Ávarp á málstofu um áhrif EES-samningsins á íslenskt samfélag

Fundarstjóri, góðir gestir.

 Samningurinn um evrópska efnahagssvæðið er mikilvægasti viðskiptasamningur okkar Íslendinga. 

Raunar má fullyrða að EES-samningur sé einhver mikilvægasti alþjóðasamningur sem við höfum gert.

Það er því fullt tilefni fyrir þá aðila hér á landi sem láta sig alþjóðamál, stöðu Íslands og hagsæld þjóðarinnar varða, að lyfta umræðu um EES-samninginn upp á hærra plan en tíðkast hefur síðustu misserin.

Ég vil því, áður en lengra er haldið, þakka Háskólanum í Reykjavík fyrir þetta framtak; að efla til fundahalda um áhrif EES-samningsins á íslenskt samfélag.

Um þessar mundir er aldarfjórðungur liðinn frá því að EES-samningurinn tók gildi. Þetta er langur tími í sögu okkar sem fullvalda þjóðar.

Í upphafi gerðu margir ráð fyrir því að EES-samningurinn yrði til bráðabirgða. Í dag er hins vegar orðið ljóst að samningurinn er öflugur grunnur fyrir þátttöku í innri markaði Evrópu á jafningjagrundvelli, fyrir þau ríki sem vilja standa utan ESB. Ef horft er til álfunnar í heild, og allra þeirra ríkja sem hafa ríka efnahagslega hagsmuni af samvinnu og góðum samskiptum innan Evrópu, má segja að EES sé tæki sem tekst að tryggja einstaklega farsæl samskipti. 

Þátttaka þriggja EFTA-ríkjanna í  EES er þannig til vitnis um mikilsverðan árangur innan evrópsks samstarfs á breiðum grundvelli og ég tel að við getum verið stolt af því að sem við höfum áorkað þar.  

Það er áhugaverð staðreynd að um þriðjungur Íslendinga er fæddur eftir gildistöku samningsins og líklegt er að stór hluti landsmanna muni vart eftir lífinu fyrir tilkomu EES. Þetta er EES-kynslóðin ef svo mætti að orði komast. 

Við höfum á síðustu 25 árum notið ríkulega góðs af kostum EES-samningsins. Þá er ég ekki bara að vísa til aukningar í landsframleiðslu og ráðstöfunartekna einstaklinga samhliða stórauknum útflutningi og utanríkisverslun almennt.

EES-samningurinn hefur einnig fært okkur umbætur á laga- og samkeppnisumhverfi, bæði fyrir neytendur og atvinnulífið, sem við í dag teljum sjálfsagðar, að ónefndum fjölmörgum tækifærum á sviði vísinda-, rannsókna og menntamála. 

Og kannski er lykilhugtakið hér sjálfsagt. Hvort sem horfum á málin sem neytendur, atvinnurekendur, innflytjendur, útflytjendur, launþegar, fræðimenn eða námsmenn, þá er svo margt í okkar umhverfi og í daglegu lífi sem við teljum sjálfsagt en er í reynd grundvallað á þeim réttindum sem við njótum samkvæmt EES-samningnum.

Þessi staða er alltaf hættuleg. Þegar við teljum eitthvað sjálfsagt eða sjálfgefið þá erum við aldrei nær því að missa það frá okkur.

Og hvað er það sem við eigum á hættu að missa?

EES-samningurinn felur í sér nánast óheftan aðgang að einum stærsta markaði heims.

EES-samningurinn felur í sér að íslensk fyrirtæki keppa á jafnræðisgrundvelli við evrópsk fyrirtæki á þeim sviðum sem samningurinn varðar. Á þessum sviðum er inn- og útflutningur frjáls innan efnahagssvæðisins.

EES-samningurinn felur í sér niðurfellingu toll og afnám tæknilegra viðskiptahindrana sem hafa tvímælalaust haft jákvæð áhrif á helstu útflutningsgreinar okkar.

EES-samningurinn felur í sér að Íslendingar geta búið og unnið hvar sem er á EES-svæðinu, og jafnvel notið elliáranna á Spáni kjósi þeir að gera það, enda tryggja reglur EES-samningsins samræmda og samfellda framkvæmd löggjafar á sviði almannatryggingar.

