Stefna í málefnum sveitarfélaga 2024-2038

Stefnumótandi áætlun ríkisins í málefnum sveitarfélaganna stuðlar að samræmdri stefnumótun ríkis og sveitarfélaga. Í sveitarstjórnarlögum er kveðið á um að ráðherra sveitarstjórnarmála leggi fram tillögu um stefnu í málaflokki sveitarfélaga til 15 ára í senn og aðgerðaáætlun til fimm ára í senn á minnst þriggja ára fresti. Fyrsta áætlunin af þessu tagi var unnin í þéttri samvinnu fulltrúa ríkis og sveitarfélaga fyrir árin 2019-2033 ásamt aðgerðaáætlun til fimm ára. 

• Stefnumótandi áætlun í málefnum sveitarfélaga fyrir árin 2024-2038 ásamt aðgerðaáætlun til fimm ára var samþykkt á Alþingi þann 5. desember 2023 
• Vefsvæði um sameiningar sveitarfélaga

Meginmarkmið áætlunarinnar eru að byggja upp öflug, sjálfbær sveitarfélög um land allt. Aðgerðaáætlun stefnunnar hefur að geyma 18 aðgerðir á sviði fjármála, þjónustu, lýðræðis og stafrænnar umbreytingar. Helstu nýmæli aðgerðaáætlunarinnar felast í því að innan hennar eru aðgerðir á ábyrgð annarra ráðuneyta í þágu ungra barna, fólks með fötlun og umhverfis. Rétt eins og í fyrri áætlun ber Samband íslenskra sveitarfélaga einnig ábyrgð á nokkrum aðgerðum, m.a. um lýðræðisvirkni, stafræna umbreytingu og fagteymi vegna einelti, kynferðislegrar áreitni og kynbundins ofbeldis í garð kjörinna fulltrúa.

Hér á eftir fara upplýsingar um framkvæmd aðgerða innan gildandi áætlunar.

A. Sjálfbær þróun sveitarfélaga

1. Sveitarfélög á Íslandi verði öflug og sjálfbær og ýti undir lýðræðislega virkni íbúa

Verkefnismarkmið: Viðmið um sjálfbæra þróun sveitarfélaga á sviði fjármála og samfélags verði mótuð í samræmi við heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna um að stuðla að því að þörfum nútímans sé mætt án þess að gengið sé á gæði komandi kynslóða. Með vísun til þriggja stoða sjálfbærni, á sviði fjármála, samfélags og umhverfis, verði viðmið um sjálfbærni á sviði umhverfis mótuð innan starfshóps um markvissari árangur og sjálfbærni sveitarfélaga í málaflokki umhverfis- og loftslagsmála, sbr. aðgerð 7 hér á eftir. 
Stutt lýsing: Aðgerðin feli í sér skipun tveggja starfshópa, annars vegar um mótun viðmiðs um sjálfbærni sveitarfélaga á sviði fjármála og hins vegar um sjálfbærni sveitarfélaga á sviði samfélags. Viðmið á sviði fjármála miði að því að tekjur standi undir lögbundinni þjónustu, áföllum og framtíðaráskorunum sveitarfélaga. Viðmið á sviði samfélags feli í sér verndun menningarlegra, félagslegra og umhverfislegra verðmæta.
Ábyrgð: Innviðaráðuneytið.
Samstarfsaðilar: Samband íslenskra sveitarfélaga, fjármála- og efnahagsráðuneyti, menningar- og viðskiptaráðuneyti og forsætisráðuneyti. 
Tímabil: 2024–2025.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist ríkisstjórnarsáttmála, áætlunum innviðaráðuneytisins á sviði byggða-, samgöngu-, skipulags- og húsnæðismála og 11. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar byggðir og samfélög.

Staðan í júlí 2025: Ekki hafið.

Samstarfsnefnd ríkis og sveitarfélaga (Jónsmessunefnd) fól samráðsnefnd ríkis og sveitarfélaga um opinber fjármál að gera tillögu um sameiginleg viðmið um fjárhagslega sjálfbærni. Sú vinna hefur verið á bið á meðan unnið er að því að samræma reikningsskil sveitarfélaga sem er mikilvægur þáttur í þessari vinnu, ásamt því að fjármálakafli sveitarstjórnarlaga er nú til endurskoðunar, sbr. aðgerðir 2 og 4 í stefnumótandi áætlun í málefnum sveitarfélaga. Gert er ráð fyrir að vinna við mótun viðmiða um umhverfislega og samfélagslega sjálfbærni sveitarfélaga fari af stað haustið 2025.

