um tekjuskatt og eignarskatt. Barnabætur eru hærri fyrir hvert barn undir 7 ára aldri og ávallt tvöfalt hærri með hverju barni til foreldra sem eru einstæðir. <br /> <br /> 203. Með lögum um leikskóla nr. 78/1994 og lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1991 er sú lagaskylda lögð á sveitarfélög að annast byggingu og rekstur leikskóla og að hafa forystu um að tryggja börnum dvöl í góðum leikskóla. Öðrum aðilum er heimilt að reka leikskóla að fengnu samþykki viðkomandi sveitarstjórna. Leikskólar eru fyrsta stigið í skólakerfinu og eru reknir fyrir börn undir skólaskyldualdri. Þeir annast að ósk foreldra uppeldi og menntun barna á leikskólaaldri undir handleiðslu sérmenntaðs fólks í leikskólauppeldi. Leikskólanefnd, sem er kjörin af sveitarstjórn fer með málefni leikskóla í umboði sveitarstjórnar. Fagleg yfirstjórn málaflokksins heyrir undir menntamálaráðuneytið og skal tilkynna ráðuneytinu um stofnun nýs leikskóla. Sveitarstjórnir skulu senda menntamálaráðuneytinu árlega ársskýrslu um starfsemi leikskóa. Um 220 leikskólar eru nú reknir á landinu, þar af um 70 í Reykjavík. Auk þess að reka og veita leyfi til reksturs leikskóla geta sveitarfélög veitt leyfi til daggæslu barna í heimahúsum og til reksturs gæsluvalla fyrir börn.. Árið 1993 voru 638 dagmæður í heimahúsum á landinu<br /> <br /> <br /> <strong>(c)</strong> <strong>Aðskilnaður frá foreldrum (9. grein)</strong><br /> <br /> 204. Eins og lýst var að framan í umfjöllun um 1. mgr. 18. greinar samningsins, er sú meginregla skýrlega orðuð í 37. gr. barnalaga að ef forsjá barns er í höndum annars foreldris, þá njóta barnið og það foreldri sem ekki fer með forsjá þess, gagnkvæms réttar til umgengni hvort við annað. Í 33. gr. laga um vernd barna og ungmenna er sambærileg regla um umgengnisrétt hvað varðar barn í fóstri, en fyrir gildistöku laganna var ekki lögfestur umgengnisréttur barns í fóstri við kynforeldra sína. Barn sem er í fóstri, með eða án samþykkis kynforeldra, á rétt á umgengni við þá og aðra sem eru því nákomnir. Kynforeldrum er skylt að rækja umgengni og samneyti við barn og hlíta nánari skilmálum er að því lúta samkvæmt ákvörðun barnaverndarnefndar. <br /> <br /> 205. Undantekningar frá meginreglunni um umgengnisrétt foreldris og barns er að finna bæði í barnalögum og lögum um vernd barna og ungmenna. Annars vegar segir í barnalögum að ef sérstök atvik valda því að mati sýslumanns að umgengni barns við foreldri sé andstæð hag barns og þörfum, getur hann kveðið svo á um að umgengnisréttar njóti ekki við. Þeirri ákvörðun má skjóta til dómsmálaráðuneytis eftir almennum reglum. Á árinu 1993 kvað dómsmálaráðuneyti upp tvo úrskurði þar sem úrskurðir sýslumanns um að umgengnisréttar nyti ekki við voru kærðir til ráðuneytisins. Í báðum tilvikum felldi ráðuneytið ákvarðanirnar úr gildi.<br /> <br /> 206. Í 33. gr. laganna um vernd barna og ungmenna segir að ef sérstök atvik valda því að mati barnaverndarnefndar að umgengni barns við foreldra sé andstæð hag þess og þörfum geti nefndin úrskurðað að umgengnisréttar njóti ekki við og lagt bann við hvers konar samskiptum foreldra og barns. Þeirri ákvörðun verður skotið til Barnaverndarráðs eins og öðrum ákvörðunum barnaverndarnefnda. Á árinu 1993 kvað var enginn slíkur úrskurður kveðinn upp af barnaverndarnefnd Reykjavíkur. Enginn úrskurður um takmörkun umgengnisréttar var kveðinn upp af Barnaverndarráði á árinu 1993 en ráðið felldi úr gildi einn úrskurð barnaverndarnefdnar Reykjavíkur um takmörkun á umgengnisrétti..<br /> <br /> 207. Sömu rök um að hagsmunir barns séu í hætti liggja að baki heimildum sem er að finna í barnalögum um að barnaverndarnefndir geti ákveðið að barn skuli tekið af heimili án samþykkis foreldra. Að þeim var áður vikið í umfjöllun um 16. gr. samningsins. Þeim verður aðeins beitt sem algeru þrautaúrræði ef sýnt er að heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra. Við slíkar kringumstæður veitir 24. gr. laganna barnaverndarnefnd heimild til að ákveða með úrskurði: að barn verði tekið af heimili, kyrrsett á fóstur eða vistheimili, það verði skoðað af lækni, lagt inn á sjúkrahús eða aðra stofnun til að tryggja öryggi þess eða til þess að unnt sé að gera viðeigandi rannsókn á barninu.<br /> <br /> 208. Ákvarðanir þær sem er lýst að ofan skulu ávallt vera tímabundnar og ekki standa lengur en þörf krefur hverju sinni. Þær skulu endurskoðaðar ekki sjaldnar en á sex mánaða fresti. Ákvörðunum barnaverndarnefndar verður skotið til Barnaverndarráðs sem skal kveða upp fullnaðarúrskurð innan sex mánaða frá því að málinu var skotið til ráðsins. Á árinu 1993 kvað barnaverndarnefnd Reykjavíkur upp 10 úrskurði á grundvelli þess ákvæðis. Aldrei kom til valdbeitingar til þess að framfylgja mætti úrskurðunum. Á árinu 1993 kvað Barnaverndarráð upp einn úrskurð á grundvelli 24. gr. laganna.<br /> <br /> 209. Samkvæmt 25. gr. laganna um vernd barna og ungmenna getur barnaverndarnefnd með úrskurði svipt foreldra, annað eða bæði, forsjá barns ef:<br /> a. uppeldi, daglegri umönnun eða samskiptum foreldra við barnið er alvarlega ábótavant með hliðsjón af aldri þess og þroska<br /> b. barnið er sjúkt eða fatlað og og foreldrar tryggja því ekki viðeigandi meðferð, þjálfun eða kennslu<br /> c. barni er misþyrmt, misboðið kynferðislega eða það má þola alvarlega andlega eða líkamlega áreitni eða niðurlægingu á heimilinu<br /> d. telja má fullvíst að líkamlegri eða andlegri heilsu barns eða þroska geti verið hætta búi sökum þess að foreldrar eru augljóslega vanhæfir til að fara með forsjá sem sem vegna vímuefnaneyslu, alvarlegrar geðveilu, mikils greindarskorts, eða hegðun foreldra er líkleg til að valda barni alvarlegum skaða.<br /> <br /> 210. Úrskurður um forsjársviptingu skal aðeins kveðinn upp ef ekki er unnt að beita öðrum úrræðum, svo sem stuðningsúrræðum eða tímabundnum aðgerðum sem taldar eru í 24. gr. laganna eða þær hafa þegar verið reyndar án árangurs. Úrskurð á grundvelli d-liðar að framan er heimilt að kveða upp þegar sérstaklega stendur á áður en nýfætt barn flyst í umsjá foreldra. Í þessum tilvikum eru strangar kröfur gerðar til rökstuðnings fyrir slíkri niðurstöðu. Því er gert ráð fyrir að barnaverndarnefnd sýni fram á að það sé fullvíst að barni verði hætta búin og að um augljósa vanhæfni foreldra sé að ræða og er sérstök sönnunarbyrði lögð á barnaverndarnefnd ef beita á þessu úrræði. Á árinu 1993 kvað barnaverndarnefnd Reykjavíkur upp 5 úrskurði um sviptingu forsjár. Á sama ári kvað Barnaverndarráð upp 9 úrskurði þess efnis en felldi úr gildi einn úrskurð barnaverndarnefndar Reykjavíkur um forsjársviptingu.<br /> <br /> 211. Fyrirvari Íslands við 1. mgr. 9. greinar samningsins stendur óbreyttur. Hvað varðar almenna umfjöllun um úrskurðarvald dómstóla á Íslandi má vísa til kafla I. (b) í skýrslunni að framan. Í tengslum við áðurgreindan fyrirvara Íslands í þessum efnum má benda á að í lögum um vernd barna og ungmenna segir að ákvarðanir Barnaverndarráðs séu fullnaðarúrskurðir. Þessar ákvarðanir eru þó háðar endurskoðun dómstóla að því leyti að það er meginregla að dómstólar geti ógilt ákvörðun stjórnvalds komist þeir að þeirri niðurstöðu að ólögmæt sjónarmið liggi henni til grundvallar eða ef ágallar eru á málsmeðferð. Þetta vald dómstóla styðst við 60. gr. stjórnarskrárinnar þar sem segir að dómendur skeri úr öllum ágreiningi um embættistakmörk yfirvalda. Í framkvæmd hafa dómstólar á síðustu árum hins vegar teygt sig æ lengra í að meta efnislega ákvarðanir stjórnvalda t.d. hvort skilyrði til takmörkunar á umgengnisrétti eru uppfyllt og ekkert dæmi er um frá nýliðnum árum um að dómstólar hafi berum orðum tekið fram að þeir telji sér ekki fært að endurmeta efnislega ákvörðun stjórnvalds. Sú tilhneiging er ríkjandi í íslenskri löggjöf að fækka lagaákvæðum þar sem rætt er um fullnaðarúrskurðarvald stjórnvalds. Dæmi um slíkt er að finna í barnalögunum, en áður var foreldrum lokuð dómstólaleið til að fá breytt úrskurði um forsjá yfir barni, ef dómsmálaráðuneytið hefur áður úrskurðað um forsjána. Samkvæmt nýju barnalögunum stendur valkosturinn um dómstólaleið eða dómsmálaráðuneytið í ágreiningsmálum um forsjá, ávallt opinn og í reynd er það gert að meginreglu að ágreiningsmál um forsjá skuli leyst fyrir dómstólum.<br /> <br /> 212. Samkvæmt 13. gr. ættleiðingarlaga nr. 15/1978 er foreldrum heimilt að bera undir dómstóla ákvörðun dómsmálaráðuneytisins um veitingu ættleiðingarleyfis sem hefur verið veitt án þess að samþykki þeirra hafi legið fyrir. <br /> <br /> 213. Í umfjöllun að framan um 12. grein samningsins um virðingu fyrir sjónarmiðum barnsins, var lýst helstu reglum um hvernig barni skal veittur kostur á að koma sjónarmiðum sínum á framfæri og taka þátt í málsmeðferð í máli hjá stjórnvöldum sem varðar það sjálft og er það í samræmi við 2. mgr. 9. greinar samningsins. Við þetta má bæta að í 34. gr. laga um vernd barna og ungmenna segir að barnaverndarnefnd skuli eftir atvikum gera barni ljóst hvers vegna því var komið í fóstur að svo miklu leyti sem heppilegt er vegna aldurs þess og þroska. Með sama hætti skal gera barni grein fyrir þeim áformum sem barnaverndarnefnd hefur og varða barnið. Í 46. gr. sömu laga segir að áður en barnaverndarnefnd kveður upp úrskurð í barnaverndarmáli, ber að leiðbeina foreldrum eða öðrum forráðamönnum barns eða ungmennis um réttarstöðu þeirra samkvæmt lögum þessum. Jafnframt skal veita þeim kost á að tjá sig um málið fyrir barnaverndarnefnd munnlega eða skriflega þar á meðal með liðsinni lögmanna. Eftir atvikum ber barnaverndarnefnd að veita foreldrum fjárstyrk til að greiða fyrir lögmannsaðstoð. Nefndin skal að auki, með nægilegum fyrirvara láta aðilum í té öll skrifleg gögn sem byggt er á við úrlausn málsins. Nefndin getur ákveðið með rökstuddum úrskurði að tiltekin gögn skuli þó ekki afhent ef það skaðar hagsmuni barnsins eða heitið hefur verið trúnaði. Á sama hátt getur nefndin ákveðið að aðilar geti kynnt sér gögn án þess að þau verði afhent. <br /> <br /> 214. Hvað varðar málsmeðferð í málaflokkum sem heyra undir barnalög þá hafa verið settar ítarlegar reglur um þátttöku aðila máls í málsmeðferð hjá sýslumanni og dómsmálaráðuneyti í reglugerð nr. 231/1992 um stjórnsýslumeðferð mála samkvæmt barnalögum. <br /> <br /> 215. Þess má loks geta að ef upp koma tilvik í stjórnsýslunni í málum sem varða börn þar sem ekki eru sérstök lagaákvæði um þennan rétt, þá gilda almenn stjórnsýslulög nr. 37/1993 um málsmeðferðina. Þar koma fram skýrar reglur um rétt aðila til að koma á framfæri andmælum sínu og um upplýsingarétt þeirra sem ber að fylgja við málsmeðferð í stjórnsýslunni.<br /> <br /> 216. Í íslenskri löggjöf er ekki að finna sambærilegt ákvæði við 4. mgr. 9. greinar samningsins, þ.e. um tilkynningarskyldu stjórnvalda um verustað eða afdrif foreldris eða barns ef um aðskilnað er að ræða. Þar af leiðandi er ekki heldur að finna neinar takmarkanir á rétti fólks til upplýsinga ef slík beiðni kemur fram. Er því engin ástæða til að ætla að stjórnvöld myndu neita fólki um upplýsingar af þessu tagi, að þeim fyrirvara þó gættum sem kemur fram í ákvæðinu, að það skaði ekki barnið sem á í hlut að láta vitneskjuna í té.<br /> <br /> <br /> <strong>(d)</strong> <strong>Endurfundir fjölskyldunnar (10. grein)</strong><br /> <br /> 217. Engin ákvæði eru í íslenski löggjöf sem beinlínis telja upp hvenær útlendingur geti átt rétt til þess að koma inn í landið, hvort sem er vegna endurfunda fjölskyldu eða annars. <br /> <br /> 218. Helsta löggjöf hvað varðar komu útlendinga inn í landið eru lög um eftirlit með útlendingum nr. 45/1965 og eru þar m.a. tilgreindar ástæður fyrir því að meina beri útlendingi landgöngu og hvenær vísa má honum úr landi. Lögreglustjóri kveður upp úrskurð um synjun landgönguleyfis eins fljótt og unnt er eftir komu útlendings til landsins. Þetta á þó ekki við ef útlendingur ber að hann hafi orðið að leita sér hælis sem pólitískur flóttamaður enda teljist framburður hans sennilegur. Má lögreglan þá ekki meina honum landgöngu heldur ber að leggja málið fyrir sérstaka stofnun, Útlendingaeftirlitið, til úrskurðar. Það sama á við ef ætla má að útlendingur sé kominn til landsins til starfa eða athafna sem eru ólöglegar, ósæmilegar eða hættulegar hagsmunum ríkis eða almennings, eða högum útlendingsins er að öðru leyti svo háttað að vist hans hér að landi megi teljast hættuleg eða bagaleg hagsmunum ríkis eða almennings. Með lögum nr. 133/1993 sem breyttu lögunum um eftirlit með útlendingum var m.a. rýmkaður málskotsréttur útlendinga sem er vísað úr landi og pólitískra flóttamanna sem er meinuð landganga en áður var engin málskotsheimild fyrir hendi. Útlendingaeftirlitið tekur nú ákvörðun um brottvísun útlendings úr landi, en slíka ákvörðun má kæra til dómsmálaráðherra og skal útlendingi leiðbeint um þessa kæruheimild þegar honum er kynnt ákvörðun um brottvísun. <br /> <br /> 219. Allir menn hafa frelsi til þess að yfirgefa landið ef skilyrði sem sett eru í reglum um vegabréf eru uppfyllt. Reglur um útgáfu vegabréfa eru í lögum um íslensk vegabréf nr. 18/1953. Íslenskir ríkisborgarar skulu samkvæmt þeim hafa í höndum vegabréf þegar þeir fara úr landi og koma til landsins. Börn yngri en 15 ára mega þó fara úr landi og koma til landsins án þess að hafa eigið vegabréf ef þau eru í fylgd með foreldri, fósturforeldri eða öðrum nánum venslamanni og nöfn þeirra skráð í vegabréf hlutaðeigandi.<br /> <br /> 220. Í lögunum um íslensk vegabréf eru taldar ástæður þess að neita má um útgáfu vegabréfs. Þær eru allar tengdar því að viðkomandi tengist refsimáli eða að brottför hans myndi brjóta í bága við lagaákvæði sem eiga að tryggja nærveru hans þar til hann hefur fullnægt almennum skuldbindingum sem á honum hvíla gagnvart almannavaldinu eða einstaklingum. Þessar ástæður geta í ljósi aldursskilyrða ekki átt við um börn undir 15 ára aldri. Í framkvæmd er nánast óþekkt að manni sé neitað um útgáfu vegabréfs af þessum ástæðum, en í þeim fáum tilvikum sem komið hafa upp á undanförnum árum hefur ástæðan verið sú að maður sé í farbanni vegna rannsóknar á refsimáli.<br /> <br /> <strong>(e)</strong> <strong>Innheimta framfærslueyris með barni (27. grein 4. málsgrein)</strong><br /> <br /> 221. Í umfjöllun að framan um 1. málsgrein 18. greinar samningsins var lauslega vikið að reglum um framfærslueyri með börnum. Reglur um ákvörðun framfærslueyris með börnum eru í III. kafla barnalaga.<br /> <br /> 222. Framfærslueyrir með barni er nefndur meðlag, þegar framfærsla er fólgin í greiðslu tiltekinnar upphæðar sem annað hvort er samið um eða er ákveðin með meðlagsúrskurði. Orðið meðlag er einkum notað um framfærslufé sem foreldri (oftast föður) óskilgetins barns er gert að greiða með barninu, en er þó einnig notað um framfærslueyri með barni við hjónaskilnað. Ef ekki semst milli foreldra um greiðslu framfærslueyris kveður sýslumaður upp meðlagsúrskurð. Í meðlagsúrskurði má aldrei ákveða lægri meðlagsgreiðslu en sem nemur barnalífeyri, eins og hann er ákveðinn á hverjum tíma í lögum um almannatryggingar, né heldur takmarka meðlagsskyldu meðlagsskylds foreldris við lægri lágmarksaldur en 18 ára. Skyldu til greiðslu meðlags lýkur almennt þegar barn er 18 ára en heimilt er þó að ákveða framlag til menntunar eða starfsþjálfunar barns allt til 20 ára aldurs. Loks má úrskurða meðlagsskyldan aðila til að inna af hendi sérstök framlög vegna útgjalda við skírn barns, fermingu, vegna sjúkdóms, greftrunar eða af öðru sérstöku tilefni. Meðlag tilheyrir barni og geta foreldrar því ekki afsalað þeim rétti fyrir hönd barnsins.<br /> <br /> 223. Í lögum um almannatryggingar nr. 117/1993 kemur fram að foreldri sem fær úrskurð stjórnvalds um meðlag með börnum sínum og sérstakt framlag vegna menntunar eða starfsþjálfunar getur snúið sér til Tryggingastofnunar ríkisins og fengið greiðslurnar þaðan og þarf ekki að því ekki að krefja meðlagsskyldan aðila beint um þær eða að ganga á eftir innheimtu meðlaga ef dráttur verður á meðlagsgreiðslum eða greiðslufall. Þegar eftir að sýslumaður hefur veitt viðtöku ósk frá móður um að aflað verði faðernisviðurkenningar hjá lýstum barnsföður getur hún fengið meðlag greitt með barninu frá Tryggingastofnun. Foreldri getur einnig fengið greitt hjá Tryggingastofnun ríkisins samkvæmt stjórnvaldsúrskurði eða staðfestu samkomulagi sem kveðið er á um í 21. og 22. gr. barnalaga<br /> - sérstakan framfærslueyri barnsföður vegna barnsfara konu<br /> - hjúkrunar- og framfærslustyrk vegna veikinda í tengslum við barnsfarir<br /> - kostnað vegna meðgöngu og fæðingar.