EES-samningurinn felur í sér að einstaklingar og stofnanir geta tekið þátt í víðtækum samstarfsáætlunum EES og er ávinningur Íslands af þátttökunni er mun meiri en það sem lagt er til áætlananna.

Þetta er að hluta til ávinningur okkar af EES-samningnum. En hvert er gjaldið? Fengum við allt fyrir ekkert, eins og sagt var á sínum tíma?

Kannski ekki, en sú lýsing er þó ekki mjög fjarri lagi.

Á sama tíma og við tökum þátt í innri markaði Evrópu hefur okkur tekist að standa utan við þau svið þar sem við teljum hagsmuni okkar ekki ganga saman við ESB.  Íslenska sjávarútvegsstefnan, sem er ein aðalundirstaða hagkerfis okkar, lifir góðu lifi á okkar eigin forsendum. Sömuleiðis höldum við uppi landbúnaðarstefnu sem hentar séraðstæðum Íslands. 

Við erum ekki hluti af tollabandalagi sambandsins og við getum stundað frjáls viðskipti og gert fríverslunarsamninga við þá aðila sem okkur sýnist.

EES-samningurinn þýðir í raun að Evrópumarkaðurinn er okkar kjölfestumarkaður. Óheftur aðgangur að kjölfestumarkaði okkar, innri markaði Evrópu, hefur veitt okkur frelsi og áræði til að afla nýrra markaða fyrir vörur okkar og þjónustu. Innri markaðurinn er kjölfestan og stöðugleikinn um leið og við leitum tækifæra á nýmörkuðum.

Og vegna þess að við stöndum fyrir utan tollabandalagið getum við leitað nýrra tækifæra í þeim mörkuðum sem nú eru að vaxa hraðast.

Ágætu fundargestir.

EES-samningurinn á sér óvildarmenn og hefur átt um nokkurt skeið. Vegna þess hve góður samningurinn er og hversu vel hann tryggir íslenska hagsmuni, er hann helsta hindrunin í vegi þeirra sem vilja að Ísland gangi í tollabandalag Evrópusambandsins með fullri aðild að sambandinu. Ef EES-samningsins nyti ekki við ættu sjónarmið þessara hagsmunaafla greiðari leið að íslensku þjóðinni.

Með markvissum og þaulskipulögðum hætti hafa ESB-sinnar hér á landi reynt að grafa undan EES-samningnum. Skýrasta dæmið um rangfærslur í þessu skyni eru linnulausar fullyrðingar um að við Íslendingar innleiðum 80-90 prósent af löggjöf Evrópusambandsins.
Og af því að við gerum það, þá gætum við allt eins verið í Evrópusambandinu og haft þá bein áhrif á mótun löggjafarinnar.

Þessu er ítrekað haldið fram og klifað á þessari tölu, 80-90%. Á fyrsta ári mínu sem utanríkisráðherra lét ég gera úttekt á þessu og þá kemur í ljós, svart á hvítu, að frá gildistöku samningsins árið 1994 og til ársloka 2016 þurftum við Íslendingar að innleiða 13,4% af gerðum Evrópusambandsins.

Stærðfræði var aldrei mitt sterkasta fag en ég held að ekki þurfi að vera mikill ágreiningur um það að 13,4% er langt frá því að vera 80-90%. Hér er því um hreina og klára rangfærslu að ræða.

Þá er því einnig ranglega haldið fram að undir EES-samninginn falli öll helstu málefnasvið ESB og við séum því hvort eð er nánast inni í sambandinu en án áhrifa.

Þetta er líka fullkomlega rangt. Mestu skiptir fyrir okkur að við erum ekki hluti af sameiginlegu sjávarútvegsstefnunni sem enginn getur lengur mælt bót. 

En þar fyrir utan þá erum við laus við stefnu ESB þegar kemur að landbúnaði/dreifbýlisþróun, skattamálum, gjaldmiðilssamstarfi, byggðastefnu, réttarvörslu, dóms- og innanríkismálum, tollabandalagi, utanríkistengslum, öryggis- og varnarmálum, fjárhagslegu eftirliti, framlagsmálum og stofnunum.

Af 34 köflum ESB löggjafarinnar, þá eru 10 kaflar að fullu hluti af EES-samningnum og 13 kaflar standa alfarið fyrir utan.