2. Endurskoðun sveitarstjórnarlaga

Verkefnismarkmið: Ákveðnir kaflar sveitarstjórnarlaga verði endurskoðaðir til að fylgja eftir framþróun í starfsemi sveitarfélaga og tryggja að ákvæði laganna séu skýr og aðgengileg.
Stutt lýsing: Endurskoðunin beinist einkum að ákvæðum um fjármál sveitarfélaga, birtingu fyrirmæla, þátttöku í atvinnurekstri, samráði við íbúa, heimildum um persónuupplýsingar, reikningsskilum, siðareglum og hagsmunaskráningu. Jafnframt verði hugað að sambærilegri framsetningu fjármála ríkis og sveitarfélaga. Metið verði hvernig eftirliti með stjórnsýslu sveitarfélaga og störfum eftirlitsnefndar með fjármálum sveitarfélaga verði best fyrir komið. Lagarammi landshlutasamtaka sveitarfélaga verði skýrður ásamt því að skoðaðar verði reglur um samvinnu sveitarfélaga. Síðast en ekki síst verði tekin afstaða til ábendinga verkefnisstjórnar um starfsaðstæður kjörinna fulltrúa um kjaraákvæði og fleiri ákvæði sveitarstjórnarlaga um starfsaðstæður kjörinna fulltrúa. Skipaður verði starfshópur til að hafa yfirumsjón með vinnunni ásamt því að gert verði ráð fyrir aðkeyptri vinnu sérfræðinga.
Ábyrgð: Innviðaráðuneytið.
Samstarfsaðilar: Samband íslenskra sveitarfélaga.
Tímabil: 2019–2026.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin verði að hluta til framhaldsaðgerð frá fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist ríkisstjórnarsáttmála, 11. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar borgir og samfélög og 16. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um frið og réttlæti.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Endurskoðun sveitarstjórnarlaga hófst á árinu 2024. Vinnunni er skipt í fjóra hluta: (1) almennar umbætur, (2) birtingu reglna, starfsaðstæður kjörinna fulltrúa, upplýsingamiðlun og íbúalýðræði (3) fjármálakafla og (4) atvinnuþátttöku sveitarfélaga. Tveir vinnuhópar hafa voru starfandi vegna 2. og 3. hluta verkefnisins. Vinnuhópur 2 lauk störfum á árinu og hefur skilað tillögum sínum. Þá hafa verið haldnar vinnustofur í öllum átta landshlutum kjörnum sveitarstjórnarfulltrúum og stjórnendum og starfsfólki sveitarfélaga, landshlutasamtaka og byggðasamlaga sem hluti af samráði og til að fá innlegg inn í endurskoðun á þeim kafla sveitarstjórnarlaga sem snýr að samvinnu sveitarfélaga. 

Áform um breytingar á sveitarstjórnarlögum voru birt í samráðsgátt stjórnvalda í maí sl. og lauk samráði um þau í júní. Þar voru jafnframt birt kynningar og minnisblöð um einstaka hluta endurskoðunarinnar. Gert er ráð fyrir að frumvarp um endurskoðun laganna verði birt í samráðsgátt haustið 2025 og lagt fram á Alþingi að samráði loknu.