<br /> <br /> 224. Sérstök stofnun, Innheimtustofnun sveitarfélaga, annast innheimtu á meðlögum. Stofnunin var sett á fót með lögum nr. 54/1971 og er sameign allra sveitarfélaga landsins en er með aðsetur í Reykjavík. Hlutverk Innheimtustofnunar sveitarfélaga er að innheimta hjá meðlagsskyldum foreldrum meðlög sem Tryggingastofnun ríkisins hefur greitt forráðamönnum barna þeirra. Innheimtustofnunin skilar Tryggingastofnun ríkisins innheimtufé mánaðarlega eftir því sem það innheimtist og skal það ganga upp í meðlagsgreiðslur. Þótt meðlag innheimtist ekki að fullu bitnar það ekki á barni sem meðlag á að greiða með. Það sem á vantar að Tryggingastofnun hafi fengið meðlög að fullu endurgreidd með slíkum skilum, skal Innheimtustofnun sveitarfélaga greiða innan tveggja mánaða frá því að meðlag var greitt úr sérstökum sjóði, Jöfnunarsjóði sveitarfélaga. <br /> <br /> 225. Ef krafa um meðlag með barni hefur verið sett fram en fyrirsjáanlegt er að mál muni dragast á langinn þar sem foreldri, sem krafa beinist gegn, er búsett erlendis eða sérstakir erfiðleikar bundnir við að ná í það, þá getur sýslumaður kveðið upp bráðabirgðaúrskurð um framfærslueyri með barninu á hendur Tryggingastofnun ríkisins. Ríkissjóður endurgreiðir þessar fjárhæðir, en Innheimtustofnun sveitarfélaga innheimtir þær hjá hinu meðlagsskylda foreldri í samræmi við úrskurð sýslumanns á hendur því.<br /> <br /> 226. Einn milliríkjasamningur er í gildi á Íslandi um innheimtu meðlaga. Það er samningur milli Íslands, Danmerkur, Finnlands, Noregs og Svíþjóðar um innheimtu meðlaga. Með lögum nr. 93/1962 voru ákvæði samningsins gerð að lögum samkvæmt íslenskum rétti. Samkvæmt samningnum skal fullnægt aðfararhæfum dómi, úrskurði stjórnvalds eða skriflegri skuldbindingu sem hefur lagt einhverjum á herðar í einu samningsríkjanna að greiða meðlag með maka sínum, fyrrverandi maka, skilgetnu barni, stjúpbarni, kjörbarni, óskilgetnu barni eða móður óskilgetins barns, og skal fullnusta heimil í því ríki sé þess farið á leit. Fullnustan fer fram í hverju ríki samkvæmt gildandi lögum þar og án kostnaðar fyrir rétthafa. <br /> <br /> <br /> <strong>(f)</strong> <strong>Börn sem njóta ekki fjölskyldu sinnar (20. grein)</strong><br /> <br /> 227. Skilyrðum þess að barnaverndarnefnd geti með úrskurði svipt foreldra, annað eða bæði forsjá barns var lýst að framan í umfjöllun um 7. og 9. grein samningsins. Við þessar kringumstæður hverfur forsjá barns til barnaverndarnefndar að svo stöddu en henni ber að hlutast til um að yfirlögráðandi, þ.e. sýslumaður í viðkomandi umdæmi, skipi barninu lögráðamann samkvæmt reglum lögræðislaga. <br /> <br /> 228. Þegar barnaverndarnefnd ráðstafar barni með því að vista það um skamman tíma utan heimilis á vistheimili eða fósturheimili eða tekur við forsjá barns, er henni skylt að tryggja því tafarlaust góða umsjá. Í því markmiði skal hún gera skriflega áætlun svo um hvort og hvernig barnið fer að nýju til foreldra eða hvort því skuli komið í varanlegt fóstur. Sérstök áhersla er lögð á að finna systkinum sameiginlegar lausnir í samræmi við þarfir þeirra. <br /> <br /> 229. Í VI. kafla laganna um vernd barna og ungmenna er safnað saman ákvæðum um fóstur barna. Eru þessar reglur að mörgu leyti skýrari en reglur um fóstur samkvæmt eldri lögum. Með fóstri samkvæmt lögunum er átt við að barnaverndarnefnd feli sérstökum fósturforeldrum forsjá eða umsjá barns þegar<br /> - kynforeldrar samþykkja það<br /> - barn er forsjárlaust<br /> - kynforeldrar hafa verið sviptir forsjá eða barn er í umsjá barnaverndarnefndar um tíma<br /> <br /> 230. Í nýju barnaverndarlögunum var í fyrsta skipti orðaður skýrlega greinarmunur á tímabundnu fóstri og varanlegu fóstri enda hafði í framkvæmd eldri laga mótast sterk hefð fyrir þessum tvenns konar fósturráðstöfunum á vegum barnaverndarnefnda. <br /> <br /> 231. Þegar barn fer í tímabundið fóstur er það oftast með samþykki foreldra. Fósturtíminn getur varað frá nokkrum vikum til nokkurra ára. Markmiðið er þó alltaf að barnið haldi töluverðum tengslum við upprunalega fjölskyldu sína. <br /> <br /> 232. Með varanlegu fóstri barns er átt við að það haldist þar til forsjárskyldur falla niður við 16 ára aldur en með því er stefnt að stöðugleika í lífi barna sem foreldrar geta ekki annast sjálfir. Að jafnaði verður ekki gerður samningur um varanlegt fóstur fyrr en að liðnum reyslutíma sem skal ekki vera lengri en eitt ár. <br /> <br /> 233. Barnaverndarnefnd ber að velja fósturforeldra af kostgæfni og með tilliti til aðstæðna þeirra, hæfni og reynslu sem heppilegra uppalenda. Ennfremur skal velja fósturforeldra sérstaklega út frá hagsmunum og þörfum viðkomandi barns. Barnaverndarnefnd veitir fósturforeldrum aðstoð og undirbýr þau áður en fóstur hefst og veitir þeim stuðning og leiðbeiningar á meðan fóstur varir eftir því sem nauðsyn ber til. Fulltrúi barnaverndarnefndar skal koma á fósturheimili, ekki sjaldnar en einu sinni á hverju ári. <br /> <br /> 234. Í stærri sveitarfélögum landsins þar sem sérstakar félagsmálastofnanir eru starfandi sbr. lög um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1981 eru ýmiss konar fósturráðstafanir fyrirferðarmiklar í starfi barnaverndarnefnda. Barnaverndarnefnd Reykjavíkur ráðstafaði 201 barni í langtímafóstur á árunum 1971 til 1987. 63 barnanna fóru í fóstur í kjölfar forsjársviptingar. Tæpur helmingur barnanna fór fyrir 3 ára aldur og tæplega 3/4 hluti barnanna fyrir 6 ára aldur. <br /> <br /> 235. Í ársbyrjun 1994 voru 130 börn undir 16 ára aldri í varanlegu fóstri fyrir tilstilli Reykjavíkurborgar hjá 106 fjölskyldum. Félagsmálaráðuneytið heldur skrá um börn í varanlegu fóstri. <br /> <br /> 236. Svokallaðar stuðningsfjölskyldur taka börn inn á heimili sín í stuttan tíma í senn, t.d. eina helgi í mánuði. Markmiðið er tvíþætt; annars vegar að hvíla foreldra, sem oftast eru einstæðir og njóta ekki stuðnings við uppeldið frá ættingjum eða öðrum, en hins vegar að veita börnunum tilbreytingu og auka þekkingu þeirra, m.a. með viðkynningu af fólki sem er tilbúið að sinna þörfum þeirra. Á árinu 1992 voru 24 börn á vegum barnaverndarnefndar Reykjavíkurborgar í tengslum við 18 stuðningsfjölskyldur. <br /> <br /> 237. Fyrir milligöngu félagsmálastofnana tekur svokallaður tilsjónarmaður að sér ákveðið stuðningshlutverk við barn, ungling eða foreldra undir stjórn og handleiðslu félagsráðgjafa. Oft velst til starfans fólk með sérþekkingu á málefnum barna og unglinga þótt slíkt sé ekki skilyrði. Hlutverk tilsjónarmanns felst fyrst og fremst í því að aðstoða foreldra við að sinna forsjár- og uppeldisskyldu sinni svo sem best hentar hag og þörfum barns eða ungmennis. Á árinu 1992 höfðu 86 börn og unglingar slíka tilsjón fyrir milligöngu Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar. Í reglugerð nr. 452/1993 sem sett hefur verið með stoð í barnaverndarlögum um tilsjónarmann, persónulega ráðgjafa og stuðningsfjölskyldu eru nánari reglur um þessi stuðningsúrræði sem barnaverndaryfirvöld veita.<br /> <br /> 238. IX. kafli laganna um vernd barna og ungmenna fjallar um heimili sem rekin eru fyrir börn og ungmenni, leyfi til að reka þau og eftirlit með þeim. Þar er safnað saman lagaákvæðum um hvers konar vistheimili eða meðferðarheimili fyrir börn og unglinga, hjálparstöðvar eða neyðarathvarf fyrir unglinga, sumardvalarheimili, sumarbúðir eða önnur heimili sem taka börn og ungmenni til uppeldis, umönnunar eða aðhlynningar, um langan tíma eða skamman. Félagsmálaráðuneytinu er skylt að hlutast til um að settar verði á fót stofnanir eða heimili sem eru nauðsynleg til þess að barnaverndarnefndum sé unnt að rækja störf sín. <br /> <br /> 239. Það er ríkjandi stefna samkvæmt barnaverndarlögum að þrátt fyrir að nauðsyn þess að hafa aðgang að stofnunum sem geta tekið við börnum sem vista þarf um lengri eða skemmri tíma verði reynt beita fjölþættum stuðningsúrræðum til að komast hjá því að vista barn á stofnun. Ef stofnanadvöl reynist nauðsynleg er reynt að hafa hana svo stutta sem kostur er og koma í veg fyrir endurteknar vistanir. Lögð er vaxandi áhersla á þátttöku foreldranna í umönnun barnsins meðan á dvölinni stendur. Þetta á sérstaklega við um ung börn. Síðustu tvo til þrjá áratugi hefur plássum fyrir börn á stofnunum á vegum barnaverndaryfirvalda fækkað verulega. Reykjavíkurborg hefur eitt sveitarfélaga rekið vistheimili fyrir börn yngri en 12 ára. Fyrir árið 1970 voru á vegum Reykjavíkurborgar á annað hundrað pláss á vistheimilum fyrir börn undir 12 ára aldri. Í upphafi þessa áratugar voru þau færri en tuttugu talsins. Þessi fækkun var möguleg vegna ýmissa annarra aðgerða, en þar má helst telja stórlega aukna notkun fósturheimila, eflingu stuðningsúrræða fyrir foreldra og börn, þ. á m. eflingu félagsmálastofnunar, sálfræðideildar skóla og sérkennsluúrræða, stofnun barnageðdeildar og meðferðarheimilis í tengslum við sálfræðideildir skólanna sem er nú rekið á vegum geðdeildar Borgarspítalans í Reykjavík.<br /> <br /> 240. Unglingaheimili ríkisins er ríkisrekin stofnun þar sem yfirvöldum ber að aðstoða unglinga á aldrinum 12-15 ára um lengri eða skemmri tíma, ef þess gerist þörf vegna hegðunarvandamála unglinganna, vegna alvarlegs skorts á eðlilegum aðbúnaði, umönnun og uppeldi unglinganna af hálfu forsjáraðila þeirra, eða vegna alvarlegrar röskunar á högum unglinganna. Reglur um starfsemi Unglingaheimilisins koma fram í Reglugerð nr. 15/1993 sem er sett með stoð í lögum um vernd barna og ungmenna. <br /> Starfsemi Unglingaheimilisins hefur aukist nokkuð eftir að það var sett á stofn árið 1972. Þar eru nú starfræktar þrjár deildir, auk opinnar unglingaráðgjafar (göngudeildar). Í unglingaráðgjöfinni sinna sálfræðingar og félagsráðgjafar göngudeildarmeðferð og eru auk þess ráðgefandi í meðferðarstarfi fyrir hinar deildirnar. <br /> <br /> 241. Af deildum Unglingheimilis ríkisins má fyrst telja móttökudeild, þar sem er hægt að taka við unglingum í bráðavistun þar sem lögregla og barnaverndarnefndir geta fyrirvaralaust vistað ungling til skamms tíma. Deildin sinnir einnig rannsóknar- og meðferðarvistunum og dvelja unglingar þar að meðaltali í 4-6 vikur. Í rannsóknarvistun er rúm fyrir mest 4 unglinga í senn og 2 í bráðaþjónustu. Á árinu 1992 voru vistunardagar í deildinni 1267, þar af voru 1024 unglingar í rannsóknarvistun eða 81%. Að meðaltali voru 3.36 börn á hverjum degi á deildinni árið 1992. Meðalaldur við vistun var u.þ.b. 14.9 ár. Unglingaheimilið rekur tvær uppeldis- og meðferðardeildir til lengri dvalar. Þar vistast unglingar um lengri tíma, 6-12 mánuði eða jafnvel lengur ef nauðsyn ber til. Vandi þeirra unglinga sem þar vistast er jafnan fjölþættur, en gjarnan fara saman erfiðar fjölskylduaðstæður, tilfinningaleg vandkvæði, erfiðleikar í samskiptum og vandamál í skóla. Í mörgum tilvikum vistast þar unglingar með félagslegan vanda sem teljast geta sótt almennan skóla eða vinnu með þeim stuðningi sem þau fá á heimilinu. Vistunarpláss fyrir unglinga á þessum deildum eru 12.<br /> <br /> 242. Með ákvörðun ríkisstjórnarinnar, haustið 1989 var stofnuð sérstök deild fyrir unga vímuefnaneytendur á vegum Unglingaheimilisins. Þar vistast unglingar í 2-3 mánuði vegna misnotkunar vímuefna. Meðferðin byggir á hugmyndafræði AA-samtakanna og er lögð áhersla á samvinnu við fjölskyldur. Að lokinni meðferð á deildinni þar sem 12 unglingar geta dvalið í senn, fara unglingarnir í eftirmeðferð sem er rekin í tengslum við Unglingaráðgjöfina. Árið 1992 voru innlagnir á deildina fyrir vímuefnaneytendur, 62 eða 42 drengir og 20 stúlkur. Í þessum hópi voru 51 einstaklingar; 35 drengir og 16 stúlkur. Meðalfjöldi vistmanna hvern dag var 6,25 og meðalvistunartími hvers unglings var 37 dagar. Meðalaldur var 15,5 ár.<br /> <br /> 243. Þegar skýrsla þessi er rituð eru fyrirhugaðar margvíslegar breytingar og nýskipan í meðferðarstarfi ríkisins fyrir börn og unglinga. Þessar breytingar felast meðal annars í því að Unglingaheimili ríkisins verður lagt niður í núverandi mynd. Í stað þess koma tvær stofnanir, Miðstöð í barna- og unglingamálum og Móttöku- og meðferðarstöð ríkisins fyrir unglinga. Hlutverk Miðstöðvar í barna- og unglinga verður að hafa umsjón með stjórnsýslu verkefna á sviði barna- og unglingamála sem heyra undir félagsmálaráðuneytið. Það felur í sér að Miðstöðin ber ábyrgð á samræmingu þessara verkefna, fer með fjármálastjórn í málaflokknum, sér um faglega ráðgjöf og aðstoð við meðferðarheimili og barnaverndarnefndir. Markmið Móttöku- og meðferðarstöðvar ríkisins fyrir unglinga á að felast í greiningu og meðferð unglinga sem eig við sálræna og félagslega erfiðleika að stríða í samræmi við 3. mgr. 51. gr. laganna um vernd barna og ungmenna. Ýmsar breytingar eru ráðgerðar á verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga, til dæmis að ráðgjafarþjónusta fyrir almenning verði í höndum sveitarfélaga og að unglingaráðgjöfin í sinni núverandi mynd á vegum Unglingaheimilis ríkisins verði lögð niður. Einnig er ráðgert að að rekstur unglingasambýla verði í höndum sveitarfélaga. Starfsemi ríkisins verður ekki lengur bundin við aldurshópinn 13-15 ára heldur munu verkefni miðast við barnaverndaraldur. <br /> <br /> 244. Neyðarathvarf fyrir börn og unglinga er starfrækt á vegum Rauða Kross Íslands, sem hefur verið starfrækt í Reykjavík frá 1985. Megintilgangur þess er að koma til móts við þarfir barna og unglinga sem eiga við verulega erfiðleika að stríða. Með því að bjóða upp á athvarf sem er opið allan sólarhringinn, alla daga ársins, er börnum og unglingum auðveldað að leita sér aðstoðar, en athvarfið er ætlað þeim sem eru 18 ára og yngri. Þar er boðið upp á svefnaðstöðu, næringu, aðhlynningu, stuðning og ráðgjöf og er þessi þjónusta gestum að kostnaðarlausu. Á árinu 1992 voru 100 gestakomur í neyðarathvarfið og á bak við þær voru 67 unglingar. Meðaldvalartími unglings í athvarfinu var 8.2 nætur. Meðalaldur þeirra sem sóttu athvarfið var um 16 ár. Algengustu orsakir dvalar voru samskiptaörðugleikar við foreldra eða aðra forráðamenn, vímuefnaneysla og húsnæðisleysi.<br /> <br /> <br /> <br /> <strong>(g)</strong> <strong>Ættleiðing (21. grein)</strong> <br /> <br /> 245. Ekki er tilefni til að ætla annað en að íslensk löggjöf sé í samræmi við þetta ákvæði samningsins. Ítarlegar reglur um ættleiðingu eru settar fram í ættleiðingarlögum nr. 15/1978.<br /> <br /> 246. Dómsmálaráðherra veitir leyfi til ættleiðingar og ekki má veita leyfi til ættleiðingar, nema sýnt þyki eftir könnun á málefnum væntanlegs kjörbarns og þeirra er óska ættleiðingar að ættleiðing sé barninu til gagns enda sé það ætlun ættleiðenda að ala upp barnið, barn hafi verið alið upp hjá þeim eða aðrar sérstakar ástæður liggi til ættleiðingar. <br /> <br /> 247. Leyfi til ættleiðingar verður veitt þeim einum sem náð hefur 25 ára aldri, en þó má, ef sérstaklega stendur á, veita manni sem er orðinn tvítugur leyfi til ættleiðingar. Aðeins hjónum er heimilt að ættleiða saman og það er meginregla að þau skuli bæði standa að ættleiðingu, nema ef um ræðir ættleiðingu annars hjóna á barni hins.<br /> <br /> 248. Skylt er að leita samþykkis barns um ættleiðingu ef það er orðið 12 ára gamalt. Slíkt samþykki verður að vera skriflegt og skal barnið njóta leiðsagnar um lagaáhrif ættleiðingarinnar. Ef barn er undir 18 ára aldri þurfa kynforeldrar þess að samþykkja ættleiðinguna. Gerð er undantekning frá því skilyrði, þegar annað foreldra hefur ekki forræði barns, eða er horfið, geðveikt eða fáviti eða geðrænum högum þess er að öðru leyti svo háttað að það má ekki láta uppi marktæka yfirlýsingu og nægir þá samþykki hins. Ef þannig er ástatt um bæði foreldri þarf samþykki lögráðamanns. Ítarlegar reglur eru í lögunum um hvernig þetta samþykki þetta skuli gefið og reglur um afturköllun þess. Áður en ættleiðingarleyfi er veitt skal leiða í ljós hvort innt hafi verið af hendi gjald eða ætlun sé að greiða slíkt gjald í sambandi við ættleiðingu af hálfu annars hvors aðilans og ef svo er hversu hátt gjaldið er. Má ganga eftir skriflegum yfirlýsingum aðila um þetta. Ef ættleiðendum er greitt slíkt gjald má binda ættleiðingu því skilyrði að tryggt sé að greiðsla renni til kjörbarns eða framfærslu þess.