Stjórnarskráin

Stjórnarskrá hefur að geyma helstu meginreglur um stjórnskipulag ríkis. Þar er að jafnaði að finna ákvæði um meðferð ríkisvalds, hlutverk helstu handhafa þess og samspil þeirra á milli, auk ákvæða um ýmis grundvallarréttindi borgaranna í samskiptum við ríkisvaldið og hömlur sem lagðar eru við því að á þessi réttindi sé gengið.

Allt frá síðari hluta 19. aldar hafa þrjár stjórnarskrár tekið gildi á Íslandi. Sú fyrsta, stjórnarskrá um hin sérstaklegu málefni Íslands, fengu Íslendingar að gjöf árið 1874 frá Danakonungi í kjölfar stöðulaganna 1871. Með henni var Alþingi veitt löggjafarvald í sérmálum hér á landi sem þó takmarkaðist af neitunarvaldi konungs. Í kjölfar þess að Íslands varð fullvalda ríki með sambandslagasamningnum 1918 fengu Íslendingar sína aðra stjórnarskrá árið 1920 sem bar heitið stjórnarskrá konungsríkisins Íslands. Með fullveldinu varð sjálfstæði Íslendinga að alþjóðalögum staðreynd þótt Ísland hafi áfram verið í konungssambandi við Danmörk. Núgildandi stjórnarskrá, stjórnarskrá lýðveldisins Íslands, var samþykkt af Alþingi með lögum nr. 33/1944 og gekk í gildi við stofnun lýðveldisins á Þingvöllum 17. júní 1944.

Stjórnarskráin skiptist í sjö kafla. Í I. kafla er að finna inngangsákvæði um lýðveldisskipanina sem núverandi stjórnarform íslenska ríkisins og ákvæði um handhöfn þriggja þátta ríkisvalds, II. kafli fjallar um framkvæmdarvaldið, það er forseta Íslands og ráðherra og helstu verkefni þeirra, og III. kafli hefur að geyma ákvæði um skipan Alþingis og alþingiskosningar. Um störf Alþingis er fjallað í IV. kafla. V. kafli er um dómsvaldið, VI. kafli um trúfrelsi og skipan kirkjumála og VII. kaflinn hefur að geyma mannréttindaákvæði auk ákvæða um sjálfsstjórn sveitarfélaga og stjórnarskrárbreytingar. Stjórnarskráin er æðst íslenskra laga. Almenn lög mega ekki brjóta í bága við stjórnarskrána og henni verður ekki breytt með almennum lögum.

Ýmsar breytingar hafa verið gerðar á einstökum köflum stjórnarskrárinnar og afmörkuðum viðfangsefnum undanfarna áratugi, til að mynda breytingar á tilhögun kosninga og kjördæmaskipan, á reglum um starfshætti Alþingis svo og endurskoðun mannréttindakafla stjórnarskrárinnar árið 1995. Þá hafa nokkrar tilraunir verið gerðar til heildarendurskoðunar lýðveldisstjórnarskrárinnar frá gildistöku hennar 1944. Ber þar helst að nefna vinnu sem ráðist var í á tímabilinu 2010-2016 og fól í sér störf stjórnlaganefndar og þjóðfundar, störf og framlagningu tillögu stjórnlagaráðs og frumvarp stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis árið 2012, auk vinnu sérstakrar stjórnarskrárnefndar sem skipuð var á árinu 2013 og framlagningu frumvarps á grundvelli þeirrar vinnu í ágúst 2016.

Í sáttmála Framsóknarflokks, Sjálfstæðisflokks og Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs um ríkisstjórnarsamstarf og eflingu Alþingis frá desember 2017 segir að halda eigi áfram heildarendurskoðun stjórnarskrárinnar í þverpólitísku samstarfi með aðkomu þjóðarinnar. Í janúar 2018 kynnti forsætisráðherra formönnum annarra flokka sem sæti eiga á Alþingi tillögu að fyrirkomulagi stjórnarskrárvinnu á komandi kjörtímabili. Sú tillaga byggist á umræðum sem formenn flokka áttu um þessi mál á síðasta kjörtímabili. Tillagan byggist á þeirri framtíðarsýn að núgildandi stjórnarskrá verði endurskoðuð í heild á þessu og næsta kjörtímabili. Markmiðið er að þegar þessari heildstæðu yfirferð verði lokið endurspegli íslenska stjórnarskráin sem best sameiginleg grunngildi þjóðarinnar og renni traustum stoðum undir lýðræðislegt réttarríki þar sem vernd mannréttinda er tryggð.

Gert er ráð fyrir því að heildarendurskoðun stjórnarskrárinnar verði áfangaskipt. Allir flokkar sem sæti eigi á Alþingi vinni sameiginlega að því að fara skipulega og heildstætt yfir stjórnarskrá lýðveldisins og tillögur sem fram hafa komið á undanförnum árum með það fyrir augum að vinna að breytingartillögum sem lagðar yrðu fyrir Alþingi hverju sinni í breiðri sátt að undangengnu víðtæku samráði. Hliðsjón verður höfð af þeirri miklu vinnu sem lögð hefur verið í endurskoðun á undanförnum árum, sbr. t.d. þjóðfund, stjórnlaganefnd og stjórnlagaráð auk starfa stjórnarskrárnefnda árin 2005-2007 og árin 2013-2016, þeirri miklu samfélagslegu umræðu sem átt hefur sér stað, umræðu og nefndavinnu á Alþingi, auk afstöðu kjósenda að því marki sem hún hefur þegar komið fram. Vinnan verði unnin með eins opnum og gagnsæjum hætti og mögulegt er 

Nánari upplýsingar um málefni stjórnarskrárinnar, þar á meðal upplýsingar um endurskoðunarferlið 2010-2016, hugmynda- og þróunarsögu hennar að öðru leyti, tilvísun í eldri rétt og ítarefni má nálgast á neðangreindum síðum. Lögð er áhersla á að veita yfirsýn yfir þróun einstakra ákvæða og skýringu þeirra, meðal annars í dómum Hæstaréttar Íslands og álitum umboðsmanns Alþingis. Ítarlegar skrár yfir heimildir og vefslóðir leiðbeina um öflun frekari upplýsinga. Markmiðið er að helstu gögn um málefni stjórnarskrárinnar verði aðgengileg á einum stað og uppfærð jafnóðum.