Ávarp utanríkisráðherra á Varðbergsfundi um málefni Norðurslóða 28. maí 2025

Ávarp utanríkisráðherra á Varðbergsfundi um málefni Norðurslóða 28. maí 2025

Norðurslóðir í breyttum heimi

Góðir gestir,

Ég vil byrja á að þakka Norðurslóðaneti, Háskólanum á Akureyri, Stofnun Vilhjálms Stefánssonar og Varðbergi fyrir að skipuleggja þennan fund.

Hér á Akureyri hafa safnast saman helstu sérfræðingar og stofnanir okkar í málefnum norðurslóða og því afar vel til fundið að halda þennan fund einmitt hér. Ég styð heilshugar að hér – steinsnar frá Norðurheimskautsbaugnum – sé miðstöð þekkingar okkar á málefnum norðurslóða og ég styð eindregið við frekari uppbyggingu á þessu sviði enda styður utanríkisráðuneytið við stofnanir og verkefni hér fyrir norðan með beinum hætti.

Yfirskrift þessa fundar, Norðurslóðir í breyttum heimi, fangar eina af mikilvægustu áskorunum Íslands nú á tímum – við búum á norðurslóðum og allt umhverfi okkar er að breytast og þær breytingar hafa áhrif á öryggi okkar og lífsviðurværi.

Skoðum stóru myndina. Loftslagsbreytingar hafa áhrif alls staðar í heiminum en alveg sérstaklega á norðurslóðum. Hlýnun svæðanna í kringum norðurskautið er fjórum sinnum hraðari en annars staðar á hnettinum. Siglingaleiðir opnast hraðar en nokkurn óraði fyrir.

Þessi þróun hefur áhrif á hafið og á umferð um hafið. Þar nægir að nefna súrnun hafsins, afkomu og göngur fiskistofna, siglingar, veðurfar og ísalög. Nú þegar erum við farin að sjá aukna siglingu gámaskipa norðausturleiðina meðfram Rússlandi og skemmtiferðaskipa um norðurslóðir. Fiskiskipum fjölgar einnig á sama tíma og samkeppni um nýtingu hafsins eykst. Þetta hefur allt bein áhrif á Ísland, hagsæld og öryggi.

Á meðan hlýnun jarðar opnar upp hafið fyrir norðan okkur þá horfum við upp á hraðfara kólnun og afturför í alþjóðasamskiptum sem birtist hvað skýrast í allsherjarinnrás Rússa í Úkraínu og sífelldum skæruárásum þeirra á Evrópuríki – hvort sem er í netheimum eða raunheimum, jafnvel með aðstoð glæpahópa. Þetta hefur skapað öldurót í öryggis- og varnarmálum sem ekki sér fyrir endann á. Líka á Íslandi.

Ágætu ráðstefnugestir,

Lengi vel stóðu vonir til að hægt væri að lágmarka spennu á norðurslóðum. Sú von er brostin og fátt bendir til að það breytist í bráð.

Við finnum fyrir því hér í Norður-Atlantshafinu hvernig jarðskjálftar í stórveldapólitíkinni skekja svæði heimshorna á milli. Frá því Rússar réðust inn í Úkraínu hafa Kínverjar fylgst grannt með viðbrögðum Vesturlanda. Hvort þau muni að endingu láta yfirgang Rússa gegn grannríki yfir sig ganga.

Hér nær okkur eru Rússar að byggja upp nýjar herstöðvar við landamærin að Finnlandi og fjölga herstöðvum á norðurslóðum. Áætlanir þeirra gera ráð fyrir enn frekari hernaðaruppbyggingu í norðri. Á sama tíma er samvinna Rússlands og Kína á norðurslóðum að aukast, þar á meðal hernaðarleg samvinna. Við þurfum að fylgjast grannt með þeirri framvindu á komandi árum.

Norðurslóðir skipta Ísland miklu máli en leikreglur í alþjóðakerfinu eru okkur lífsspursmál. Eftir tortímingu tveggja heimsstyrjalda byggðu ríki heims upp alþjóðakerfi sem grundvallast á virðingu fyrir alþjóðalögum, ýtir undir stöðugleika og hvetur til friðsamlegra samskipta ríkja. Viðskiptafrelsi er mikilvægur þáttur í þessu kerfi, þar sem vörur og þjónusta flæða hindrunarlítið milli landa, öllum til góða.