<br /> <br /> 249. Ef fyrir kemur að leyfi til ættleiðingar sé veitt án tilskilins samþykkis, má bera leyfisveitinguna undir dómstóla til ógildingar og nýtur stefnandi gjafsóknarkjara. Ekkert dæmi er um dómsmál af þessu tagi í gildistíð ættleiðingarlaganna. <br /> <br /> 250. Dómsmálaráðherra getur fellt niður ættleiðingu, ef kjörforeldri og kjörbarn eru sammála um að óska eftir því. Ef aðili er sviptur lögræði þarf einnig samþykki lögráðamanns. Ef kjörbarnið er ólögráða verða kjörforeldrar og kynforeldrar að vera sammála um það og niðurfelling ættleiðingar verði talin henta best þörfum barnsins. Ef kjörbarnið er 12 ára eða eldra þarf einnig skriflegt samþykki þess eftir að það hefur fengið leiðsögn um lagaáhrif ættleiðingarinnar. Ef kjörforeldrar eru látnir getur dómsmálaráðherra fellt niður ættleiðinguna að beiðni kynforeldra og með samþykki barns sem hefur náð 12 ára aldri. Beiðnir um niðurfellingu á ættleiðingu eru tiltölulega fátíðar.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 251. Tölur um fjölda útgefinna ættleiðingarleyfa hjá dómsmálaráðuneytinu síðasta áratug eru eftirfarandi:<br /> Fjöldi ættleiðinga á Íslandi 1983-1993<br /> Fjöldi alls þar af erlend börn þar af ættleidd stjúpbörn<br /> <br /> 1983 89 30 43<br /> 1984 39 5 25<br /> 1985 90 44 33<br /> 1986 87 49 30 <br /> 1987 37 10 14<br /> 1988 37 7 16<br /> 1989 53 22 26<br /> 1990 28 11 13<br /> 1991 26 7 16<br /> 1992 42 4 27<br /> 1993 35 10 21 <br /> <br /> 252. Mikið fór að kveða að ættleiðingum barna á níunda áratugnum eins og sjá má af tölunum að ofan en nokkuð hefur dregið úr þeim á síðustu árum. Langstærsti hluti íslensku barnanna í þessum tölum var ættleiddur af stjúpforeldrum sínum. Á tímabilinu 1983-1986 var hlutfall erlendra barna mjög hátt, þar af komu flest frá Sri Lanka 1985 og 1986, en á síðustu árum hafa flest erlendu barnanna komið frá Indlandi, eða 5 árið 1991, 3 árið 1992 og 5 árið 1993. Samstarf hefur verið á milli dómsmálaráðuneytisins og sérstakrar nefndar um alþjóðlegar ættleiðingar á vegum sænska ríkisins (N.I.A) sem hefur m.a. eftirlit með löggiltum samstarfsaðilum erlendis í gegnum ræðismenn, starfsmenn sænskra sendiráða og hefur einnig samband við barnaheimili erlendis sem miðla börnum löglega til ættleiðinga. Dómsmálaráðuneytið hefur einnig haft samstarf um ættleiðingar á milli landa við ættleiðingarstofnun á vegum norska ríkisins. Ekkert íslenskt barn hefur verið ættleitt frá Íslandi til annarra landa á undanförnum árum svo vitað sé. <br /> <br /> 253. Ísland er aðili að samkomulagi, ásamt Danmörku, Finnlandi, Noregi og Svíþjóð frá 6. febrúar 1931 um alþjóðleg einkamálaréttarákvæði um hjúskap, ættleiðingu og lögráð og hefur samningurinn lagagildi hér á landi. Ísland hefur ekki fullgilt samning á vegum Evrópuráðsins frá 24. apríl 1967 um ættleiðingu. Í undirbúningi er fullgilding Íslands á samningi Haag ráðstefnunnar um verndun barna og samvinnu um ættleiðingar milli landa, frá maí 1993.<br /> <br /> <br /> <strong>(h)</strong> <strong>Ólöglegur flutningur barna og hald erlendis (11. grein)</strong><br /> <br /> 254. Engin almenn lagaákvæði eru í íslenskri löggjöf um ráðstafanir gegn því að börn séu ólöglega flutt úr landi og haldið erlendis. Að sjálfsögðu er þó reynt að sporna við slíkum útflutningi og algengustu tilvik sem helst koma upp í tengslum við þetta er þegar foreldri barns sem fer ekki með forsjá þess, reynir að komast úr landi, án samþykkis hins foreldris eða annars rétts forsjáraðila. <br /> <br /> 255. Í 39 gr. barnalaga segir að hafi forsjármáli hafi ekki verið ráðið til lykta þá geti dómstóll eða dómsmálaráðuneytið eftir því hvar málið er til úrlausnar, lagt svo fyrir að ósk annars foreldris að ekki megi að svo stöddu fara með barnið úr landi. Dómstóll eða dómsmálaráðuneytið leysa úr málinu með úrskurði. Ákvörðun dómstóls er kæranleg til Hæstaréttar, en kæra frestar ekki réttaráhrifum úrskurðarins. Í 40 gr. sömu laga segir að þegar annað foreldra á umgengnisrétt við barn þá megi hitt foreldra ekki flytjast með barnið úr landi nema því foreldri sem á umgengnisrétt, sé veitt færi á að tjá sig um málið og þar á meðal bera mál undir sýslumann. <br /> <br /> 256. Fremur fágætt er að á það reyni að yfirvöld þurfi að stöðva brottför barns úr landi. Nýlegt dæmi er að finna frá árinu 1993, þar sem yfirvöld stöðvuðu erlendan föður og aðstoðarmann hans sem ætluðu á brott með tvö börn íslenskrar móður, búsettri hérlendis. Mennirnir hlutu fangelsisdóm í kjölfarið sem þeir afplánuðu hér á landi.<br /> <br /> 257. Í lögum um vernd barna og ungmenna er ákvæði í 24. gr. þar sem segir að ef barnaverndarnefnd telur sýnt að heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra þá geti nefndin með úrskurði ákveðið að ekki megi fara með barnið úr landi. Sambærileg heimild var ekki lögfest í eldri barnaverndarlögum.<br /> <br /> 258. Ísland hefur ekki fullgilt Haag samninginn frá 25. október 1980 um einkaréttarleg áhrif af brottnámi barna milli landa og Evrópuráðssaminginn frá 20. maí 1989 um viðurkenningu og fullnustu ákvarðana varðandi forsjá barna og endurheimt forsjár barna en unnið er að undirbúningi á fullgildingu þessara samninga.<br /> <br /> <br /> <strong>(i)</strong> <strong>Misnotkun og vanræksla á börnum (19. grein)</strong> <br /> <strong>Líkamlegur og sálrænn bati og félagsleg aðlögun (39. grein)</strong><br /> <br /> 259. Það er undirstöðumarkmið laganna um vernd barna og ungmenna að vernda börn fyrir þeim atriðum sem talin eru upp í 1. mgr. 19. greinar samningsins. Sama markmið kemur einnig víða fram í barnalögum og ákvæðum almennra hegningarlaga sem veita börnum sérstaka vernd. <br /> <br /> 260. Áður hefur verið lýst í stórum dráttum heimildum barnaverndaryfirvalda til afskipta af heimilum án samþykkis foreldra eða forráðamanna þar sem ástæða er til að ætla að heilsu barns eða þroska sé hætta búin vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra og á það að sjálfsögðu við ef barn þarf að þola líkamlegt eða andlegt ofbeldi, meiðingar, misnotkun, vanrækslu eða annað það sem er talið í þessu ákvæði samningsins. <br /> <br /> 261. Helstu heimildirnar í þessum efnum eru 24. gr. laganna um vernd barna og ungmenna þar sem meðal annars er heimiluð tímabundin taka barns af heimili án samþykkis foreldra og 25. gr. laganna þar sem ef veitt heimild til að svipta foreldra forsjá. Um bæði þessi ákvæði var nánar fjallað að framan í umfjöllun um 9. og 16. grein samningsins. Það er meginregla barnaverndarlaga að barnaverndarnefnd eða starfsmönnum hennar sé því aðeins heimilt að fara inn á einkaheimili, barnaheimili eða annan þann stað þar sem börn dveljast til rannsóknar á högum barns eða ungmennis að fyrir liggi samþykki foreldris eða forráðamanns þess eða á grundvelli dómsúrskurðar. Dómari metur hvenær þörf er á að fara inn á heimili. Í 47. gr. laganna er heimild til að grípa til neyðarráðstafana. Ef vinda þarf bráðan bug að ráðstöfun sem ber undir barnaverndarnefnd getur formaður hennar eða starfsmaður í umboði hans framkvæmt hana en leggja verður málið fyrir barnaverndarnefnd til staðfestingar án tafar og ekki síðar en innan viku. <br /> <br /> 262. Barnaverndarnefnd skal halda sérstaka skrá um þau börn og ungmenni í umdæmi sínu sem hún telur að sé hætta búin vegna þess að í ljós er leitt að aðbúnaði, umönnun, eða uppeldi barns er áfátt vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra eða barn stefnir eigin heilsu eða þroska í hættu með hegðun sinni, t.d. afbrotum eða neyslu vímuefna. Tilgangur með skránni er að tryggja yfirsýn og samfellda málsmeðferð í slíkum málum. Ef aðstæður breytast þannig að mati nefndar að barn telst ekki lengur í áhættuhópi skal nafn þess tekið af skránni.<br /> <br /> 263. Ef barn eða ungmenni stefnir eigin heilsu eða þroska í hættu með hegðun sinni, svo sem með neyslu áfengis eða annarra vímuefna, afbrotum eða annarri jafnskaðlegri hegðun skal barnaverndarnefnd þá veita sérstaka aðstoð með viðtölum, ráðgjöf, vistun á unglingaheimili eða öðrum tiltækum stuðningsaðgerðum. Undir þessum kringumstæðum er barnaverndarnefnd heimilt í samráði við foreldra að vista barn til skammtímameðferðar og rannsóknar í allt að fjórar vikur í senn á viðeigandi stofnun. Ef vistun er gegn vilja barns sem er orðið 12 ára skal það fá tækifæri til að tala máli sínu fyrir nefndinni með liðsinni sérstaks talsmans ef því er að skipta. Heimilt er að gefa barni undir 12 ára aldri kost á að tjá sig með sama hætti ef það óskar þess. <br /> <br /> 264. Hafi barn eða ungmenni orðið fyrir áreitni, ofbeldi eða öðrum afbrotum skal barnaverndarnefnd aðstoða það með ráðgjöf eða meðferð eftir því sem við á. Ef mál sem varðar barn er til meðferðar hjá lögreglu eða dómstólum vegna brota sem annaðhvort eru framin af barni eða ungmenni eða brota sem eru framin gegn þeim, skal barnaverndarnefnd tilkynnt um það, og er nefndinni heimilt að fylgjast með rannsókn málsins. Nefndin getur skipað barninu sérstakan talsmann. <br /> <br /> 265. Um ákvæði almennra hegningarlaga og sérreglur um kynferðisbrot gagnvart börnum má vísa til umfjöllunar í 77. málsgrein í kafla III að framan svo og um 34. gr. samningsins síðar. Á vegum fjölskyldudeildar Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar starfar sérstakur samstarfshópur vegna kynferðisbrota gegn börnum og unglingum. Barnaverndarnefnd Reykjavíkur og Rannsóknarlögregla ríkisins hafa frá árinu 1991 haft með sér náið samstarf um meðferð kynferðisafbrotamála þar sem börn eiga í hlut. <br /> <br /> 266. Sérstök sálfræðiþjónusta er rekin á vegum fræðsluskrifstofu fyrir alla grunnskóla í landinu, samkvæmt ákvæðum grunnskólalaga. Eftir ósk foreldra, kennara og heilsugæslu skóla, annast hún athuganir á nemendum sem eiga í sálrænum, tilfinningalegum, félagslegum eða öðrum skyldum erfiðleikum. Sálfræðiþjónustan leiðbeinir foreldrum og starfsmönnum skóla um uppeldi þessara nemenda og tekur þá sem með þurfa til greiningar eða vísar þeim í viðeigandi meðferð. Í reglugerð nr. 21/1980 um ráðgjafar- og sálfræðiþjónustu grunnskóla eru settar nánari reglur um þessa þjónustu sem allir grunnskólanemendur eiga aðgang að.<br /> <br /> 267. Allir leikskólar eiga rétt á sérhæfðri ráðgjafar- og sálfræðiþjónustu sem er skipulögð í tengslum við ráðgjafar- og sálfræðiþjónustu sem kveðið er á um í grunnskólalögum.<br /> <br /> <br /> <strong>(j)</strong> <strong>Regluleg endurskoðun á vistun (25. grein)</strong><br /> <br /> 268.Í lögum um vernd barna og ungmenna eru ákvæði sem varða eftirlit með fóstri sem barni er komið í, hvort heldur með samþykki kynforeldra eða eftir að kynforeldar hafa verið sviptir forsjá. Samningur um varanlegt fóstur verður ekki gerður fyrr en að liðnum reynslutíma sem skal þó ekki vera lengri en eitt ár. Á meðan fóstur varir skal fulltrúi barnaverndarnefndar koma á fósturheimili til eftirlits ekki sjaldnar en einu sinni á ári. Að auki veitir barnaverndarnefnd fósturforeldrum stuðning og leiðbeiningar á meðan fóstur varir eftir því nauðsyn ber til.<br /> <br /> 269. Eins og áður var lýst um 22. gr. laga um vernd barna og ungmenna er barnaverndarnefnd heimilt í samráði við foreldra, ef önnur úrræði duga ekki, að vista barn eða ungmenni til skammtímameðferðar og rannsóknar í allt að fjórar vikur í senn á viðeigandi stofnun ef það stefnir eigin heilsu eða þroska í hættu með hegðun sinni, svo sem með neyslu áfengis eða annarra vímuefni, afbrotum eða annarri jafnskaðlegri hegðun. Verður barni því ekki haldið lengur en í fjórar vikur í vistun samkvæmt úrskurði barnaverndarefndar.<br /> <br /> 270. Þegar ungmenni hefur náð 16 ára aldri er það sjálfráða og ekki er gert ráð fyrir að barnaverndaryfirvöld geti beitt það þvingunaraðgerðum vegna eigin hegðunar. Þá taka við ákvæði lögræðislega um sjálfræðissviptingu um nauðungarvistun en ákvæðum þeirra hvað þetta varðar má í stórum dráttum lýsa sem eftirfarandi.<br /> <br /> 271. Í 13. gr. lögræðislaga nr. 68/1984 segir að sjálfráða maður verði ekki vistaður á sjúkrahúsi gegn vilja sínum. Sú undantekning kemur jafnframt fram þar að hefta megi frelsi manns ef hann er haldinn alvarlegum geðsjúkdómi eða ofnautn áfengis eða ávana- og fíkniefna. <br /> <br /> 272. Hámarkstími sem slík frelsisskerðing má standa er tveir sólarhringar nema dómsmálaráðuneytið veiti samþykki sitt til þess að frelsisskerðingin standi lengur og að vistunin þyki óhjákvæmleg að mati læknis. Í lögræðislögunum er talið með tæmandi hætti hverjir geti lagt fram beiðni til dómsmálaráðuneytisins um sjúkrahúsvistun manns, en það eru aðeins nánustu vandamenn hans og lögráðamaður, svo og félagsmálastofnun eða samsvarandi fulltrúi sveitarstjórnar á dvalarstað mannsins. <br /> <br /> 273. Nánari reglur eru í lögræðislögunum um meðferð málsins hjá dómsmálaráðuneytinu. Ráðuneytið skal þegar í stað taka málið til afgreiðslu og án óþarfs dráttar ákveða hvort vistun skuli heimiluð eða ekki, eftir að hafa aflað gagna eftir þörfum. Meðal annars getur það leitað álits trúnaðarlæknis sem starfar á vegum ráðuneytisins. <br /> <br /> 274. Nauðungarvistun á sjúkrahúsi samkvæmt ákvörðun dómsmálaráðuneytisins má ekki standa lengur en þörf krefur en hún getur aldrei staðið lengur en í fimmtán sólarhringa, nema áður hafi verið lögð fram krafa fyrir dómi um að viðkomandi maður verði sviptur sjálfræði, sbr. 19. gr. lögræðislaga. Hægt er að bera ákvörðun ráðuneytisins um nauðungarvistun undir dómstóla, en trúnaðarlækni ráðuneytisins ber að kynna þann rétt fyrir þeim sem er vistaður. Sérstakar reglur gilda um skjóta meðferð slíkra mála fyrir dómstólum. <br /> <br /> 275. Um afgreiðslu þessara mála má geta þess að nánast í öllum tilvikum tekur dómsmálaráðuneytið ákvörðun um nauðungarvistun samdægurs og beiðni um hana berst og í sérstökum vafatilvikum er álits trúnaðarlæknis ráðuneytisins leitað. Í sumum tilvikum er aðdragandi að beiðni til ráðuneytisins um nauðungarvistun sá að tveggja sólarhringa frestur til að halda manni gegn vilja sínum á sjúkrahúsi er að renna út, en það er þó ekki algilt. Fá dæmi eru frá síðustu árum um að ákvarðanir ráðuneytisins um nauðungarvistun hafi verið bornar undir dómstóla og ekkert dæmi um að slík ákvörðun hafi verið ógilt.<br /> <br /> <br /> <strong>VII. Heilsugæsla</strong><br /> <br /> <strong>(a)</strong> <strong>Afkoma og þroski (6. grein, 2. málsgrein)</strong><br /> <br /> 276. Í almennri umfjöllun að framan um 6. gr. var að því vikið hvernig reynt er að tryggja eftir fremsta megni að börn megi lifa og þroskast. Eftirlit með vexti og þroska hefst strax á meðgöngu. Fylgst er reglulega með heilsu verðandi mæðra og fer eftirlit fram að minnsta kosti mánaðarlega á meðgöngu á göngu- og mæðradeildum heilsugæslustöðva um allt land þar sem ljósmæður og fæðingarlæknar starfa. Reglulegt eftirlit er haft með heilsu og vexti ungbarna, sem gangast meðal annars reglulega undir ónæmisaðgerðir gegn helstu barnasjúkdómum, frá nokkurra vikna aldri.. Skólabörn í grunnskóla fara reglulega í læknisskoðun og gangast undir bólusetningar og ber skólastjóra að fylgjast með því að þau nýti sér þá læknisþjónustu sem er boðið upp á í skólanum.<br /> <br /> 277. Allar konur sem fæða eiga rétt á fæðingarorlofi sem venjulega er sex mánuðir frá fæðingu. Reglum um fæðingarorlof og um greiðslur í fæðingarorlofi var lýst í 199. og 200. mgr. að framan í umfjöllun um 2. mgr. 18. greinar samningsins og er hér vísað til þeirrar umfjöllunar. <br /> <br /> 278. Í lögum um heilbrigðisþjónustu nr. 97/1990 er byggt á þeim sjónarmiðum sem koma fram í 6. grein samningsins. Í lögunum kemur fram sú stefna að allir landsmenn skuli eiga kost á fullkomnustu heilbrigðisþjónustu sem á hverjum tíma eru tök á að veita til verndar andlegri, líkamlegri og félagslegri heilbrigði. Sjúklingar greiða aðeins að litlu leyti læknis- og lyfjakostnað og sjúkrahúsþjónusta er veitt án endurgjalds. Heilbrigðisþjónusta tekur til hvers kyns heilsugæslu, heilbrigðiseftirlits, lækningarannsókna, lækninga og hjúkrunar í sjúkrahúsum, læknisfræðilegs endurhæfingastarfs, tannlækninga og sjúkraflutninga. Nánari lýsingu á heilbrigðiskerfinu, þ.á m. eftirliti með heilsu barna verður að finna í almennri umfjöllun um heilsugæslu varðandi 24. grein samningsins hér á eftir.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <strong>(b)</strong> <strong>Fötluð börn (23. grein)</strong><br /> <br /> 279. Síðastliðinn áratug hefur mikill vöxtur orðið í starfsemi ríkisins í þágu fatlaðra, eða sem nemur 181% raunhækkun útgjalda. Samfara þessum vexti hefur fjölbreytni í þjónustu aukist og búsetuformum fjölgað. Síðastliðin ár hefur áhersla verið lögð á að auka aðgang fatlaðra að almennri félagsþjónustu, sem m.a. kemur fram í fjölgun félagslegra íbúða í eigu fatlaðra eða hagsmunasamtaka þeirra, aukinni stoðþjónustu og átaki í aðgengi fatlaðra barna í leik- og grunnskóla, sérstaklega í þéttbýli.