Í stuttu máli erum við aðilar að því sem hentar okkur best en það sem okkur yrði mest íþyngjandi stendur fyrir utan. Þetta er það sem menn áttu við þegar þeir lýstu samningnum sem „allt fyrir ekkert.“

Linnulausar rangfærslur ESB-sinna víkja ekki staðreyndum til hliðar. Innganga í ESB myndi þýða að við tækjum upp 100% af ESB gerðum en ekki 13,4%. Innganga í ESB myndi þýða að allir 34 málaflokkar ESB ættu við um okkur en ekki þeir sem okkur eru hagfelldastir.
Staðreyndin er sú að við erum aðilar að sérsniðnum samningi sem hentar íslenskum hagsmunum ákaflega vel. 

En á allra síðustu misserum hefur þessum óvildarmönnum EES-samningsins borist liðsauki, og sá liðsauki er heldur betur úr óvæntri átt. Hreyfing sem lengst af barðist gegn inngöngu Íslands í ESB hefur nú beint spjótum sínum að EES-samningnum og finnur honum allt til foráttu. Því er haldið fram að samningurinn feli í sér skerðingu á fullveldi Íslands og honum verði að segja upp.

Það er kaldhæðnislegt að ESB-sinnar og þessir sjálfskipuðu fullveldisverðir hafi sameinast um að koma EES-samningnum fyrir kattarnef. Þótt endamarkið sé ekki hið sama hjá þessum hópum hafa þeir sameiginlega hagsmuni af því að ryðja EES-samningnum úr vegi.
Ef þessum hreyfingum tekst sameiginlegt ætlunarverk sitt þá stöndum við Íslendinga frammi fyrir tveimur kostum þegar kemur að því að tryggja hagsmuni okkar á þessum kjölfestumarkaði okkar í Evrópu.

Annars vegar með inngöngu í ESB með öllu því sem aðild fylgir, þ.á m. sameiginlegu sjávarútvegsstefnunni og tollabandalaginu. Hinn kosturinn væri tvíhliða samningur við Evrópusambandið. Við sjáum hvernig fimmta stærsta efnahagsveldi heims, Bretlandi, gengur að gera tvíhliða samning við ESB. 

Dettur einhverjum í hug að Ísland gæti upp á eigin spýtur náð samningi við ESB um sambærileg eða betri kjör en þau sem við njótum samkvæmt EES-samningnum? Og höfum í huga að kjör eru ekki bara tollaprósentur. Fyrir íslenskan útflutning til Evrópu skipta tæknilegar hindranir mun meira máli í flestum tilvikum.

Það er í þessu sambandi fyllsta ástæða til að rifja upp og taka undir orð þáverandi forsætisráðherra, Davíðs Oddssonar, þegar EES-samningurinn var í höfn, að við hefðum aldrei náð viðlíka samningi nema í samfloti með öðrum EFTA-ríkjum. Þau sannindi áttu við þá og þau eiga við í dag enn frekar.

En þýðir þetta að EES-samningurinn sé fullkominn og hafinn yfir gagnrýni?

Nei, svo sannarlega ekki. 

Við eigum stöðugt að leita leiða til að bæta framkvæmd hans og sníða af honum þá ágalla sem fyrir kunna að finnast. Á síðustu tveimur árum höfum við verið að efla hagsmunagæslu okkar við mótun löggjafar sem tekin er upp í EES-samninginn. Við leggjum alla áherslu á að standa vörð tveggja stoða kerfi EES-samningsins sem felur í sér að við höfum okkar eigin eftirlitsstofnun og okkar eigin dómstól. Þetta eru öflugar stofnanir sem eiga að njóta trausts sem undirstaða samningsins.

Ég vék að því áður að ekkert gerist sjálfkrafa og það er á okkar ábyrgð að nýta þau mörgu tækifæri sem EES-samningurinn veitir okkur. Öflug þátttaka og virk hagsmunagæsla eru lykillinn að árangri í EES-samstarfinu, eins og á öðrum alþjóðlegum vettvangi. Það þýðir ekki að sitja á hliðarlínunni þó að samningurinn sé okkur hagfelldur. 

Það verður að leggja sérstaka áherslu á öfluga hagsmunagæslu á fyrri stigum löggjafarferlis ESB, þegar besta tækifærið gefst til að hafa áhrif á löggjöfina.