Það eru ekki síst fámennari ríki á borð við Ísland sem hafa notið góðs af alþjóðakerfi grundvölluðu á alþjóðalögum.  Þetta kerfi hefur tryggt okkur sambærilegt aðgengi að alþjóðlegum mörkuðum og stærstu ríkin í gegnum samninga gerða á grunni Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar. Við höfum getað staðið á rétti okkar, til dæmis hvað varðar fiskveiðilögsöguna, án þess að hafa áhyggjur af því að það geti komið okkur í koll eða ógnað tilveru okkar sem sjálfstæðrar þjóðar.

Veröld þar sem minni þjóðir þurfa að hafa áhyggjur af því að styggja ekki þær stærri eða lúta ægivaldi þeirra í öllu er ekki veröld sem við Íslendingar sækjumst eftir.

Hér á norðurslóðum hefur árásarhegðun Rússa í Úkraínu og gagnvart vesturlöndum orðið þess valdandi að Norðurskautsráðið er nánast óstarfhæft. Það er mjög bagalegt. Miklu skiptir þó, að sú mikilvæga vinna sem fram fer í vinnuhópunum hafi hafist að nýju, enda er það hjarta Norðurskautsráðsins að stuðla að rannsóknum og gagnaöflun á þessu risastóra svæði íbúum þess til hagsbóta. Mörg ykkar sem hér taka til máls í dag eru þátttakendur í því ómetanlega starfi. Rússar eru mikilvægur hluti af þessu markmiði og einnig því að viðhalda stöðugleika, sjálfbærni og samvinnu á norðurslóðum – en Pútín hefur með framgöngu sinni dæmt þá úr leik í þessu samstarfi. Engar líkur eru á að það breytist í náinni framtíð.

Á sama tíma eru vinir okkar í vestri því miður að flækja þessa mynd sem ég hef verið að draga upp. Frá stríðslokum hafa lýðræðisríkin haldið uppi vörnum fyrir alþjóðakerfi byggðu á alþjóðalögum. Ásælni Bandaríkjaforseta í garð Grænlands  skapar ákveðna óvissu í þeim efnum. Það verður aldrei endurtekið nógu oft að það á að virða fullveldi ríkja. Það á að virða alþjóðalög. Þetta verður að vera ófrávíkjanleg grundvallarafstaða lýðræðisríkja. Norðurskautaríkin sjö eiga og þurfa að vinna náið saman að því að tryggja stöðugleika og hagsæld á norðurslóðum.

Við þurfum að vinna í samræmi við þá staðreynd að við erum nú á gráu svæði milli friðar og átaka, laga og lögleysu. Við þær aðstæður verðum við að treysta varnir landsins. Ísland er ekki með her en við erum með varnir. Við treystum varnir okkar með aðildinni að Atlantshafsbandalaginu, með varnarsamningnum við Bandaríkin og með síauknu samstarfi við vina- og bandalagsríki okkar á Norðurlöndum og öðrum löndum í kringum okkur, ekki síst á norðurslóðum

Við reiðum okkar á að bandalagsríkin komi okkur til varnar og þau reiða sig á stuðning okkar við að athafna sig á og við Ísland. Við útvegum Atlantshafsbandalaginu ratsjármynd af flugsvæðum í kringum Ísland.

Við erum að koma okkur upp strandratsjám, sem horfa á umferð á haffletinum, höfum fjárfest í ómönnuðum kafbáti, eflt tengsl við flotaherstjórn Atlantshafsbandalagsins, styrkt samráð við greiningadeildir flota og  styðjum við kafbátaleit á stóru svæði í kringum okkur. Kafbátaleitarflugvélar Bandaríkjanna og annarra ríkja skima stöðugt undirdjúpin til að koma í veg fyrir að rússneskir kafbátar með kjarnorkuvopn komist óséðir suður fyrir land til að ógna Evrópu og Bandaríkjunum.