<br /> <br /> 280.Í íslenskri löggjöf er reynt að koma til móts við þarfir fatlaðra barna jafnt sem fullorðinna. Áhersla hefur verið lögð á að foreldrar geti alið upp fötluð börn sín heima og reynt hefur verið að draga úr stofnanavistunum fatlaðra barna. Fjölskyldum fatlaðra barna er veittur ýmis konar félagslegur stuðningur af hálfu ríkisins til að ná þeim markmiðum sem talin eru í 23. grein samningsins. Í lögum um málefni fatlaðra nr. 59/1992 er fjallað um leiðir til þess að ná fram því markmiði að tryggja fötluðum jafnrétti og sambærileg lífskjör við aðra þjóðfélagsþegna og skapa þeim skilyrði til þess að lifa eðlilegu lífi. <br /> <br /> 281. IX. kafli laganna fjallar sérstaklega um málefni barna og fjölskyldna fatlaðra. Þar er í upphafi vikið að því hvernig bregðast skuli við grun eftir fæðingu um að barn geti verið fatlað. Ef slík einkenni koma í ljós ber að hlutast til um að fram fari frumgreining. Ef hún leiðir í ljós að þörf sé á frekari greiningu eða meðferðarúrræðum skal tilkynna það til Greiningar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins eða öðrum viðeigandi aðilum sem leita heppilegra úrræða í samráði við foreldra. Það sama á við ef starfsmenn í heilbrigðisþjónustu, skólakerfi og félagsþjónstu verða þess áskynja að barn hafi einkenni um fötlun.<br /> <br /> 282. Greiningar- og ráðgjafarstöð ríkisins starfar samkvæmt lögunum um málefni fatlaðra en helstu verkefni hennar eru eftirfarandi:<br /> - Athugun, rannsókn og greining á fötluðum sem vísað er þangað eða leita þangað að eigin frumkvæði<br /> - Gerð, prófun og mat viðeigandi meðferðar- og þjálfunaráætlana, svo og ráðgjöf og leiðbeiningar fyrir foreldra.<br /> - Langtímameðferð fyrir þá einstaklinga sem þarfnast hennar, <br /> - Starfræksla leikfangasafns og útlán leikfanga til foreldra og forráðamanna ásamt ráðgjöf og leiðbeiningum. Einnig fagleg aðstoð og ráðgjöf við uppbyggingu og starfsemi annarra leikfangasafna á landinu.<br /> - Skráning og varðveisla upplýsinga um fötlun einstaklinga í samvinnu við félags-, fræðslu- og heilbrigðisyfirvöld.<br /> <br /> 283. Á árinu 1990 voru 2.779 fatlaðir einstaklingar á skrá hjá Greiningar- og ráðgjafarstöð ríkisins og svæðisskrifstofum. Þeim var skipt í 11 flokka eftir fötlun. Þar af voru 554 einstaklingar taldir eiga við mjög alvarlega, alvarlega eða miðlungs þroskahömlun að stríða. Á síðustu árum hafa u.þ.b. 400 börn notið þjónustu Greiningar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins. <br /> <br /> 284. Fötluð börn eiga rétt á að dveljast á almennum leikskólum sem reknir eru á vegum sveitarfélaga, sbr. lög um leikskóla nr. 78/1994. Þar er þeim er veitt nauðsynleg stuðningsþjónusta eða þau dvelja á sérhæfðum deildum þar sem þau fá sérstaka aðstoð og þjálfun undir handleiðslu fóstra, þroskaþjálfa og annarra sérfræðinga. Markmið þjálfunarinnar er að auka færni barnsins miðað við þroskastig þess. Ákvörðun um þjálfun og tilhögun hennar skal tekin í samráði við foreldra barnsins og ráðgjafar- og sálfræðiþjónustu leikskólans, að undangenginni greiningu og mati sálfræðiþjónustunnar eða annarra lögboðinna greiningaraðila.<br /> <br /> 285. Fötluð börn eiga kost á þjónustu leikfangasafna, en auk útlána úr leikfangasöfnum fer þar fram þroska- og leikþjálfun barns. Leikfangasöfnin eru 14 á landinu auk þess sem er rekið í Greiningar- og ráðgjafarstöð ríkisins í Reykjavík. Söfnin hafa þjónað mjög mikilvægu hlutverki fyrir fötluð börn en þjónusta þeirra er veitt endurgjaldslaust. Þegar þörf krefur skulu foreldrar eiga kost á skammtímavistun fyrir fötluð börn sín. Skammtímavistun er ætlað að veita fötluðum tímabundna dvöl til hvíldar eða vegna erfiðra heimilisaðstæðna svo sem vegna veikinda eða annars álags. Einnig er reynt að stuðla að því að fötluð börn eigi kost á sumardvöl þegar þörf er á, en markmið með henni er að gefa fötluðum kost á að skipta um umhverfi og dveljast utan heimilis sér til ánægju og tilbreytingar. Er þessi þjónusta einnig veitt foreldrum að kostnaðarlausu. <br /> <br /> 286.Samkvæmt grunnskólalögum skulu börn og unglingar sem þurfa sérkennslu vegna fötlunar, eiga rétt á kennslu við sitt hæfi og getur hún verið einstaklingsbundin eða farið fram í hópi innan eða utan almennra bekkjardeilda, í sérstökum deildum eða í sérskóla. <br /> <br /> 287.Foreldrum fatlaðra barna er veittur fjárhagslegur stuðningur samkvæmt lögum um félagslega aðstoð en þar segir að heimilt sé að greiða framfærendum fatlaðra og sjúkra barna, sem dveljast í heimahúsi eða á sjúkrahúsi um stundarsakir, styrk eða umönnunarbætur ef andleg eða líkamleg hömlun barns hefur í för með sér tilfinnanleg útgjöld eða sérstaka umönnun eða gæslu. Árið 1992 nutu fjölskyldur 813 barna fjárhagslegs stuðnings samkvæmt þessum reglum. <br /> <br /> <br /> <strong>(c)</strong> <strong>Heilsa og heilsugæsla (24. grein)</strong><br /> <br /> 288.Íslenskt heilbrigðiskerfi og löggjöf um heilbrigðisþjónustu er í samræmi við þau markmið sem eru sett fram í 24. grein samningsins. Helstu lög á þessu sviði eru lög um heilbrigðisþjónustu nr. 97/1990. Þar kemur fram að allir landsmenn skuli eiga kost á fullkomnustu heilbrigðisþjónustu, sem á hverjum tíma eru tök á að veita til verndar andlegri, líkamlegri og félagslegri heilbrigði. Heilbrigðisþjónusta tekur til hvers kyns heilsugæslu, heilbrigðiseftirlits, lækningarannsókna, lækninga og hjúkrunar í sjúkrahúsum, læknisfræðislegs endurhæfingarstarfs, tannlækninga og sjúkraflutninga. <br /> <br /> 289. Allir sem hafa átt lögheimili í landinu í sex mánuði eru sjúkratryggðir samkvæmt lögum um almannatryggingar. Börn og unglingar, 16 ára og yngri eru sjúkratryggð með foreldrum sínu og það sama gildir um stjúpbörn og fósturbörn. Árið 1991 námu útgjöld vegna heilbrigðiskerfisins u.þ.b. 8.4% af vergri þjóðarframleiðslu. Heildarhlutfall þeirra sem starfa innan heilbrigðiskerfisins er um 6.5% af vinnumarkaði. <br /> <br /> 290. Landinu er skipt niður í 8 læknishéruð og hvert um sig skiptist niður í smærri umdæmi. Í hverju umdæmi starfar ein eða fleiri heilsugæslustöð og þar sem aðstæður leyfa er heilsugæslustöð í starfstengslum við sjúkrahús og þá rekin sem hluti af því. Á heilsugæslustöð eða í tengslum við hana er veitt eftirfarandi þjónusta:<br /> Almenn læknisþjónusta, hjúkrunarþjónusta, sjúkraþjálfun, iðjuþjálfun, vaktþjónusta vitjanir og sjúkraflutningar.<br /> Lækningarannsóknir<br /> Sérfræðileg læknisþjónusta, tannlækningar og læknisfræðileg endurhæfing<br /> Heimahjúkrun<br /> Heilsuvernd, en aðalgreinar hennar eru:<br /> - Heilbrigðisfræðsla í fyrirbyggjandi tilgangi<br /> - Mæðravernd<br /> - Ungbarna- og smábarnavernd<br /> - Heilsugæsla í skólum<br /> - Ónæmisvarnir<br /> - Berklavarnir<br /> - Kynsjúkdómavarnir<br /> - Geðvernd, áfengis-, tóbaks og fíkniefnavarnir<br /> - Sjónvernd<br /> - Heyrnarvernd<br /> - Heilsuvernd aldraðra<br /> - Hópskoðanir og skipulögð sjúkdómsleit<br /> - Félagsráðgjöf, þ.m.t. fjölskyldu og foreldraráðgjöf<br /> - Umhverfisheilsuvernd<br /> - Atvinnusjúkdómar<br /> - Slysavarnir<br /> <br /> 291. Ungbarnadauði og barnadauði er mjög lágur á Íslandi. Árið 1992 var barnadauði 4,7 af hverjum 1000 fæddum börnum. Mikið eftirlit er haft með nýfæddum börnum og um mæðraeftirlit og stuðning við mæður í kringum barnsburð má vísa til umfjöllunar að framan um 6. grein samningsins. <br /> <br /> 292.Í lögum um heilbrigðisþjónustu er kveðið á um heilsugæslu í grunnskólum en einnig er kveðið á um slíka heilsugæslu grunnskólanemenda í grunnskólalögum. Skipulegt eftirlit fer fram með heilsu grunnskólanemenda. Yfirlæknir heilsugæslustöðvar skólahverfis skal hafa samráð við skólanefnd og skólastjóra um skipulagningu og fyrirkomulag heilsugæslu. Skólastjóra hvers grunnskóla er skylt að fylgjast með því að nemendur njóti heilsugæslu í skólanum í samræmi við þá tilhögun sem hefur verið ákveðin.<br /> <br /> 293. Engar hefðir eru við lýði hér á landi sem ástæða er til að sporna gegn vegna þess að þær eru skaðlegar heilbrigði barna eða andstæðar hagsmunum þeirra að öðru leyti.<br /> <br /> <br /> <strong>(d)</strong> <strong>Félagsleg aðstoð og aðstaða til umönnunar barna (26. grein og 18. grein,</strong> <strong>3. málsgrein)</strong><br /> <br /> 294.Í 70. gr. stjórnarskrárinnar kemur fram sú regla að sá skal eiga rétt á styrk úr almennum sjóði sem eigi fær séð fyrir sér og sínum, og sé eigi öðrum skylt að framfæra hann, en þá skal hann vera skyldum þeim háður sem lög áskilja.<br /> <br /> 295. Víða í löggjöf endurspeglast sú meginregla að aðstoð skuli veita þeim sem ekki geta framfært sig sjálfir og fjárhagslegur stuðningur er veittur barnafjölskyldum. Þar ber fyrst að nefna lög um almannatryggingar nr. 117/1993. Bætur samkvæmt lögunum eru hins vegar almennt ekki tekjutengdar<br /> <br /> 296. Börn og unglingar undir 16 ára aldri eru sjúkratryggð með foreldrum sínum og á það sama við um stjúpbörn og fósturbörn. Börn og unglingar undir 16 ára aldri njóta einnig sérstakrar sjúkratryggingar vegna tannlækninga, sem fullorðnir njóta ekki, að frátöldum elli- og örorkulífeyrisþegum. <br /> <br /> 297. Barnalífeyrir er greiddur með börnum yngri en 18 ára ef annað hvort foreldra er látið eða örorkulífeyrisþegi, ef annað hvort foreldra þess eða barnið sjálft hefur átt hér lögheimili a.m.k. þrjú síðustu árin áður en umsókn er lögð fram. Ef báðir foreldrar eru látnir eða örorkulífeyrisþegar er greiddur tvöfaldur barnalífeyrir. Barnalífeyrir greiðist foreldrum barnanna, enda séu þau á framfæri þeirra, eða þeim öðrum sem annast framfærslu þeirra að fullu. Árlegur barnalífeyrir með hverju barni er 123.600 ISK, en ekki er greiddur barnlífeyrir vegna þeirra barna sem þegar njóta örorkulífeyris.<br /> <br /> 298. Eins og lýst var í 199. og 200. mgr. skýrslunnar að framan nýtur móðir að lágmarki 6 mánaða fæðingarorlofs vegna fæðingar barns. Meðan á orlofi stendur er greiddur fæðingarstyrkur til móður sem á lögheimili hér á landi við fæðingu barns og hefur átt lögheimili hér á landi síðustu 12 mánuði fyrir fæðinguna. Fæðingarstyrkur er 25.090 ISK á mánuði og má hefja greiðslu hans allt að einum mánuði fyrir áætlaðan fæðingardag. Reglur um fæðingarstyrk eiga ekki við um félagsmenn í samtökum opinberra starfsmanna, bankamanna eða annarra stéttarfélaga sem þar sem konur í þessum hópi njóta óskertra launa meðan á fæðingarorlofi stendur. Auk fæðingarstyrks njóta foreldrar í fæðingarorlofi sem hafa átt lögheimili hér á landi síðustu 12 mánuði fyrir fæðinguna, réttar til fæðingardagpeninga í sex mánuði ef þeir hafa unnið fullt starf í tiltekinn tíma fyrir fæðingu enda leggi þeir niður launuð störf meðan á fæðingarorlofi stendur.<br /> <br /> 299. Ýmiskonar félagsleg aðstoð er veitt vegna framfærslu barna samkvæmt lögum um félagslega aðstoð. Meðal bóta sem teljast til félagslegrar aðstoðar eru mæðra- og feðralaun, barnalífeyrir vegna skólanáms eða starfsþjálfunar ungmennis á aldrinum 18-20 ára og umönnunarstyrkur til framfærenda fatlaðra og sjúkra barna. Mæðra- eða feðralaun eru greidd til einstæðra foreldra sem hafa börn sín undir 18 ára aldri á framfæri og eiga lögheimili hér á landi. Tryggingastofnun ríkisins er heimilt að greiða barnalífeyri vegna skólanáms eða starfsþjálfunar ungmennis á aldrinum 18-20 ára ef annað foreldri eða báðir foreldrar eru látnir eða ef foreldrar, annað eða báðir, eru ellilífeyrisþegar eða örorkulífeyrisþegar. Árleg mæðalaun- og feðralaun nema: Með einu barni 12.000 ISK, með tveimur börnum 60.000 ISK og með þremur börnum eða fleiri kr. 129.600 ISK.<br /> <br /> 300. Ríkissjóður greiðir barnabætur vegna hvers barns innan 16 ára aldurs sem er heimilisfast hér á landi og er á framfæri þeirra sem taldir eru skattskyldir samkvæmt lögum um tekjuskatt og eignarskatt. Barnabætur eru hærri fyrir hvert barn undir 7 ára aldri og ávallt tvöfalt hærri með hverju barni til foreldra sem eru einstæðir. <br /> <br /> 301. Með lögum um leikskóla nr. 78/1994 og lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga nr. 40/1991 er sú lagaskylda lögð á sveitarfélög að stofna og reka leikskóla og eftir föngum tryggja framboð á leikskólarými. Leikskólar eru reknir fyrir börn frá þeim tíma sem fæðingarorlofi lýkur fram til 6 ára aldurs. Fagleg yfirstjórn málaflokksins heyrir undir menntamálaráðuneytið sem veitir starfsleyfi til reksturs leikskóla, en litið er á leikskóla sem fyrsta skólastigið innan íslenska menntakerfisins. <br /> <br /> 302. Foreldar greiða ákveðið leikskólagjald en einstæðir foreldrar greiða 30-50% lægra gjald en giftir foreldrar, auk þess sem börn einstæðra foreldra njóta forgangs til leikskólaplássa. Börn dvelja á leikskólum frá fjórum til níu klukkustunda daglega. Í kringum 75% barna á aldrinum 3-6 ára sækja leikskóla daglega og um það bil 15% barna á aldrinum 0-2 ára. Um 220 leikskólar eru nú reknir á landinu, þar af um 70 í Reykjavík. Þeir eru misjafnir að stærð en í flestum eru á bilinu 40-80 börn og eru venjulega deildaskiptir eftir aldursflokkum. Flestir starfa 11 mánuði á ári hverju. Auk leikskóla, eru veitt leyfi til daggæslu barna í heimahúsum og til reksturs gæsluvalla fyrir börn. <br /> <br /> 303. Skóladagheimili eru starfrækt fyrir börn á skólaskyldualdri, þ.e. frá 6-10 ára aldurs. Samanlagður fjöldi barna sem dvaldist daglega á dagvistarstofnunum árið 1992, þ.e. bæði leikskólum og skóladagheimilum var 12.419.<br /> <br /> 304. Í nýju grunnskólalögunum frá 1991 er sérstaklega að því stefnt að komið verði á einsetnum grunnskóla í landinu með samfelldum sjö stunda skóladegi og nemendum gefist kostur á málsverði í skólanum. Þetta er álitin undirstaða þess að unnt sé að lengja viðverutíma barna í skólum á sama tíma og þjóðfélagið byggir á þeirri forsendu að báðir foreldrar vinni utan heimilis. Miðað er við að þessu markmiði verði náð á tíu ára tímabili, þ.e. árið 2001.<br /> <br /> <br /> <strong>(e)</strong> <strong>Lífsafkoma ( 27. grein 1.-3 málsgrein)</strong><br /> <br /> 305. Þau almennu markmið sem koma fram í þessu ákvæði samningsins eru ekki tekin fram berum orðum í íslenskri löggjöf. Engu að síður eru þetta undirstöðumarkmið sem stefnt er að í íslensku velferðarkerfi og endurspeglast víða í löggjöfinni. <br /> <br /> 306. Nefna má tvö almennt orðuð ákvæði stjórnarskrárinnar sem eru af þessum toga. Annars vegar 70 gr. stjórnarskrárinnar sem nefnd var í 294. málsgrein. að framan að sá skuli eiga styrk úr opinberum sjóði sem fær ekki séð fyrir sér og sínum og hins vegar 71. gr. stjórnarskrárinnar þar sem segir að ef foreldrar hafa ekki efni á að fræða sjálf börn sín eða ef börn eru munaðarlaus, þá er skylt að sjá þeim fyrir uppfræðingu og framfæri af almannafé.<br /> <br /> 307. Leiðir að því markmiði að börn og aðrir þegnar í þjóðfélaginu njóti sem bestrar lífsafkomu koma einkum fram í löggjöf sem varðar almannatryggingar, félagsleg málefni að öðru leyti, menntamál og heilbrigðismál. Hér verður því vísað til umfjöllunar um einstaka ákvæði samningsins sem varða þessa málaflokka, og þar sem lagaákvæði þar sem reynt er að ná þessum markmiðum eru reifuð sérstaklega.<br /> <br /> <br /> <strong>VIII. Menntun, tómstundir og menningarmál</strong><br /> <br /> <strong>(a)</strong> <strong>Menntun, þar með talin starfsmenntun og ráðgjöf (28. grein)</strong><br /> <br /> 308.Í 306. málsgrein að framan var nefnd 71 gr. stjórnarskrárinnar þar sem segir að hafi foreldrar ekki efni á að fræða sjálf börn sín eða séu börnin munaðarlaus og öreigar, er skylt að sjá þeim fyrir uppfræðingu og framfæri af almannafé. Þótt ákvæði þetta sé gamalt og orðalagið eigi hugsanlega ekki alls kostar við nútíma aðstæður þá lýsir þetta þeirri meginstefnu sem enn er við lýði á Íslandi, að öll börn skuli eiga kost á menntun án tillits til efnahags og fjölskylduaðstæðna.<br /> <br /> 309.Eins og nefnt var að framan í umfjöllun um 3. mgr. 18. greinar samningsins eru leikskólar reknir fyrir börn undir skólaskyldualdri. Fagleg yfirstjórn málaflokksins heyrir undir menntamálaráðuneytið sem veitir starfsleyfi til reksturs leikskóla, en litið er á leikskóla sem fyrsta skólastigið innan íslenska menntakerfisins. Engin skylda er lögð á börn að sækja leikskóla, en um 2/3 barna á aldrinum 3-6 ára sækja þó leikskóla daglega enda er mjög algengt að báðir foreldrar stundi atvinnu. Eftirfarandi eru nokkrar tölfræðilegar upplýsingar um leikskóla á Íslandi frá árinu 1992:<br /> Fjöldi barna á aldrinum 6 mánaða til 5 ára í landinu: 22.500<br /> Fjöldi barna á aldrinum 0-5 ára á leikskólum: 11.500<br /> Fjöldi leikskóla á landinu: 220<br /> Fjöldi faglærðra starfsmanna á leikskólum: 620<br /> Fjöldi ófaglærðra starfsmanna 970<br /> Fjöldi barna 0-2 ára á hvern starfsmann 3-4<br /> Fjöldi barna 3-6 ára á hvern starfsmann 6-8<br /> <br /> 310.