Við þurfum að standa vörð um tveggja stoða kerfið sem var og er grundvallarforsenda fyrir EES-samningnum. Þótt vissulega sé svigrúm til að finna sameiginlegar lausnir þá verðum við að halda fast um taumana í þessu efni.

Við þurfum enn frekar að gæta okkar hagsmuna þegar kemur að uppbyggingarsjóði EES.

Það er einnig okkar markmið að koma á fullri fríverslun með fisk en ESB hefur þráast við að fella niður tolla á tilteknar fiskafurðir.

Við þurfum einnig að gera ríkari kröfu á að innleiðing ESB-gerða sé samræmd á EES-svæðinu, en sterkar vísbendingar eru uppi um að brotalamir séu á efnislegri innleiðingu í ákveðnum ESB-ríkjum. Ég hvet íslenska fræðimenn til að skoða þau mál sérstaklega. 

Með bættri framkvæmd samningsins þá getur Ísland skapað sér betri stöðu til að fá undanþágur eða sértækar aðlaganir á löggjöf ESB þar sem miklir hagsmunir eru í húfi.  Sú ríkisstjórn sem nú situr hefur sett á oddinn að hrinda í framkvæmd endurbótum á framkvæmd EES-samningsins og við vinnum nú eftir markvissri aðgerðaráætlun. 

Meðal átaksverkefna hefur verið ýtt úr vör að undanförnu til að bæta framkvæmd EES-samningsins er svokallaður EES-gagnagrunnur, sem er miðlægt hópvinnutæki stjórnsýslunnar. Til að auka gagnsæi og þekkingu á EES-málum stendur til að koma á fót upplýsingaveitu fyrir almenning, Alþingi og hagsmunaaðila sem byggð verður á gagnagrunninum. Þar verður hægt að skoða stöðu löggjafar ESB sem varðar Ísland. 

Þá má nefna að nú er forgangslisti ríkisstjórnarinnar samþykktur árlega. Þar eru tilgreind þau mál í lagasetningarferli hjá ESB sem metin eru sem forgangsmál út frá íslenskum hagsmunum. Sérstaklega er fylgst með þeim málum og tryggt að sjónarmiðum íslenskra stjórnvalda sé komið á framfæri. Til að svo megi verða verður auknu fjármagni varið til starfsemi sendiráðs Íslands í Brussel og fulltrúum fagráðuneyta fjölgað þar, til að sinna þessari bráðnauðsynlegu hagsmunagæslu. Þetta er afar brýnt.

Góðir fundargestir.

Á tímamótum er gagnlegt að líta um öxl en ekki síður fram á veginn. Við eigum að keppa að því marki að gera enn betur þegar EES-samningurinn er annars vegar; við eigum að horfa gagnrýnum augum á okkar eigin verk og finna leiðir til að tryggja betri framkvæmd samningsins og skoða reglulega kosti og galla aðildar okkar að samningnum.

Af þessari ástæðu ákvað ég í tilefni af skýrslubeiðni á Alþingi sl. vor að skipa starfshóp undir forystu Björns Bjarnasonar til vinna skýrslu um aðild Íslands að EES-samningnum og meta kosti og galla aðildar. Það er von mín að skýrsla starfshópsins lyfti umræðu um EES-samninginn á hærra plan en verið hefur síðustu misseri.

Við skulum hafa í huga að stór hluti íslensku þjóðarinnar þekkir ekki tilveruna án þess að njóta þeirra réttinda sem EES-samningurinn kveður á um. Upplýst umræða um kosti og galla aðildar okkar að samningnum mun vonandi hrinda aðför þeirra ólíku hagsmunaafla sem nú hafa sameinast um að koma EES-samningnum fyrir kattarnef.

Það var mikið gæfuspor á 75 ára afmæli fullveldisins að við skyldum nýta forræði okkar yfir eigin málum til að gera alþjóðasamning á okkar eigin forsendum, sérsniðinn að okkar hagsmunum. 

Ég er þess fullviss að málefnaleg og vönduð skoðun á 25 ára reynslu okkar af EES-samninginn mun sýna ótvíræðan ávinning af aðild okkar en jafnframt verða okkur hvatning til að bæta framkvæmd samningsins enn frekar.

Ég þakka áheyrnina og ítreka þakkir til Háskólans í Reykjavík fyrir að efna til umræðu um þessi mikilvægu mál.