Bandalagsríkin okkar koma nokkrum sinnum á ári til að halda uppi loftrýmisgæslu við landið. Við höfum byggt upp aðstöðu fyrir áhafnir flugsveita og munum halda því áfram til að styðja við störf þeirra í okkar þágu.

Ríkisstjórnin og í reynd Alþingi allt gerir sér grein fyrir þessum breytingum og mikilvægi þess að við lögum okkur að nýjum aðstæðum. Þær krefjast þess að við gerum meira til að tryggja eigið öryggi til skemmri og lengri tíma.

Þess vegna voru öryggis- og varnarmálin sett á oddinn strax í stjórnarmyndunarviðræðunum og ákveðið að lögð yrði fram skýr varnarmálastefna. Samráðshópur þingmanna úr öllum flokkum vinnur þessa stundina að því að skoða inntak og áherslu slíkrar stefnu, sem auðvitað byggir m.a. á þeirri staðreynd að landfræðileg staða Íslands á norðurslóðum og Norður-Atlantshafið hefur fengið aukið vægi í breyttum heimi.

Hvað sem öðru líður er ljóst að við þurfum að efla varnir Íslands verulega. Það er sama niðurstaða og öll önnur ríki í kringum okkur hafa komist að. Vegna herleysis okkar þá munum við að einhverju leyti gera þetta með öðrum hætti en aðrir. Þjóðaröryggi, hverfist um virkar utanríkistefnu, trúverðugar varnir, áfallaþol og almannvarnir. Við þurfum að horfa með víðtækari hætti á þessa þætti, að við höfum getu og viðbúnað sem nær til landsins alls, líka hér á Norðurlandi, þegar við horfum til innviða, birgða og getu, sem nýtist við varnir en einnig borgaralegra verkefni. Má í því samhengi nefna viðbragðsgetu Landhelgisgæslunnar sem skiptir máli fyrir alla landsmenn.

Kæru gestir,

Við viljum að það ríki friður og stöðugleiki á norðurslóðum. Eins og nú háttar til – og mun gera til langrar framtíðar – þá verður friðurinn helst tryggður með öflugum fælingarmætti sem kemur í veg fyrir átök. Við munum áfram róa að því öllum árum að treysta í sessi alþjóðalög og reglur. Það varðar okkar ítrustu þjóðarhagsmuni, þar á meðal yfirráðin yfir landhelginni.

Þegar við styðjum við Úkraínumenn í þeirra varnarbaráttu gegn innrásarher Rússa þá erum við jafnframt að styðja gildi alþjóðalaga í samskiptum ríkja. Við gerum það sama þegar við mótmælum framferði Ísraela á Gaza. Og við hvetjum líka bandamenn okkar til að vinna staðfastlega að almennri virðingu fyrir hinu alþjóðlega regluverki. Það er í þágu okkar þjóðarhagsmuna.

Það má ekki missa sjónar af áskorunum og ógnum sem snúa að umhverfinu, ekki síst hafinu, sameign þjóðarinnar, sem er uppspretta hagsældar og hugvits.

Hraðfara loftslagsbreytingar, eyðing líffræðilegs fjölbreytileika, taumlaus sókn í náttúruauðlindir eru málefni sem eru og verða áfram kjarnamál fyrir okkar öryggi og afkomu, til skemmri og lengri tíma.

Ég hef hér farið yfir alvarlegar áskoranir sem við stöndum frammi fyrir og hvernig við erum staðráðin í að mæta þeim. Góðu fréttirnar eru þær að við eigum trausta bandamenn sem vinna með okkur og leggja nú miklu meiri áherslu á norðurslóðir en áður. Það hefur orðið vitundarvakning á Íslandi í varnar- og öryggismálum að undanförnu; við höfum þjóðina með okkur.

Áskoranir hvetja okkur til dáða. Miklar áskoranir hvetja okkur til enn meiri dáða. Ég er sannfærð um að umræðan hér á Akureyri í dag muni reynast mikið og gott veganesti fyrir þá vinnu sem er framundan hjá okkur öllum.