Öllum börnum og unglingum á aldrinum 6 til 16 ára er skylt að sækja grunnskóla og eru ríki og sveitarfélög skyldug til þess að halda skóla fyrir öll börn og unglinga á þessum aldri samkvæmt grunnskólalögum. Með þessu er reynt að ná því markmiði að ekki aðeins standi menntun öllum börnum og unglingum jafnt til boða heldur sé þeim einnig skylt að sækja skóla. Rúmlega 41 þúsund nemendur eru í grunnskólum landsins, þar af rösklega 13 þúsund nemendur í grunnskólum Reykjavíkur sem er lang stærsta fræðsluumdæmi landsins. Skólaár grunnskóla er frá 1. september til 31. maí og fá nemendur því skólafrí í þrjá mánuði yfir sumartímann en einnig samanlagt nokkrar vikur yfir jól og páska<br /> <br /> 311. Skyldunám á Íslandi er ókeypis. Með því er átt við að öll kennsla og námsgögn eru veitt án endurgjalds, en misjafnt er hvort námsgögn eru afhent til eignar eða afnota. Sú regla er skýrlega orðuð í grunnskólalögunum að ekki sé heimilt að krefja nemendur í skyldunámi um greiðslu fyrir kennslu, námsgögn og annað efni sem þeim er gert skylt að nota samkvæmt lögunum og ríki og sveitarfélög eiga að leggja til. Að auki ber ríki og sveitarfélögum að standa straum af kostnaði ef nemendur þurfa að dvelja á heimavist. Stefnt er að því að börn yngri en 10 ára dvelji ekki á heimavist og er þeim ekið til og frá skóla ef skóli er ekki í göngufæri frá heimili þeirra. Í skólum í dreifbýli þar sem nemendum er ekið til og frá skóla fá börn málsverð í skólanum. <br /> <br /> 312. Grunnskólanemendur sem þarfnast sérkennslu vegna erfiðleika í námi, tilfinningalegra eða félagslegra örðugleika og/eða fötlunar eiga rétt á kennslu við sitt hæfi. Sérstök reglugerð, nr. 106/1992 um sérkennslu hefur verið sett þar sem meðal annars koma fram nánari reglur um markmið og skilgreiningu sérkennslu, athugun á þörf fyrir sérkennslu og hvernig sérkennsla fer fram í grunnskólum. Þar kemur einnig fram að nemandi á rétt á sjúkrakennslu ef hann er frá námi vegna lengri veikindaforfalla t.d. vegna vistar á sjúkrahúsi. Í lögum um málefni fatlaðra og lögum um leikskóla kemur fram sú meginstefna að fötluð börn skuli sækja venjulega grunnskóla en sé jafnframt boðið þar upp á kennslu og þjónustu í samræmi við sérþarfir þeirra. <br /> <br /> 313. Öll börn á grunnskólaaldri eiga sama rétt til menntunar án tillits til litarháttar, þjóðernis eða trúarskoðana. Börnum sem hafa annað móðurmál en íslensku, er veitt sérstök aðstoð við að læra íslensku, og til að byrja með stunda þau nám í sérstökum bekkjum fyrir erlend börn þar sem þau læra undirstöðuatriði í málinu áður en þau eru send út í almenna bekki grunnskólans. Um 200 börn á grunnskólaaldri njóta nú þessarar þjónustu í grunnskólum Reykjavíkur. <br /> <br /> 314. Á undanförnum árum hefur verið reynt að fylgjast með ástæðum þess og að stemma stigu við því að börn flosni upp úr grunnskóla. Í þessu skyni skipaði félagsmálaráðherra nefnd árið 1991, um úrbætur á aðstæðum ungmenna sem flosna upp úr skóla. Í niðurstöðum nefndarinnar frá árinu 1992 kemur fram ýmis gagnrýni á fræðsluskrifstofur í nokkrum umdæmum landsins sem fylgjast ekki sem skyldi með skólasókn nemenda og engin lög ná beinlínis yfir skráningu nemenda. Lítið er til um samræmdar tölur yfir nemendur sem flosna upp úr skóla, en af 4203 ungmennum með lögheimili á Íslandi árið 1990 sem áttu að ljúka grunnskóla vorið 1991, vantaði 119 miðað við tölur um fjölda nemenda í síðasta bekk grunnskóla, en þannig eru tæplega 3% nemenda í árganginum sem virðast hafa flosnað upp úr skóla. Svo virðist sem helstu ástæður þess að nemendur flosna upp úr skóla séu veikindi, vanþroski, félagsleg vandamál og flutningur milli skólahverfa og jafnvel landa. Nefndin hefur lagt til að stofnaður verði umboðsmaður nemenda við hina stærri skóla á landinu til að sinna forvörnum og veita ráðgjöf, t.d. með aðstoð við nemendur sem kennarar eða skólastjórar telja að eigi við námserfiðleika eða félagslega erfiðleika að stríða. Jafnframt að heildarskráning nemenda verði á ábyrgð og undir eftirliti einnar stofnunar. Tillögum nefndarinnar hefur ekki verið fylgt eftir. <br /> <br /> 315. Eftirfarandi eru nokkrar tölfræðilegar upplýsingar um grunnskóla (fyrir skólaárið 1992-1993):<br /> Fjöldi grunnskóla á landinu 203<br /> Fjöldi nemenda 40.772<br /> Fjöldi einkaskóla 6<br /> Fjöldi nemenda í einkaskólum 788<br /> Fjöldi sérskóla 7<br /> Fjöldi nemenda í sérskólum 628<br /> Fjöldi faglærðra kennara 2.858<br /> Fjöldi fullra stöðugilda 2.417<br /> Fjöldi ófaglærðra kennara 504<br /> <br /> 316. Kostnaður vegna grunnskóla fyrir skólaárið 1992-1993:<br /> Frá ríki: ISK 5.110.000.000<br /> Frá sveitarfélögum ISK 1.600.000.000<br /> <br /> 317. Að loknum grunnskóla í íslenska skólakerfinu tekur við framhaldsskóli en reglur um hann koma fram í lögum nr. 47/1988 um framhaldsskóla. Í kringum 18 þúsund nemendur stunda nám í framhaldsskólum landsins. Nám í framhaldsskóla stendur í fjögur ár, frá því að skyldunámi lýkur til tvítugs. Fjöldi framhaldsskóla er starfræktur í landinu, menntaskólar, fjölbrautarskólar verslunarskólar, iðnskólar og margvíslegir sérskólar á framhaldsskólastigi svo sem búnaðarskóli, sjávarútvegsskóli, vélskóli, garðyrkjuskóli og fósturskóli. Allir sem hafa lokið grunnskólanámi eða eru orðnir 18 ára eiga rétt á því að stunda nám í framhaldsskóla.<br /> <br /> 318. Lögin um framhaldsskóla tilgreina þríþættan tilgang með framhaldsskólanámi: - að búa nemendur undir líf og starf í lýðræðissamfélagi með því að skapa skilyrði til náms og þroska við allra hæfi,<br /> - að búa nemendur undir störf í atvinnulífinu með sérnámi er veiti starfsréttindi,<br /> <strong>-</strong> að búa nemendur undir nám í sérskólum og á háskólastigi með því að veita þeim þekkingu og þjálfun í vinnubrögðum.<br /> <br /> 319. Nám í framhaldsskóla skal samkvæmt lögunum fara fram í námsbrautum sem eru skilgreindar eftir markmiðum námsins að því er varðar undirbúning til starfa eða áframhaldandi náms. Lögð er áhersla á tengsl verklegra og bóklegra þátta námsins. Auk skyldunámsefnis skal heimilt að gefa nemendum kost á valgreinum.<br /> <br /> 320. Skylt er að bjóða upp á fræðslu í löggiltum iðngreinum og öðrum iðnaði samkvæmt nánari ákvæðum í námsskrá og er kveðið á um það í reglugerð um iðnfræðslu nr. 558/1981.<br /> <br /> 321. Langflestir framhaldsskólar á landinu eru ríkisreknir en nemendur eru krafðir um skráningargjald og gjald fyrir þátttöku í nemendafélögum, á bilinu 5-10.000 ISK árlega. Nemendur verða sjálfir að greiða fyrir námsgögn. <br /> <br /> 322. Engin heildarlög eru á Íslandi um menntun á háskólastigi. Um Háskóla Íslands gilda lög nr. 131/1990. Þar til á síðustu árum var Háskóli Íslands eini skólinn á háskólastigi á landinu. Allir sem hafa lokið framhaldsskólanámi eiga rétt á því að stunda nám við Háskóla Íslands. Aðrir sem hafa lokið námi í sambærilegum skólum hérlendis eða erlendis eiga einnig sama rétt. <br /> <br /> 323. Undanfarin ár hafa u.þ.b. 5000 stúdentar verið skráðir í nám við Háskóla Íslands og um 800 stúdentar útskrifast þaðan árlega. Um 300-400 Íslendingar hafa útskrifast árlega úr erlendum háskólum undanfarin ár. Stúdentar þurfa árlega að greiða skráningargjald í Háskóla Íslands sem var 22.500 ISK fyrir skólaárið 1993-1994. Stúdentar geta fengið námslán hjá Lánasjóði íslenskra námsmanna til framfærslu meðan á háskólanámi stendur og til skólagjalda eða hluta þeirra ef þeir vilja stunda nám í erlendum háskólum. Samkvæmt lögum um Lánasjóð íslenskra námsmanna nr. 21/1992 er hlutverk sjóðsins að tryggja stúdentum tækifæri til náms án tillits til efnahags. Stúdentagarðar eru reknir í tengslum við Háskóla Íslands með lágri leigu. Stúdentar sem koma utan af landsbyggðinni eiga forgangsrétt til húsnæðis á stúdentagörðum.<br /> <br /> 324.Þess má geta að ólæsi á Íslandi er talin vera mjög lág, þótt ekki séu til tölur um það. Ísland hefur tekið þátt í átaki Sameinuðu Þjóðanna um að útrýma ólæsi í heiminum fyrir árið 2000. <br /> <br /> 325. Framlög ríkisins til menntamála nema um 15% af ríkisútgjöldum. Þar af renna 73% til skólastarfsemi (u.þ.b. 40% til grunnskóla, 28% til framhaldsskóla og 32% til æðri menntunar), 10% fara til skólabygginga og 17% til Lánasjóðs íslenskra námsmanna. Framlög sveitarfélaga nema um fjórðungi kostnaðar við skólastarfsemi og um 40% kostnaðar vegna byggingar framhaldsskóla. <br /> <br /> <br /> <strong>(b)</strong> <strong>Markmið menntunar (29. grein)</strong><br /> <br /> 326. Í upphafsákvæðum bæði leikskólalaga og grunnskólalaga er skýrlega lýst markmiðum með lögunum. Samkvæmt 1. gr. laganna um leikskóla nr. 78/1994 skal leikskóli að ósk foreldra annast uppeldi og menntun barna á leikskólaaldri undir handleiðslu sérmenntaðs fólks í leikskólauppeldi. Samkvæmt 2. gr. laganna skal meginmarkmið með uppeldisstarfi í leikskóla vera:<br /> - að veita börnum umönnun, búa þeim hollt uppeldisumhverfi og örugg leikskilyrði <br /> - að gefa börnum kost á að taka þátt í leik og starfi og njóta fjölbreyttra uppeldiskosta barnahópsins undir leiðsögn leikskólakennara,<br /> - að kappkosta í samvinnu við heimilin að efla alhliða þroska barna í samræmi við eðli og þarfir hvers og eins og leitast við að hlúa að þeim andlega og líkamlega svo að þau fái notið bernsku sinnar,<br /> - að stuðla að umburðarlyndi og víðsýni barna og jafna uppeldisstöðu þeirra í hvívetna,<br /> - að efla kristilegt siðgæði barna og leggja grundvöll að því að börn verði sjálfstæðir, hugsandi, virkir og ábyrgir þátttakendur í lýðræðisþjóðfélagi sem er í örri og sífelldri þróun,<br /> - að rækta tjáningar- og sköpunarmátt barna í þeim tilgangi að styrkja sjálfsmynd þeirra, öryggi og getu til að leysa mál sín á friðsamlegan hátt.<br /> <br /> 327. Sambærileg markmið koma fram í 2. gr. laga um grunnskóla þar sem segir:<br /> "Hlutverk grunnskólans, í samvinnu við heimilin er að búa nemendur undir líf og starf í lýðræðisþjóðfélagi sem er í sífelldri þróun. Starfshættir skólans skulu því mótast af umburðarlyndi, kristilegu siðgæði og lýðræðislegu samstarfi. Skólinn skal temja nemendum víðsýni og efla skilning þeirra á kjörum fólks og umhverfi á íslensku þjóðfélagi, sögu þess og sérkennum og á skyldum einstaklingsins við samfélagið. Grunnskólinn skal leitast við að haga störfum sínum í sem fyllstu samræmi við eðli og þarfir nemenda og stuðla að alhliða þroska, heilbrigði og menntun hvers og eins. Grunnskólinn skal veita nemendum tækifæri til að afla sér þekkingar og leikni og temja sér vinnubrögð sem stuðli að stöðugri viðleitni til menntunar og þroska. Skólastarfið skal því leggja grundvöll að sjálfstæðri hugsun nemenda og þjálfa hæfni þeirra til samstarfs við aðra."<br /> <br /> 328. Samkvæmt grunnskólalögunum setur menntamálaráðuneytið grunnskólum aðalnámsskrá. Í henni er m.a. kveðið nánar á um uppeldishlutverk grunnskólans og meginstefnu í kennslu og kennsluskipan í samræmi við hlutverk grunnskólans. Við setningu aðalnámskrár, skipulagningu náms og kennslu og við gerð og val námsgagna skal þess sérstaklega gætt að allir nemendur fái sem jöfnust tækifæri til náms. Markmið náms og kennslu og starfshættir grunnskóla skulu vera þannig að komið sé í veg fyrir mismunun vegna uppruna, kyns, búsetu, stéttar, trúarbragða eða fötlunar. Loks er tekið fram í grunnskólalögunum að í öllu skólastarfi skuli tekið mið af mismunandi persónugerð, þroska, getu og áhugasviðum nemenda.<br /> <br /> 329. Meðal þeirra atriða sem skulu koma fram í aðalnámsskrá er hvernig haga skuli fræðslu um kristna trú og siði, önnur trúarbrögð og almenn lífsgildi. Í aðalnámsskrá fyrir grunnskólana sem er frá árinu 1989, segir m.a.: "Mikilvægt er að sýna nærgætni þegar fjallað er um málefni og viðhorf sem tengjast heimilum, t.d. neyslu- og lífsvenjur. Þetta á sérstaklega við um trúar- og lífsskoðanir. Með hliðsjón af sérstöðu þessara þátta, einkum hvað varðar trúfrelsi, er heimilt að veita einstökum nemendum undanþágu frá ákveðnum þáttum skyldunáms grunnskóla." Sérstakur kafli námsskrárinnar fjallar um kristinfræði, siðfræði og trúarbragðafræðslu og þar kemur fram sú stefna að kennslu í grunnskólum um þetta efni sé ætlað að veita þekkingu og skilning á ýmsum trúarbrögðum og lífsviðhorfum og hvernig þau birtast í helgihaldi og daglegu lífi. Fræðslan á að veita nemendum aðstoð við að umgangast og virða fólk sem er annarrar trúar eða lífsskoðunar. Meginviðfangsefnin eiga að vera helstu trúarbrögð heims og önnur lífsviðhorf í samtímanum. Leggja skal áherslu á muninum á þeim og kristinni trú. Fræðslan á að vera málefnaleg og alhliða og þar sem tök eru á er æskilegt að fá einstaklinga með ólíka trú til að kynna lífsviðhorf sín.<br /> <br /> 330. Hvað varðar rétt manna og hópa til þess að koma á fót og stjórna menntastofnunum þá eru ekki settar hömlur í þeim efnum af hálfu ríkisvaldsins, nema í þeim tilvikum þar sem einkaskólar eiga að þjóna hlutverki grunnskóla, en þá eru sett sérstök skilyrði. Þannig kveður 73. gr. grunnskólalaganna á um að menntamálaráðuneytinu sé heimilt að löggilda grunnskóla eða hluta grunnskóla sem eru kostaðir af einstaklingum eða stofnunum, ef þeir starfa samkvæmt reglugerð eða skipulagsskrá sem ráðuneytið staðfestir, enda hlíti slíkir skólar sama eftirliti og reglum og aðrir grunnskólar. Börn, sem sækja þess einkaskóla þurfa ekki að sækja ríkisrekna grunnskóla, en forstöðumaður skal fyrir upphaf hvers skólaárs senda hlutaðeigandi skólanefnd og fræðslustjóra skrá um nemendur og tilkynna sömu aðilum allar breytingar á nemendaskrá jafnóðum og þær verða. <br /> <br /> 331. Mjög fáir einkaskólar eru reknir á grunnskólastigi, og enginn þeirra er utan Reykjavíkur. Einkaskólar eiga ekki kröfu til styrks af almannafé en engu að síður fá þeir nokkurn stuðning frá ríkinu auk þess sem skólagjöld eru innheimt af nemendum. Það sama á við um þá fáu einkaskóla sem eru reknir á framhaldsskóla og háskólastigi.<br /> <br /> <br /> <strong>(c)</strong> <strong>Frítími, tómstundir og þátttaka í menningarlífi (31. grein)</strong><br /> <br /> 332. Í 326. málsgrein að framan var talið meðal þeirra markmiða sem eru sett fram í lögum um leikskóla að uppeldisstarf í leikskóla skuli búa börnum örugg leikskilyrði og hollt uppeldisumhverfi og að börnum skuli gefinn kostur á að taka þátt í leik og starfi og njóta fjölbreyttra uppeldiskosta barnahópsins undir leiðsögn fóstra. <br /> <br /> 333. Í grunnskólalögum er ennfremur vikið að því hvernig börn geti notið frítíma og tómstunda. Þar er m.a. lagt bann við því að nemandi stundi vinnu utan grunnskólans ef hún veldur því að hann getur ekki rækt nám sitt sem skyldi eða fær ekki nauðsynlega hvíld að dómi skólastjóra og kennara. Í slíkum tilvikum skal skólastjóri gera nemandanum, forráðamanni hans og hlutaðeigandi vinnuveitanda viðvart. Að þessu ákvæði grunnskólalaganna og vinnu barna og unglinga almennt verður vikið nánar í umfjöllun um 32. grein samningsins. <br /> <br /> 334. Samkvæmt 52. gr. grunnskólalaga skal nemendum í öllum grunnskólum gefinn kostur á að taka þátt í tómstunda- og félagsstarfi á vegum skólans. Tómstunda- og félagsstarf getur bæði verið liður í daglegu starfi og utan venjulegs skólatíma. Áhersla er lögð á að tómstunda- og félagsstarf fari ekki aðeins fram utan venjulegs skólastarfa heldur geti einnig verið liður í daglegu starfi. Í félagsstarfi skal m.a. að því stefnt að nemendur verði færir um að taka að sér félagsleg störf í þjóðfélaginu. Kostnaður við félagsstörf greiðist af hlutaðeigandi sveitarfélagi. Gerður er greinarmunur á tómstunda- og félagsstörfum sem sveitarfélög standa straum af og svonefndri félagsmálafræðslu sem er hluti af skyldunámi og greidd sem kennsla. <br /> <br /> 335. Samkvæmt lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga, er félagsmálanefnd í hverju sveitarfélagi skylt að sjá til þess að börn fái notið hollra og þroskavænlegra uppvaxtarskilyrða og er þar einkum átt við leikskóla og tómstundaiðju. Á vegum sveitarfélaganna fer víða fram öflugt tómstundastarf fyrir börn og unglinga. Íþrótta- og tómstundaráð Reykjavíkur heldur úti mjög öflugu starfi fyrir almenning í borginni með sérstaka áherslu á börn og unglinga. Fjöldi íþróttasvæða er rekinn á vegum borgarinnar og um tugur félagsmiðstöðva er starfræktur af Reykjavíkurborg. Íþrótta- og tómstundaráð borgarinnar styður fjárhagslega við bakið á fjölda félaga og samtaka sem hafa tómstunda- og íþróttastarf að markmiði. Fjárframlag Reykjavíkurborgar til íþrótta- og tómstundamála er rúmur milljarður ISK sem er um 10% af heildarfjárhagsáætlun borgarinnar<br /> <br /> 336. Fjöldi íþróttafélaga er starfræktur í landinu þar sem boðið er upp á skipulegt íþróttastarf fyrir börn og unglinga. Ríkið veitir fjárstyrki til íþróttafélaga að tilteknum skilyrðum uppfylltum. Samkvæmt Íþróttalögum nr. 49/1956 heyra íþróttamálefni undir menntamálaráðuneytið. Samkvæmt lögunum er m.a. skylt að iðka íþróttir í grunnskólum að ákveðnu marki og leggja áherslu á að nemendur fái að stunda íþróttir úti eftir því sem fært þykir og staðhættir leyfa. Þá skal einnig stuðla að því að nemendur iðki íþróttir í tómstundum sínum. <br /> <br /> 337. Lög nr. 24/1970 fjalla um æskulýðsmál, en tilgangur þeirra er að setja reglur um opinberan stuðning við æskulýðsstarfssemi og er þá einkum miðað við starfsemi fyrir börn og ungmenni á aldrinum 12-20 ára. Þeir sem njóta fjárstuðnings eru í fyrsta lagi félög sem vinna að æskulýðsmálum á frjálsum áhugamannagrundvelli enda byggist félagsstarfsemin fyrst og fremst á sjálfboðastarfi og eigin fjárframlögum og í öðru lagi er átt við aðra aðila sem sinna velferðarmálum ófélagsbundins æskufólks í skipulögðu starfi.<br /> <br /> 338. Ástundun listnáms er skyldubundinn þáttur í grunnskólanámi og segir í grunnskólalögum að í aðalnámsskrá skuli setja ákvæði um megininntak og skipulag náms og kennslu í listgreinum, fagurskyni, listhneigð og hagleik; mynd og handmennt, tónmennt, leiklist og dansi. Með kennslu í mynd- og handmennt sem er ítarlega kveðið á um í námsskrá er leitast við að koma til móts við það markmið grunnskólans að gefa öllum einstaklingum tækifæri til að uppgötva og þroska þá hæfileika sem þeir búa yfir. Meginmarkmið með kennslu á þessu sviði er eftirfarandi:<br /> - Að þroska og þjálfa hug og hendur nemenda til að tjá eigin hugmyndir, þekkingu og reynslu með viðeigandi vinnubrögðum í margs konar efnivið<br /> - Að efla hugmyndaflug, sköpunarhæfileika, sjálfstraust og sjálfstæði nemenda<br /> - Að stuðla að því að nemendur verði læsir á umhverfi sitt<br /> - Að stuðla að því að nemendur skynji og skilji boðskap þess myndmáls sem daglega ber fyrir augu<br /> - Að rækta samstarfsvilja, samstarfshæfni og félagsþroska nemenda<br /> - Að leggja grunn að sjálfstæðu gildismati nemenda, vekja áhuga og auka þekkingu á verkmenningu, listum og öðrum menningarverðmætum<br /> - Að stuðla að því að nemendur kynnist eiginleikum hinna ýmsu efna sem unnið er úr, tileinki sér hagkvæm vinnubrögð og nái þeirri hæfni að verða sjálfbjarga í verki<br /> - Að vekja, hlúa að og efla áhuga nemenda fyrir nytsömu og þroskandi tómstundastarfi.<br /> <br /> 339. Mynd- og handmennt er talin vera ákjósanleg undirstaða til ýmiss konar tómstundastarfa, en þá þurfa nemendur að ná þeirri hæfni að verða sjálfbjarga í verki og geta bætt við og byggt á þeirri þekkingu reynslu og þjálfun sem þeir hafa fengið í grunnskóla. <br /> <br /> 340. Á vegum menntamálaráðuneytisins eru í gangi ýmis verkefni sem miða að því að efla þátttöku barna í menningar- og listalífi. Sem eitt umfangsmesta þeirra á síðustu árum má nefna samnorrænt verkefni "Norræn æska - norræn list" (Et levende Norden), sem stóð yfir allt skólaárið 1993-1994. Norræna ráðherranefndin stóð að verkefninu, sem náði til níu svæða á öllum Norðurlöndunum. Dæmi um starfsemi verkefnisins voru efnisvikur eða dagar í skólum þar sem norrænir myndlistarmenn, leikarar, dansarar, tónlistarmenn, rithöfundar, kvikmyndaframleiðendur, teiknara o.fl. komu í heimsókn. Markmið verkefnisins var að auka þekkingu á Norðurlandamálum og efla norræna samkennd unga fólksins í gegnum bein samskipti í tengslum við menningu og listir. Hvað varðar fleiri verkefni til eflingar menningu barna má einnig nefna að vorið 1994 var stofnaður á vegum menntamálaráðuneytisins sérstakur Menningarsjóður barna sem hefur það markmið að veita styrki til verkefna sem tengjast menningu barna á einn eða annan hátt. <br /> <br /> <br /> <strong>IX. Sérstakar verndarráðstafanir</strong><br /> <br /> <strong>(a)</strong> <strong>Börn í neyðarástandi</strong><br /> <br /> <strong><em>(i) Flóttamannabörn (22. grein)</em></strong><br /> 341. Engin heildstæð löggjöf um flóttamenn er í gildi á Íslandi. Helstu ákvæði sem varða flóttamenn er að finna í lögum um eftirlit með útlendingum nr. 45/1965, en þar er safnað saman lagaákvæðum sem almennt varða heimildir útlendinga til að koma til landsins og dveljast þar, eftirlit með þeim og ástæður brottvísunar úr landi. Ísland hefur fullgilt samning um réttarstöðu flóttamanna frá árinu 1951.<br /> <br /> 342. Enn skortir á að stjórnvöld hafi mótað ákveðna stefnu í málefnum flóttamanna eða að þau heyri í heild sinni undir eitt ráðuneyti. Í byrjun árs 1994 var skipaður vinnuhópur á vegum dómsmálaráðuneytis og utanríksráðuneytis til að gera tillögur um mótun stefnu í flóttamannamálum og um hugsanlega endurskoðun laganna um eftirlit með útlendingum. Þetta kemur meðal annars til af aukinni samvinnu við önnur Norðurlönd um flóttamannamálefni á síðustu árum og þörf á að móta samræmda stefnu Norðurlanda í flóttamannamálum.<br /> <br /> 343. Ísland hefur enn sem komið er enga ákveðna árlega kvóta hvað varðar móttöku á flóttamönnum hvorki að tölu til né heldur sem varða einstök lönd. Tiltölulega fáir flóttamenn hafa komið til landsins á undanförnum árum en þó flestir frá Asíu. Frá árinu 1956 til dagsins í dag, hafa ákvarðanir um flóttamannakvóta verið teknar af ríkisstjórn Íslands. Frá 1956, þegar 52 ungverskir flóttamenn komu til Íslands hafa fimm hópar flóttamanna komið til landsins. Þeir komu allir frá austantjaldslöndum þ.e. Ungverjalandi, Júgóslavíu og Póllandi svo og þrír hópar frá Víetnam: <br /> 1956 52 Ungverjar<br /> 1960 35 Júgóslavar<br /> 1979 34 Víetnamar<br /> 1982 26 Pólverjar<br /> 1990 30 Víetnamar<br /> 1991 30 Víetnamar<br /> Samtals eru þetta 207 flóttamenn eða um 5 á ári að jafnaði. Að beiðni ríkisstjórnarinnar hefur Rauði Kross Íslands annast val, móttöku og aðlögun allra þessara flóttamanna nema 35 Júgóslava sem komu hingað árið 1960, þann hóp sá félagsmálaráðuneytið um. Ákvörðun um flóttamannakvóta var síðast tekin af ríkisstjórninni árið 1989 sem var áætlun um að 60 flóttamenn kæmu frá Suðaustur Asíu á árunum 1990-1992. Hópurinn kom hingað til lands á árunum 1990 og 1991. Á árunum 1982-1993 hafa 40 ættingjar og venslamenn flóttamannanna frá 1979 komið til landsins og 5 ættingjar þeirra sem komu 1991.<br /> <br /> 344. Rauði Kross Íslands hefur veitt flóttamönnum margvíslega aðstoð að beiðni ríkisstjórnarinnar eftir komu þeirra til landsins til þess að aðlagast breyttum lífsháttum. Á vegum Rauða Krossins starfar sérstök flóttamannanefnd, en markmið með henni er m.a. að veita stjórnvöldum aðstoð í málefnum flóttamanna. Þannig er meðal verkefna nefndarinnar að vinna að stefnumótun og aðstoða ríkisvaldið varðandi komu flóttamanna til landsins og vinna með ríkisvaldinu að aðlögun flóttamanna hér á landi. Nefndin vinnur gegn kynþáttamisrétti og hræðsluáróðri sem er beint að flóttamönnum og fólki af erlendum uppruna og er umsagnaraðili varðandi málefni flóttamanna.<br /> <br /> 345. Hvað varðar börn flóttamanna sérstaklega þá hefur vinna Rauða krossins fyrir þau mest beinst að því að fá viðurkenndan forgangsrétt þeirra til leikskóla og nauðsyn þess að ríkið greiði leikskólagjöld þeirra þar sem foreldrar greiða ekki fyrir barnagæslu. Rauði Krossinn hefur einnig haft milligöngu um að sameina flóttamannabörn sem hingað koma, fjölskyldum sínum sem eru flóttamenn í öðrum löndum.<br /> <br /> 346. Af hálfu menntamálaráðuneytisins hefur verið gripið til sérstakra aðgerða í skólakerfinu til þess að hjálpa flóttamannabörnum og öðrum nýbúum í landinu að aðlagast íslensku samfélagi. Er flóttamannabörnum í grunnskólum þannig boðið upp á sérkennslu í íslensku. Megináhersla er lögð á hópkennslu í íslensku og móttökudeildir fyrir börn sem eru að hefja skólagöngu á Íslandi. Hér er um tilraunastarf að ræða, sem hófst haustið 1993 og er liður í að endurskipuleggja þjónustu við nýbúa innan menntakerfisins. Í frumvarpi til fjárlaga 1994 er gert ráð fyrir áframhaldandi fjárveitingu til nýbúakennslu.<br /> <br /> 347. Börn flóttamanna njóta að öllu leyti sömu réttinda úr almannatryggingum og önnur börn sem dveljast á landinu.<br /> <br /> <strong><em>(ii) Börn í vopnuðum átökum (38. grein). Sálrænn bati og samfélagsleg aðlögun (39. grein)</em></strong><br /> 348. Ísland er aðili að Genfarsamningi um vernd almennra borgara á stríðstímum frá árinu 1949. Engin innanlandslöggjöf er til sem varðar vopnuð átök. Aldrei hefur komið til styrjaldar á Íslandi.<br /> <br /> 349. Innlendum her hefur aldrei verið komið á fót á Íslandi og því hefur aldrei verið almenn herskylda né nokkur álitaefni vaknað sem henni tengjast. Samkvæmt 75. gr. stjórnarskrárinnar er sérhver vopnfær maður skyldur að taka sjálfur þátt í vörn landsins, eftir því sem nákvæmar kann að verða fyrir mælt með lögum. Á þetta ákvæði hefur aldrei reynt en hugtakið "vopnfær maður" yrði þá án efa skýrt með 18 ára aldur að algeru lágmarksskilyrði.<br /> <br /> 350. Þar sem innfæddir Íslendingar hafa aldrei þurft að þola hörmungar sem fylgja vopnuðum átökum, er ekki um að ræða skipulegar ráðstafanir af hálfu ríkisins til að hljóta megi sálrænan bata og aðlögun að samfélaginu. Ef börn innflytjenda eða flóttamanna hafa verið fórnarlömb vopnaátaka stendur þeim til boða aðstoð sálfræðings eða önnur viðeigandi meðferð innan íslenska heilbrigðiskerfisins. Það sama á við um börn sem hafa þurft að þola annars konar grimmilega eða vanvirðandi meðferð, s.s. vegna líkamsmeiðinga eða sem fórnarlömb kynferðisafbrota.<br /> <br /> <br /> <strong>(b)</strong> <strong>Börn sem komast í kast við lögin</strong><br /> <br /> <strong><em>(i) Stjórn á málefnum sem varða brot ungmenna (40. grein)</em></strong><br /> 351. Ef refsiverð brot eru framin af börnum yngri en 15 ára telst málið vera barnaverndarmál og verður því aðeins beitt úrræðum samkvæmt lögum um vernd barna og ungmenna. Börn ná sakhæfisaldri við 15 ára aldur. Þar með er heimilt að gefa út ákæru á hendur þeim fyrir refsiverð brot sem þau fremja. Sömu réttarfarsreglur gilda um brotamál sem höfðuð eru gegn unglingum á aldrinum 15-18 ára og þegar eldri brotamenn eiga í hlut og eru mál þeirra rekin fyrir almennum dómstólum eins og önnur refsimál. Víða í lögum um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991 og í almennum hegningarlögum má þó finna sérreglur um meðferð mála gegn unglingum á þessum aldri. Verður þessum sérreglum lýst nánar þar sem þær eiga við í umfjöllun um þau atriði sem talin eru í 40. grein samningsins.<br /> <br /> 352. Í stjórnarskránni er reynt að tryggja sjálfstæði dómara gagnvart öðrum þáttum ríkisvaldsins. Samkvæmt 59. gr. stjórnarskrárinnar verður skipun dómsvaldsins ekki ákveðin nema með lögum og í 61. gr. segir að dómendur skuli í embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum. Dómendum verður ekki vikið úr embætti nema með dómi og ekki verða þeir heldur fluttir í annað embætti á móti vilja þeirra, nema ef verið er að koma nýrri skipan á dómstólana. Þessi grundvallarregla um sjálfstæði dómara kemur einnig víða fram í löggjöf t.d. í reglum um skipun dómara, auk frekari reglna sem miða að því að að tryggja sjálfstæði og óhlutdrægni dómara í einstökum málum, m.a. vanhæfisreglur sem kveða á um að dómara beri að víkja sæti í máli vegna ástæðna sem eru til þess fallnar að draga óhlutdrægni hans í efa. <br /> <br /> 353. Ný heildarlöggjöf um dómstólaskipan á Íslandi tók gildi 1. júlí 1992 en eitt helsta markmið hennar var að skilja að fullu á milli dómsvalds og framkvæmdarvalds og að gera dómstólana sem sjálfstæðasta og óháða framkvæmdarvaldinu. Samhliða því að koma á núverandi dómstólaskipan var sett ný löggjöf á öllum sviðum réttarfars, þ. á m. ný lög um meðferð opinberra mála, nr. 19/1991. Lögin fólu í sér margvíslegar breytingar frá eldri lögum um sama efni frá árinu 1974. Með nýju lögunum var komið á ákæruréttarfari því algerlega er nú skilið á milli starfa ákæruvalds og lögreglu annars vegar og starfa dómsvaldsins hins vegar. Rannsókn sakamála er nú að öllu leyti í höndum ákæruvalds og lögreglu og dómari á aldrei frumkvæði að rannsókn, né heldur stýrir hann henni. Dómsrannsóknir hafa því verið lagðar niður og hlutverk dómara á rannsóknarstigi sakamáls takmarkast við úrlausn á ýmsum ágreiningsefnum sem hægt er að bera undir hann. <br /> <br /> 354. Í 2. gr. almennra hegningarlaga kemur fram sú grundvallarregla að ekki skuli refsa manni, nema hann hafi gerst sekur um háttsemi sem refsing er lögð við í lögum þegar verknaður er framinn. Er refsilöggjöf hefur breyst frá því að verknaður var framinn til þess er dómur gengur skal dæma eftir nýrri lögunum, en aldrei má þó dæma þyngri refsingu en samkvæmt eldri lögunum. Við sérstakar aðstæður verður maður dæmdur til refsingar samkvæmt refsilögum sem giltu þegar verknaður var framinn þótt refsiákvæði hafi verið felld úr gildi þegar dómur gengur, ef ástæður brottfallsins bera ekki vitni um breytt mat löggjafans á refsinæmi verknaðar. Dæmi um slíkt tilvik er ef refsifyrirmæli sérstakra sóttvarnarlaga hafa verið felld niður vegna þess að sótthættan er ekki lengur fyrir hendi, vara sem var áður tollskyld, er það ekki lengur o.s.frv.f Brottfall slíkra laga ber ekki vitni um að löggjafinn ætlist til að brot á ákvæðum laganna, sem framin voru í gildistíð þeirra eigi að vera refsilaus.<br /> <br /> 355. Reglan um að maður skuli teljast saklaus þar til sekt hans er sönnuð kemur ekki fram berum orðum í lögum um meðferð opinberra mála. Engu að síður er þetta ein mikilvægasta grundvallarreglan sem fylgt er í opinberu réttarfari á Íslandi.<br /> <br /> 356. Í 45. gr. laganna um meðferð opinberra mála segir að sönnunarbyrði um sekt sakbornings og atvik sem telja má honum í óhag hvíli á ákæruvaldinu. Allur vafi um sekt sakbornings er því túlkaður honum í hag. <br /> <br /> 357. Almennum reglum um sakborning og réttarstöðu hans, þar á meðal rétt hans til málsvara er safnað saman í VI. kafla laga um meðferð opinberra mála sem ber heitið "Sakborningur og verjandi". Í kaflanum koma fram skýrar reglur að maður sem hefur verið handtekinn í þágu opinbers máls eigi rétt á að hafa samband við lögmann eða annan talsmann sinn svo og nánustu vandamenn sína. Í kaflanum koma einnig fram reglur um réttindi og skyldur verjanda, m.a. skýlaus heimild hans til að fylgjast með framvindu opinbers máls og aðgangs að gögnum sem það varða. Þegar maður er handtekinn á hann skilyrðislausan rétt til vitneskju um ástæður fyrir handtökunni. Sá sem er yfirheyrður við rannsókn máls á rétt á því að fá vitneskju um það, þegar mál er orðið svo skýrt að þess sé kostur, hvort hann er spurður vegna gruns á hendur honum sjálfum um refsivert brot eða hvort hann er kvaddur til vitnisburðar. <br /> <br /> 358. Hvað varðar sérreglur um börn og unglinga í þessum efnum þá er löggæslumanni skylt samkvæmt barnaverndarlögum og lögum um meðferð opinberra mála að gera barnaverndarnefnd viðvart þegar hann hefur til meðferðar mál barns eða ungmennis. Þegar brot eru framin af börnum eða ungmennum eða gegn þeim skal löggæslumaður eða dómari þegar í stað tilkynna það barnaverndarnefnd og gefa henni kost á að fylgjast með rannsókn máls. Ef barnið er innan 16 ára aldurs skal jafnframt gefa barnaverndarnefnd kost á að láta fulltrúa sinn eða starfsmann vera viðstaddan þegar barnið er yfirheyrt. Getur dómari einnig krafist þess ef honum þykir þörf. Loks er barnaverndarnefnd skylt að tilkynna foreldri barns ef mál sem varðar barnið, er til meðferðar hjá lögreglu eða dómstólum, enda mæli hagsmunir barnsins ekki gegn því. Ef foreldri óskar þess að vera viðstatt yfirheyrslu yfir barni sínu, yngra en 16 ára, skal það að jafnaði heimilt. <br /> <br /> 359. Um málshraða fyrir dómstólum eru ekki lögfestar sérreglur í lögum um meðferð opinberra mála, þegar unglingar eiga í hlut, en í 133.gr. segir að hraða skuli máli eftir föngum og kveða upp dóm svo fljótt sem unnt er eða að jafnaði ekki síðar en þremur vikum eftir dómtöku. Dómara er heimilt að ákveða að dómþing skuli háð fyrir luktum dyrum ef sakborningur er undir 18 ára aldri. <br /> <br /> 360. Meðan á rannsókn máls stendur hjá lögreglu eru skýrslur af vitni yfirleitt teknar án viðurvistar sakbornings. Málsvari getur hins vegar alltaf verið viðstaddur yfirheyrslur annarra í máli sakbornings ef það þykir hættulaust vegna rannsóknar málsins. Málsvari getur þá beint því til yfirheyranda að spyrja þann sem er yfirheyrður um tiltekin atriði. Loks getur málsvari krafist þess að fá bókaða athugasemd um framkvæmd yfirheyrslu í lok hennar. Við aðalmeðferð opinbers máls yfir dómi er ákærði viðstaddur skýrslugjöf vitna. Dómari getur þó ákveðið að víkja sakborningi úr þinghaldi á meðan skýrsla vitnis er tekin, ef þess er krafist og dómari telur að nærvera sakborningsins geti orðið vitninu sérstaklega til íþyngingar eða haft áhrif á framburð þess. Vitni verða kvödd fyrir dóm eftir því sem ákærandi og ákærði (verjandi) krefjast. Þó er dómara rétt að meina ákæranda eða ákærða að leiða vitni ef sú sönnunarfærsla er sýnilega þarflaus til upplýsingar málsins. Vitnaskýrsla fyrir dómi fer þannig fram í megindráttum að dómari leggur fyrir vitni spurningar sem ákærandi og verjandi óska, en hann getur einnig gefið þeim kost á að spyrja vitni beint. Hvert vitni er prófað sér, en dómari getur þó ákveðið að samprófa vitni við sakborning og aðra ef á greinir. Sú almenna regla gildir að sakborningi er óskylt á öllum stigum opinbers máls að svara spurningum sem varða refsiverða hegðun sem honum er gefin að sök. Ber yfirheyranda að benda sakborningi ótvírætt á þennan rétt þegar efni standa til. Einnig er sú regla lögfest í lögum um meðferð opinberra mála að manni sé ekki skylt að svara spurningu að viðlagðri vitnaábyrgð ef ætla má að svar við henni feli í sér játningu eða bendingu um að hann eða venslamaður hans hafi framið refsiverðan verknað.<br /> <br /> 361. Ýmsar sérreglur gilda um börn og vitnaskýrslur samkvæmt lögum um meðferð opinberra mála. Enginn lágmarksaldur gildir um vitnaskyldu í opinberum málum, en dómari metur það hverju sinni hvort barn hafi náð þeim þroska að það beri slíkt skynbragð á málsatvik að vitnisburður þess um þau skipti máli. Við rannsókn máls er heimilt að að hljóðrita skýrslu vitnis eða sakbornings eða taka skýrslugjöf upp á myndband þegar börn eiga í hlut. Ef yfirheyra þarf barn við rannsókn máls er einnig heimild í lögum um meðferð opinberra mála til þess það verði þegar gert fyrir dómi meðan á rannsókn stendur. Er þessi heimild veitt einkum í þeim tilgangi að komast hjá endurteknum yfirheyrslum yfir börnum, þ.e. bæði við rannsókn máls og meðferð þess fyrir dómi.<br /> <br /> 362. Sú almenna heimild er í 75. gr. laganna um meðferð opinberra mála að bera má undir dómara ágreining um lögmæti rannsóknarathafna lögreglu svo og ágreining um réttindi sakbornings og málsvara hans, þar á meðal ósk þeirra um tilteknar rannsóknaraðgerðir.<br /> <br /> 363. Refsimálum má áfrýja til Hæstaréttar með nokkrum minniháttar takmörkunum og engar sérreglur eru um mál ungmenna í þeim efnum. Samkvæmt ákvæðum XVIII. kafla laganna um meðferð opinberra mála má áfrýja til Hæstaréttar héraðsdómi í refsimáli í því skyni að fá:<br /> - endurskoðun á ákvörðun viðurlaga<br /> - endurskoðun á niðurstöðum sem eru byggðar á skýringu eða beitingu <br /> réttarreglna<br /> - endurskoðun á niðurstöðum sem eru byggðar á mati á sönnunargildi <br /> annarra gagna er munnlegs framburðar fyrir héraðsdómi<br /> - ómerkingu á héraðsdómi og heimvísun máls<br /> - frávísun máls frá héraðsdómi<br /> Ef ákærði hefur ekki sótt þing í héraði og mál hefur verið dæmt að honum fjarstöddum, sem er heimilt ef brot þykir ekki varða þyngri viðurlögum en sekt, upptöku eigna og sviptingu réttinda eða ef ákærði hefur áður komið fyrir dóm og játað skýlaust alla þá háttsemi sem honum er gefin að sök og dómari telur ekki ástæðu til að efa að játningin sé sannleikanum samkvæm enda verði ekki dæmd þyngri refsing en sex mánaða fangelsi, þá verður dóminum aðeins áfrýjað um lagaatriði eða viðurlög og að fengnu leyfi Hæstaréttar. Einnig þarf leyfi Hæstaréttar til að áfrýja áfellisdómi ef ákærða er þar hvorki ákveðin frelsissvipting né sekt eða eignaupptaka sem er lægri en sem nemur 300.000 ISK. Frestur ákærða til þess að áfrýja máli er fjórar vikur frá því að honum er birtur dómur. Ef hann áfrýjar ekki innan þess tíma er litið svo á að hann vilji hlíta dóminum. Opinber mál sem áfrýjað er til Hæstaréttar njóta forgangs í meðferð mála fyrir réttinum. Þau ganga því jafnan fyrir einkamálum sem þar eru fyrir, og eru tekin til meðferðar jafnóðum og þau berast. Þessi regla ekki bundin í lög, en þó hefur Hæstiréttur lengi fylgt henni. Þessi tilhögun er líka í samræmi við 1. mgr. 133. gr. laga um meðferð opinberra mála um að hraða skuli meðferð opinbers máls eftir föngum.<br /> <br /> 364. Ef sakborningur sem gefur skýrslu fyrir dómi er ekki nægilega fær í íslensku skal kalla löggiltan dómtúlk til aðstoðar, nema dómari treysti sér sjálfur til að ræða við sakborning á öðru tungumáli. Þessi regla kemur fram í 1. mgr. 13. gr. laga um meðferð opinberra mála og gildir einnig þegar skýrsla er gefin við rannsókn máls. Túlkur verður einkum kallaður til þegar útlendingar eiga í hlut, en reglan gildir líka ef annars konar tjáskiptaörðugleikar koma til, til dæmis ef sakborningur er mállaus eða heyrnarlaus. Kostnaður vegna starfa túlks er greiddur úr ríkissjóði. <br /> <br /> 365. Nokkur lagaákvæði er að finna sem varða frávik frá reglunni um friðhelgi heimilis og einkalífs í íslenskri löggjöf, einkum vegna rannsóknarþarfa í lögum um meðferð opinberra mála. Í þeim tilvikum þarf hins vegar ávallt dómsúrskurð fyrir heimildinni nema við sérstakar undantekningaraðstæður í tengslum við leit sem verður lýst hér á eftir. Samkvæmt 89. gr. laganna um meðferð opinberra mála má leita í húsum sakbornings, geymslustöðum, hirslum, skipum og öðrum farartækjum í því skyni að handtaka hann, rannsaka ummerki brots eða hafa uppi á munum eða gögnum sem skal leggja hald á. Einnig má leita hjá öðrum mönnum en sökuðum þegar brot hefur verið framið þar eða sakaður maður handtekinn þar, svo og ef gildar ástæður eru til að ætla að sakborningur haldi sig þar eða þar sé að finna muni eða gögn sem skal leggja hald á. Undantekning frá því að dómsúrskurð þurfi til leitar er ef sá sem í hlut ásamþykkir leitina. Einnig er leit heimil án dómsúrskurðar ef brýn hætta er á að bið eftir úrskurði valdi sakarspjöllum og ef leitað er að manni sem handtaka skal ef honum er veitt eftirför eða hætta er á að hann komi sér undan ef úrskurðar er beðið. Leita má á sakborningi sjálfum ef nauðsynlegt þykir til að taka af honum gögn eða muni sem skal leggja hald á, sbr. 92. gr. sömu laga. Þar er einnig heimild til að framkvæma leit að fengnu áliti læknis ef grunur leikur á að maður feli innvortis muni eða efni sem hald skal leggja á. Þá má taka blóð- og þvagsýni úr sakborningi og framkvæma á honum aðra þá líkamsrannsókn í þágu rannsóknar sem verður gerð á honum að meinalausu. Loks má taka af honum fingraför og myndir í þágu rannsóknar. Leita má á öðrum en sakborningi ef ástæða er til að ætla að hann hafi á sér gögn eða muni sem skal leggja hald á. Undantekningar frá því að dómsúrskurð þurfi til leitar í þessum tilvikum er ef sakborningur veitir samþykki sitt svo og ef brýn hætta er á að bið eftir úrskurði valdi sakarspjöllum. Engar sérreglur gilda um unglinga í þessum efnum.<br /> <br /> 366. Eins og áður kom fram eru refsimál gegn ungmennum á aldrinum 15-18 ára rekin fyrir almennum dómstólum og flestum sérreglum um meðferð opinberra mála þegar ungmenni eiga í hlut hefur þegar verið lýst að ofan. Engar sérstakar stofnanir eru til fyrir ungmenni á þessum aldri, sem eru grunuð, ásökuð eða fundin sek um refsilagabrot og fer afplánun dóma fram í almennum fangelsum landsins eins og nánar verður lýst í umfjöllun um 37. grein samningsins og fyrirvara sem Ísland hefur gert við þá grein. <br /> <br /> 367. Hvað varðar sakhæfi unglinga, þá er 15 ára aldur algerlega óundanþægt skilyrði þess að að maður teljist sakhæfur. Í almennum hegningarlögum koma fram nokkur sérsjónarmið um útgáfu ákæru og ákvörðun refsingar þegar ungmenni á aldrinum 15-21 árs eiga í hlut. Þannig er veitt heimild í 56. gr. til þess að þegar aðili hefur játað brot sitt þá getur ríkissaksóknari frestað um tiltekinn tíma ákæru til refsingar út af því ef hann er á áðurgreindu aldursbili. Í þessum tilvikum má skilorðstími ekki vera skemmri en 1 ár og ekki lengri en 5 ár, en að jafnaði skal hann vera 2-3 ár. Mál aðila má taka upp að nýju, ef réttarrannsókn hefst áður en skilorðstíma lýkur, út af nýju broti sem hann hefur framið á skilorðstímanum eða áður en máli var frestað, svo og ef hann rýfur ella í veigamiklum atriðum skilyrði þau sem honum voru sett.<br /> <br /> 368. Samkvæmt 57. gr. almennra hegningarlaga má ákveða með dómi að fresta með skilyrðum um tiltekinn tíma ákvörðun um refsingu annars vegar og fullnustu refsingar hins vegar. Er þessum heimildum beitt í ríkum mæli þegar ungmenni eiga í hlut. Skilorðstími má ekki vera skemmri en 1 ára og ekki lengri en 5 ár. Að jafnaði skal ákveða hann 2-3 ár. Frestun skal vera bundin því skilyrði að aðili gerist ekki sekur um nýtt brot á skilorðstímanum en hana má einnig binda tilteknum skilyrðum, s.s. að aðili hlíti fyrirmælum umsjónarmanns um dvalarstaði, menntun, vinnu, umgengni við aðra menn og notkun tómstunda eða að hann neyti ekki á skilorðstímanum áfengis eða deyfilyfja. <br /> <br /> 369. Ef börn yngri en 15 ára gerast brotleg við lög er gripið til úrræða samkvæmt barnaverndarlögum. Engin meðferðarstofnun fyrir unglinga gegnir því hlutverki eingöngu að sinna börnum eða ungmennum sem hafa brotið af sér. Almennt eru afbrot talin birtingarform annarra undirliggjandi vandkvæða, svo sem tilfinningalegra, geðrænna eða félagslegra. Því er litið svo á að þær stofnanir sem vinna að meðferðar- eða greiningarvinnu með börnum og unglingum sinni að einhverju leyti börnum og unglingum sem hafa komist í kast við lögin. Þetta á sérstaklega við um Unglingaheimili ríkisins. Í umfjöllun um 20. grein samningsins að framan var fjallað um meðferðarúrræði sem Unglingaheimilið býður upp á, en jafnframt skal áréttað að þegar skýrsla þessi er rituð eru ýmsar breytingar fyrirhugaðar á meðferðarþjónustu ríkis og sveitarfélaga sem einnig er lýst í umfjöllun um 20. grein.<br /> <br /> <strong><em>(ii) Börn sem eru svipt frelsi sínu, þar með talið hvers konar varðhald,</em></strong> <br /> <strong><em>fangelsun og ráðstöfun vegna forsjár (37. grein (b), (c) og (d))</em></strong><br /> 370. Börn yngri en 15 ára verða ekki dæmd til refsingar eins og áður var lýst og þurfa því aldrei að afplána refsivist. Í barnaverndarlögum er hins vegar kveðið á um úrræði ef börn undir þessum aldri gerast brotleg við lög. Þannig segir í 22. gr. laganna að ef barn eða ungmenni stefnir eigin heilsu eða þroska í hættu með hegðun sinni, svo sem með neyslu áfengis eða annarra vímuefni, afbrotum eða annarri jafn skaðlegri hegðun, þá skuli barnaverndarnefnd veita sérstaka aðstoð með viðtölum, ráðgjöf, vistun á unglingaheimili eða öðrum tiltækum stuðningsaðgerðum. Undir þessum kringumstæðum er barnaverndarnefnd heimilt í samráði við foreldra að vista barn til skammtímameðferðar og rannsóknar í allt að fjórar vikur í senn á viðeigandi stofnun. Ef barnaverndarnefnd telur ekki hjá því komist að vista ungmenni sem hefur náð sjálfræðisaldri gegn vilja þess á stofnun vegna þess að það stefnir eigin heilsu eða þroska í alvarlega hættu með vímuefnaneyslu, þá getur nefndin leitað samþykkis dómsmálaráðuneytis fyrir vistun ungmennis á sjúkrahúsi eða deild Unglingaheimilis ríkisins fyrir vímuefnaneytendur. Fer þá um frelsissviptinguna og kæruleiðum til dómstóla eftir ákvæðum lögræðislaga en þeim var lýst í 270.-275. málsgrein að framan í skýrslu þessari.<br /> <br /> 371. Í c. lið 1. mgr. 24. gr. barnaverndarlaga segir að ef sýnt er að heilsu barns eða þroska geti verið hætta búin vegna vanrækslu, vanhæfni eða framferðis foreldra þá geti barnaverndarnefnd með úrskurði kveðið á um töku barns af heimili án samþykkis foreldra, kyrrsetningu þess á fóstur- eða vistheimili, læknisskoðun, innlögn á sjúkrahús eða aðra stofnun til að tryggja öryggi þess eð til að unnt sé að gera viðeigandi rannsókn á barninu. Slíkar ákvarðanir skulu þó alltaf vera tímabundnar og ekki standa lengur en þörf krefur hverju sinni, auk þess sem þær skal endurskoða ekki sjaldnar en á sex mánaða fresti. Líkt og aðrir úrskurðir barnaverndarnefnda er slík ákvörðun kæranleg til Barnaverndarráðs. <br /> <br /> 372. Samkvæmt lögum um fangelsi og fangavist nr. 48/1988 er fangelsum á Íslandi skipt í tvo flokka, gæsluvarðhaldsfangelsi og afplánunarfangelsi. Í gæsluvarðhaldsfangelsi dvelja þeir sem eru úrskurðaðir í gæsluvarðahald þar sem fram er kominn rökstuddur grunur um að þeir hafi framið verknað sem fangelsisrefsing er lögð við og frekari skilyrði sem sett eru fram í lögum um meðferð opinberra mála eru uppfyllt. Hægt er að úrskurða unglinga á aldrinum 15-18 ára til gæsluvarðhaldsvistar meðan á rannsókn máls stendur, en mjög sjaldgæft er að unglingar undir 16 ára aldri séu úrskurðaðir í gæsluvarðhald. Í 108. gr. laga um meðferð opinberra mála koma fram sérreglur um meðferð gæslufanga en þar segir að þeir skuli sæta þeirri meðferð sem er nauðsynleg til þess að gæslan komi að haldi og góð regla haldist í gæslunni, en varast skuli að beita þá hörku eða harðýðgi. Dómsmálaráðherra hefur sett reglugerð um gæsluvarðhaldsvist nr. 179/1992, sbr. heimild í 108. gr. laga um meðferð opinberra mála. Í reglugerðinni er ítarlega kveðið á um réttindi gæslufanga. Gæslufanga er heimilt að bera atriði sem varða vist í gæsluvarðhaldi undir dómara. Nánari sérreglur um meðferð gæslufanga eru meðal annars þær, að þeim er heimilt að útvega sér sjálfir og taka við fæði og öðrum persónulegum nauðsynjum, þ.á m. fatnaði. Þeir eru aðeins látnir vera í einrúmi ef rannsóknarnauðsynjar krefja, en þó verða þeir ekki hafðir með öðrum föngum gegn vilja sínum. Heimilt er að takmarka rétt gæslufanga til heimsókna, bréfasendinga og aðgang þeirra að fjölmiðlum ef nauðsyn þykir vegna rannsóknarhagsmuna.<br /> <br /> 373. Engin sérstök unglingafangelsi eru til á Íslandi þar sem vistaðir eru unglingar á aldrinum 15-18 ára til að afplána refsingu eða lagaskylda að ungum föngum skuli haldið aðskildum frá eldri föngum. Stendur fyrirvari Íslands hvað þetta varðar við 37. grein samningsins því óbreyttur. Áréttað er að í lögum um fangelsi og fangavist er tekið fram að við ákvörðun um í hvaða fangelsi afplánun eigi að fara fram skuli m.a. taka tillit til aldurs fanga. Fangar undir 18 ára aldri eru fáir á Íslandi og er það ein ástæða þess að ekki hafa verið byggð sérstök unglingafangelsi. <br /> <br /> 374. Samkvæmt fangelsislögum eiga fangar í afplánunarfangelsum rétt á vinnu, námi, tómstundaiðkunum, útivist, líkamsrækt, heilbrigðis- og prestþjónustu, heimsóknum á heimsóknartímum og símtölum eftir því sem aðstæður leyfa. Heimila má föngum nám og vinnu utan fangelsisins. Fangi hefur rétt til að þiggja heimsókn nánustu vandamanna sinna á tilteknum viðtalstímum og rétt á símtölum utan fangelsis að því marki sem aðstæður leyfa ífangelsinu. <br /> <br /> 375. Hluta refsivistar má afplána á sérstökum stofnunum, til dæmis meðferðarstofnunum gegn vímuefnanotkun. <br /> <br /> <strong><em>(iii) Refsing ungmenna, sérstaklega bann við dauðarefsingu og</em></strong> <br /> <strong><em>lífstíðarfangelsi (37. grein (a))</em></strong><br /> 376<em>.</em>Áður eru nefndar reglur almennra hegningarlaga um að reynt sé að beita ákærufrestun, frestun á ákvörðun refsingar eða skilorðsbindingu refsingar þegar unglingar eiga í hlut í refsimáli. Aldur hefur einnig áhrif á þyngd refsingar fyrir brot samkvæmt VIII. kafla hegningarlaganna en refsingar eru venjulega lægri þegar unglingar eiga í hlut. Heimilt er að færa refsingu niður úr lágmarki refsiákvæðis þegar brot er drýgt af manni sem er ekki fullra 18 ára að aldri og álíta má vegna æsku hans að full refsing sé ónauðsynleg eða skaðleg. <br /> <br /> 377. Unglingar undir 18 ára aldri verða aldrei dæmdir til lengri fangelsisvistar en 8 ára. Dauðarefsing er ekki heimil samkvæmt íslenskum lögum.<br /> <br /> <strong><em>(iv) Líkamlegur og sálrænn bati (39. grein)</em></strong><br /> 378. Hér er vísað til umfjöllunar um íslenska heilbrigðiskerfið að framan í VII. kafla skýrslu þessarar. <br /> <br /> <br /> <strong>(c)</strong> <strong>Misnotkun barna. Líkamlegur og sálrænn bati og samfélagsleg</strong><strong>aðlögun (39. grein)</strong><br /> <br /> <strong><em>(i) Efnahagsleg misnotkun, þar með talin vinna barna (32. grein</em></strong><strong>)</strong><br /> 379. Margvísleg lagaákvæði eiga að koma í veg fyrir óhóflegt vinnuálag barna, þótt ekki sé um barnaþrælkun að ræða.</p> <p>380. Barnaverndarnefnd er skylt samkvæmt 54. gr. barnaverndarlaga að hafa eftirlit með því að barni eða ungmenni sé ekki ofþjakað við þunga eða óholla vinnu, með löngum vinnutíma, vökum eða óreglulegum vinnuháttum. </p> <p>381. Börn á skólaskyldualdri, þ.e. að 16 ára aldri, mega ekki stunda vinnu á starfstíma skólans, valdi hún því að nemandinn geti ekki rækt nám sitt sem skyldi eða notið nauðsynlegrar hvíldar, sbr. 56. gr. laga um grunnskóla. Mjög algengt að íslenskir unglingar frá 13 ára aldri vinni í skólaleyfum á sumrin, enda eru sumarfrí grunnskóla og framhaldsskóla almennt á bilinu 3-4 mánuðir. Flest sveitarfélög starfrækja sérstaka unglingavinnu á sumrin fyrir 13 og 14 ára unglinga, en hún felst einkum í margskonar hreinsunar- og garðyrkjuvinnu. Nokkuð algengt er að framhaldsskólanemar stundi aukavinnu samhliða námi til að afla sér vasapeninga. </p> <p>382. Í lögum um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum nr. 46/1980 fjallar X. kafli um vinnu barna og unglinga. Óheimilt er að ráða barn yngra en 14 ára gamalt til vinnu, nema störfin séu létt og hættulítil. Ekki má láta börn, 15 ára eða yngri vinna við hættulegar vélar og við hættulegar aðstæður. Á vegum Vinnueftirlits ríkisins er gefin út bæklingur sem sendur er öllum atvinnurekendum um hvað teljast létt eða hættulítil störf. Hægt er að senda Vinnueftirlitinu fyrirspurnir á þessu sviði svo og ábendingar ef reglur laganna eru brotnar. Vinnutími 14 og 15 ára barna má ekki fara fram úr venjulegum vinnutíma fullorðinna sem starfa í sömu starfsgrein og unglingar 16 og 17 ára mega ekki vinna lengur en tíu klukkustundir á dag. Þeir skulu hafa minnst tólf klukkustunda hvíld á sólarhring. Hvíldartími skal að jafnaði vera á tímanum milli klukkan 19 og 7. Brot gegn ákvæðum þessum varða sektum, nema þyngri refsing liggi við í öðrum lögum.</p> <p>383. Samkvæmt lögræðislögum verður maður sjálfráða við 16 ára aldur og þar með ræður hann dvalarstað sínum og vinnu. Hann getur því gert vinnusamninga á eigin spýtur án samþykkis lögráðamanns. Skilyrði fjárræðis er 18 ára aldur og sú meginregla gildir að maður verður að hafa náð þeim aldri til þess að mega ráðstafa fjármunum sínum. Sú undantekning er þó gerð frá þessu að ófjárráða maður ræður fé sínu sem hann hefur þegar unnið sér inn með persónulegri vinnu sinni andlegri eða líkamlegri. Heimildin til að ráðstafa vinnulaunum sínum er ekki bundinn við sjálfræðisaldur né annan tiltekinn aldur. Ef um mjög mikið sjálfsaflafé er að ræða eða ef ófjárráða maður fer ráðlauslega með fé, getur yfirlögráðandi heimilað lögráðamanni að taka féð að nokkru leyti eða öllu til varðveislu.</p> <p><strong><em>(ii) Misnotkun ávana- og fíkniefna (33. grein)</em></strong><br /> 384.Varsla og meðferð ávana- og fíkniefna er óheimil á Íslandi. Í lögum nr. 65/1974 um ávana- og fíkniefni er talið með nánari hætti hvað flokkast undir ávana og fíkniefni. Inn- og útflutningur, sala, kaup, skipti, afhending, móttaka, framleiðsla tilbúningur og varsla þessara efna er bönnuð nema að því leyti sem undantekningar eiga við í tengslum við lyfsölu. Brot á ávana- og fíkniefnalögum varðar sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 6 árum. Í 173. gr. a. almennra hegningarlaga er þung refsing lögð við fíkniefnasölu, en þar segir að hver sem andstætt ákvæðum laga um ávana- og fíkniefni lætur mörgum mönnum í té ávana- og fíkniefni eða afhendir þau gegn verulegu gjaldi skuli sæta fangelsi allt að 10 árum. Sömu refsingu varðar að búa til, flytja inn eða út, kaupa, láta af hendi, taka við eða hafa í vörslum sínum ávana- og fíkniefni. Loks segir í 173. gr. b sömu laga að það varði sömu refsingu að taka við eða afla sér eða öðrum ávinnings af fíkniefnabrotum sem lýst er að framan.</p> <p>385. Ísland er aðili að Alþjóðasamningi um ávana- og fíkniefni frá árinu 1961. Í undirbúningi er að fullgilda Alþjóðasamning gegn ólöglegri sölu fíkni- og skynvilluefna frá árinu 1988.</p> <p>386. Eitt af markmiðum barnaverndarlaga er að barnaverndarnefndir vinni gegn hvers konar vímuefnaneyslu barna og ungmenna í ungdæmi sínu. Samkvæmt áfengislögum nr. 62/1969 er þetta einnig verkefni áfengisvarnanefnda. Skulu barnaverndarnefndir einnig stuðla að því að þeir sem selja, útvega eða veita börnum eða ungmennum vímuefni sæti ábyrgð samkvæmt lögum. Áður var nefnt í að ef barnaverndarnefnd telur að ekki verði hjá því komist að vista ungmenni gegn vilja þess á stofnun vegna þess að það stefnir eigin heilsu eða þroska í alvarlega hættu með vímuefnaneyslu þá getur nefndin leitað samþykkis dómsmálaráðuneytisins fyrir vistun ungmennis á sjúkrahúsi eða deild Unglingaheimilis ríkisins fyrir vímuefnaneytendur í samræmi við ákvæði lögræðislaga. </p> <p>387. Árið 1991 var opnað í fyrsta skipti meðferðarheimili fyrir unga fíkniefnaneytendur á aldrinum 14-18 ára. Meðferðarheimilið er ríkisrekið og er ætlað að þjóna landinu öllu. Er unglingum í fíkniefnavanda boðið þar upp á átta vikna meðferð til að losna undan fíkn sinni og 18 vikna eftirmeðferð. Jafnframt er fjölskyldum unglinga boðið upp ráðgjöf. Meðferðarheimilið heyrir undir félagsmálaráðuneytið.</p> <p>388. Forvarnarstarf fer fram á vegum heilbrigðisráðuneytisins í grunnskólum landsins gegn fíkniefnaneyslu, svo og gegn áfengisneyslu og tóbaksreykingum. Um allnokkurt skeið hefur einnig verið unnið að vímuefnavörnum í grunnskólum á vegum sveitarfélaganna. Sérstök fræðslumiðstöð í fíkniefnavörnum er starfrækt í Reykjavík, en að henni standa frjálsu félagasamtökin Vímulaus æska og Íslenskir ungtemplarar. Fjöldi annarra frjálsra félagasamtaka í landinu starfar að vímuefnavörnum. </p> <p>389. Ekki er vitað um dæmi þess hér á landi að börn hafi unnið við framleiðslu fíkniefna, og í raun eru tilvik þar sem framleiðsla fíkniefna hefur átt sér stað mjög fágæt hér á landi, en flest fíkniefnabrot varða innflutning og sölu á fíkniefnum.<br /> <br /> <strong><em>(iii) Kynferðisleg hagnýting og misnotkun (34. grein)</em></strong><br /> 390.Í XXII. kafla almennra hegningarlaga sem fjallar um kynferðisbrot eru mörg ákvæði sem miða að því að vernda börn fyrir kynferðislegri misnotkun og þung refsing er lögð við slíkum brotum. Samkvæmt þeim varðar það fangelsi allt að 12 árum að hafa samræði eða önnur kynferðismök við barn yngra en 14 ára. Önnur kynferðisleg áreitni varðar fangelsi allt að 4 árum. Það varðar fangelsi allt að 4 árum að tæla ungmenni á aldrinum 14 til 16 ára með blekkingum, gjöfum eða á annan hátt til samræðis eða annarra kynferðismaka. Allt að 6 ára fangelsi liggur við því að hafa samræði við barn sitt eða niðja og allt að 10 ára fangelsi sé barnið yngra en 16 ára. Önnur kynferðisleg áreitni manns gagnvart barni sínu eða öðrum niðja varðar allt að 2 ára fangelsi og allt að 4 ára fangelsi ef barnið er yngra en 16 ára. Sambærileg refsivernd er einnig veitt kjörbörnum, stjúpbörnum, sambúðarbörnum eða ungmennum sem manni hefur verið trúað fyrir til kennslu eða uppeldis.</p> <p>391. Á síðasta áratug hefur aukist mjög umræða í þjóðfélaginu um kynferðislega misnotkun barna innan fjölskyldunnar og um aðstoð við börn sem verða fyrir slíkri misnotkun. Samhliða því hafa orðið miklar framfarir í rannsókn slíkra mála, einkum þannig að opinberir aðilar sýni þolendum nærgætni og skilning við rannsókn máls. Dómsmálum vegna kynferðislegra afbrota gegn börnum hefur fjölgað nokkuð. Í skýrslu sem kom út árið 1991 hjá Félagsmálastofnun Reykjavíkurborgar um kynferðislegt ofbeldi gagnvart börnum og unglingum voru rannsökuð mál sem bárust stofnuninni á tímabilinu 1. janúar 1983 til 31. mars 1990. Þar kemur fram fjölgun mála vegna kynferðisafbrota gegn börnum, eða úr sex árið 1987 í 20 árið 1988 og 24 árið 1989. Meintur gerandi í meirihluta tilvika var faðir eða stjúpfaðir barns. Á árinu 1992 bárust samstarfshópi vegna kynferðisbrota á vegum Félagsmálastofnunar 43 mál, þar sem meintir þolendur voru samtals 60, 48 telpur og 12 drengir. Meðalaldur barnanna var 8 ár. Alls voru 12 mál kærð til Rannsóknarlögreglu ríkisins eða 28% málafjöldans. Barnaverndarnefnd Reykjavíkur og Rannsóknarlögregla ríkisins hafa frá árinu 1991 haft með sér náið samstarf um meðferð kynferðisafbrotamála þar sem börn eiga í hlut.</p> <p>392. Fjölgun mála sem varða kynferðisafbrot gegn börnum er ekki endilega talin þýða að slíkum brotum hafi fjölgað, heldur er nú mun opnari umræða um þessi mál en áður var. Samkvæmt lögum um vernd barna og ungmenna getur barnaverndarnefnd með úrskurði svipt, foreldra, annað eða bæði, forsjá barns ef barninu er misþyrmt, misboðið kynferðislega eða það má þola alvarlega andlega eða líkamlega áreitni eða niðulægingu á heimilinu. Einnig kemur fram sú skylda í barnaverndarlögum að tilkynna barnaverndarnefnd í því í umdæmi þar sem barn dvelst ef grunur vaknar um að barni sé misboðið eða aðbúnaði þess áfáttt, og á þetta þannig við ef grunur leikur á kynferðislegri misnotkun barns. </p> <p>393. Það varðar fangelsi allt að 2 árum að stunda vændi sér við framfærslu. Það varðar enn þyngri refsingu eða fangelsi allt að 4 árum að hafa viðurværi sitt af lauslæti annarra eða að ginna, hvetja eða aðstoða ungmenni yngra en 18 ára til þess að hafa viðurværi sitt af lauslæti. Sömu refsingu varðar það einnig að stuðla að því að nokkur maður flytji úr landi eða til landsins í því skyni að hann hafi viðurværi sitt af lauslæti ef viðkomandi er yngri en 21 árs eða honum er ókunnugt um þennan tilgang fararinnar. </p> <p>394. Klám er refsivert samkvæmt almennu hegningarlögunum og það varðar sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 6 mánuðum að búa til eða flytja inn í útbreiðsluskyni, selja, útbýta eða dreifa á annan hátt út klámritum, klámmyndum eða öðrum slíkum hlutum eða hafa þá opinberlega til sýnis svo og að efna til opinbers fyrirlestrar eða leiks sem er ósiðlegur á sama hátt. Sérstaklega er tekið fram að það varði sömu refsingu að láta af hendi við unglinga yngri en 18 ára, klámrit, klámmyndir eða aðra slíka hluti.<br /> <br /> <strong><em>(iv) Önnur misnotkun barna (36. grein)</em></strong><br /> 395.Í íslenskum lögum eru ekki sérstök lagaákvæði sem leggja refsingu við annarri misnotkun barna en þegar hefur verið talið. Hins vegar er það almennt grundvallarsjónarmið laga um vernd barna og ungmenna að velferð barns sé höfð í fyrirrúmi og kveðið á um úrræði sem grípa má til ef henni er á einhvern hátt stefnt í hættu. <br /> <br /> <strong><em>(v) Sala og brottnám barna og verslun með börn (35. grein)</em></strong><br /> 396.Ekki eru ákvæði í íslenskri löggjöf sem leggja sérstaklega bann við sölu eða brottnámi barna. Í XXIV. kafla almennra hegningarlaga er fjallað um brot gegn frjálsræði manna og myndi sala og brottnám barna því tvímælalaust falla undir þau ákvæði. Þar segir m.a. í 226. gr. að hver sem sviptir annan mann frelsi sínu, skuli sæta fangelsi allt að 4 árum. Hafi frelsissviptingin verið framin í ávinningsskyni eða verið langvarandi, svo og ef maður hefur verið fluttur burt í önnur lönd eða fenginn mönnum á vald sem ekki eiga neinn rétt á því, þá er refsingin mun þyngri, eða fangelsi ekki skemur en 1 ár og allt að 16 árum eða ævilangt. Aldrei hefur reynt á brot hér á landi þar sem börn eru brottnumin til sölu eða að komist hafi upp um skipulega verslun með börn. Hins vegar finnast dæmi þess að foreldrar sem ekki fara með forsjá barns hafi numið börn sín brott ólöglega en um það má vísa til umfjöllunar um 11. greinar samningsins að framan. <br /> <br /> <strong>(d)</strong> <strong>Börn sem tilheyra hópum minnihluta eða frumbyggja (30. grein)</strong><br /> <br /> 397. Íslendingar eru ein þjóð í einu og mjög afmörkuðu landi þar sem allir tala sömu tungu án teljandi mállýskumunar og deila sama menningararfi. Þjóðin er fámenn og hefur vegna legu landsins verið skýrlega afmörkuð án þess að blandast öðrum þjóðum. Þannig er íslenskt þjóðfélag í reynd tiltölulega einsleitt og engir minnihlutahópar til staðar hvað varðar þjóðhætti eða tungumál. Íslendingar eru afkomendur norskra landnámsmanna sem námu landið á 9. öld en landið var þá óbyggt. Því hafa aldrei verið til hópar frumbyggja á Íslandi. </p> <p>398. Flóttamenn á Íslandi eru tiltölulega fáir en frá árinu 1956 hafa fimm hópar flóttamanna komið til landsins samkvæmt ákvörðun ríkisstjórnarinnar. Samtals eru þetta 207 flóttamenn eða um 5 á ári að jafnaði. Á sama tíma hafa 45 ættingjar og venslamenn flóttamannanna komið til landsins. Í 343. málsgrein skýrslunnar að framan má sjá nánari sundurliðun á hvaðan flóttamenn hafa komið. Mjög fáir sem talist geta flóttamenn hafa lagt leið sína hingað til lands og eru umsóknir um hæli því fátíðar. </p> <p>399. Alls voru 4.825 erlendir ríkisborgarar búsettir á landinu 1. desember 1993 og er það nokkur fækkun frá fyrri árum. Þar af voru Norðurlandabúar 1.657 eða um þriðjungur erlendu ríkisborgarana. Erlendir ríkisborgarar eru nú 1.8% af heildarmannfjölda landsins. Ef hins vegar er litið er á tölur yfir íslenska ríkisborgara fædda erlendis er talan nokkuð hærri. Af íslenskum ríkisborgurum búsettum á Íslandi voru 10.420 fæddir erlendis eða um 4% íslenskra ríkisborgara, og þar af er tæpur helmingur fæddur á hinum Norðurlöndunum. Að því ber að gæta að í tölunni yfir Íslendinga fædda erlendis eru taldir bæði þeir sem þar fæddust íslenskir ríkisborgarar og útlendingar sem hafa flust hingað til lands og gerst íslenskir ríkisborgarar. Er raunhæft að ætla, þegar rætt er um fjölda útlendinga hér á landi, að hann liggi á bilinu 2-4% mannfjöldans og er þá bæði tekið tillit til erlendra ríkisborgara hérlendis og útlendinga sem hafa flust hingað til lands og gerst íslenskir ríkisborgarar. </p> <p>400. Fjöldi trúfélaga er í landinu eins og lýst er í umfjöllun um 14. grein samningsins að framan. Fólk í þeim er að langstærstu leyti Íslendingar og sker sig vart úr að nokkru leyti frá öðrum þjóðfélagshópum. Hvað varðar réttindi trúarbragðahópa til þess að játa og iðka eigin trú má vísa til áðurgreindrar umfjöllunar um 14. grein samningsins.</p>
26.06.1997Önnur skýrsla Íslands um framkvæmd Alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi<p><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/%c3%96nnur%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20al%c3%bej%c3%b3%c3%b0asamnings%20um%20efnahagsleg,%20f%c3%a9lagsleg%20og%20menningarleg%20r%c3%a9ttindi.pdf" target="_blank">Önnur skýrsla Íslands um framkvæmd Alþjóðasamnings um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi</a> - á ensku (pdf)</span></p>
09.08.1993Önnur skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi - á ensku<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/%c3%96nnur%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20al%c3%bej%c3%b3%c3%b0asamnings%20um%20borgaraleg%20og%20stj%c3%b3rnm%c3%a1laleg%20r%c3%a9ttindi.pdf" target="_blank">Önnur skýrsla Íslands um framkvæmd alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi</a> - á ensku (pdf)</span></li> </ul>
10.05.1993Fyrsta og önnur skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum (á ensku)<ul> <li><span><a href="/library/02-Rit--skyrslur-og-skrar/Mannrettindaskyrslur/Fyrsta%20og%20%c3%b6nnur%20sk%c3%bdrsla%20%c3%8dslands%20um%20framkv%c3%a6md%20Samnings%20um%20afn%c3%a1m%20allrar%20mismununar%20gagnvart%20konum%20-%20Copy%20(1).pdf" target="_blank">Fyrsta og önnur skýrsla Íslands um framkvæmd Samnings um afnám allrar mismununar gagnvart konum</a> (pdf á ensku)</span></li> </ul>

Tenglar á skýrslur:

Skýrslur frá alþjóðlegum eftirlitsaðilum

Skýrslur Íslands til alþjóðlegra eftirlitsaðila

Mannréttindi

Alþjóðlegir mannréttindasamningarMannréttindadómstóll EvrópuSkýrslur og athugasemdirAllsherjarúttekt Sameinuðu þjóðanna (UPR)Mannréttindi í utanríkisstefnunniGrænbók um mannréttindi
Síðast uppfært: 15.2.2023
Var efnið hjálplegt?
NeiJá
Takk fyrir

Ábendingin verður notuð til að bæta gæði þjónustu og upplýsinga á vef Stjórnarráðsins. Hikaðu ekki við að hafa samband ef þig vantar aðstoð.

Af hverju ekki?

Hafa samband

Ábending / fyrirspurn
Ruslvörn
Vinsamlegast svaraðu í tölustöfum