3. Endurskoðun tekjustofna

Verkefnismarkmið: Tekjustofnar sveitarfélaga verði endurskoðaðir til að styrkja fjárhagslegan grundvöll þeirra til lengri tíma.
Stutt lýsing: Byggt verði á upplýsingum úr vinnu tekjustofnanefndar við mat á því hvort hægt sé að styrkja núverandi tekjustofna sveitarfélaga og leita lausna til að auka fjárhagslega sjálfbærni þeirra. Niðurstaða vinnunnar verði nýtt til breytinga á lögum um tekjustofna sveitarfélaga. Jafnframt verði unnið að endurskoðun vinnubragða og samráðs ríkis og sveitarfélaga um opinber fjármál. Skoðað verði hvort ástæða sé til að gera ráð fyrir sérstökum tekjustofni vegna reksturs almenningssamgangna.
Ábyrgð: Innviðaráðuneytið.
Samstarfsaðilar: Fjármála- og efnahagsráðuneytið og Samband íslenskra sveitar­félaga.
Tímabil: 2024.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin verði framhaldsaðgerð frá fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist ríkisstjórnarsáttmála og 11. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar borgir og samfélög.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Innviðaráðherra skipaði verkefnisstjórn um endurskoðun tekjustofna sveitarfélaga og regluverks Jöfnunarsjóðs til að stuðla að fjárhagslegri sjálfbærni sveitarfélaga í 2021. Verkefnisstjórnin náði ekki sameiginlegri niðurstöðu en eftir hana liggur þó yfirgripsmikil kortlagning á tekjustofnum sveitarfélaga, áskorunum og tækifærum á þessu sviði. Nokkrir þættir úr vinnu verkefnisstjórnarinnar eru þegar í farvegi.
i. Frumvarp um endurskoðun regluverks Jöfnunarsjóðs var lagt fram á Alþingi í mars 2025.
ii. Unnið hefur verið að frumvarpi um afnám undanþágu gagnvart fasteignaskattskyldu á virkjunarmannvirkjum. Áform um frumvarpið hafa verið birt í samráðsgátt stjórnvalda. Gert er ráð fyrir að frumvarp verði lagt fram á Alþingi haustið 2025.
iii. Unnið hefur verið að endurskoðun fjármálakafla sveitarstjórnarlaga sbr. aðgerð 4.
iv. Samband íslenskra sveitarfélaga vinnur að sjálfbærnilíkani um fjárhag sveitarfélaga með fyrirtækinu Analytica.
v. Ríki og sveitarfélög komust að samkomulagi um kostnaðarskiptingu vegna þjónustu við fatlað fólk í lok árs 2023. Einnig hafa ríki og sveitarfélög komist að samkomulagi um að málefni barna með fjölþættan vanda verði færð frá sveitarfélögum til ríkis.
Samstarfsnefnd ríkis og sveitarfélaga (Jónsmessunefnd) hefur umsjón og eftirlit með áframhaldandi vinnu við endurskoðun tekjustofna sveitarfélaga.

4. Endurskoðun fjármálaviðmiða

Verkefnismarkmið: Lagaákvæði um fjármál sveitarfélaga verði endurskoðuð.
Stutt lýsing: Afstaða verði tekin til fyrirliggjandi tillagna starfshóps um endurskoðun fjármálakafla sveitarstjórnarlaga. Með aðgerðinni verði stuðlað að sátt um lokaniðurstöðu hópsins. Í framhaldi af því renni niðurstaðan inn í endurskoðun sveitarstjórnarlaga.
Ábyrgð: Innviðaráðuneytið og Samband íslenskra sveitarfélaga.
Samstarfsaðilar: Fjármála- og efnahagsráðuneyti og Samband íslenskra sveitarfélaga.
Tímabil: 2024.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin verði framhaldsaðgerð frá fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist ríkisstjórnarsáttmála og 11. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar borgir og samfélög.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Unnið er að endurskoðun fjármálaviðmiða sveitarfélaga innan þriðja undirhóps um yfirstandandi endurskoðun sveitarstjórnarlaga, þ.e. um fjármálakafla laganna. Áform um endurskoðun sveitarstjórnarlaga hafa verið birt í samráðsgátt stjórnvalda ásamt minnisblaði um helsti atriði sem tekin hafa verið til endurskoðunar fjármálakafla laganna.

5. Endurskoðun regluverks Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga

Verkefnismarkmið: Stuðlað verði að markvissari og réttlátari úthlutun úr Jöfnunarsjóði sveitarfélaga.
Stutt lýsing: Lokið verði við gerð frumvarps til heildarlaga um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga í því skyni að skapa traustari umgjörð um starfsemi sjóðsins og úthlutanir úr honum. Frumvarpið verði unnið á grundvelli niðurstaðna starfshóps tekjustofnanefndar um endurskoðun á regluverki sjóðsins. Markmið breytingarinnar verði að stuðla að markvissari jöfnun, einfalda skipulag sjóðsins og stuðla að því að hann fylgi þróun sveitarfélagagerðarinnar. Við endurskoðun regluverks verði byggðasjónarmiðum áfram haldið á lofti.
Ábyrgð: Innviðaráðuneytið.
Samstarfsaðilar: Samband íslenskra sveitarfélaga og fjármála- og efnahagsráðuneyti.
Tímabil: 2024.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin verði framhaldsaðgerð frá fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist ríkisstjórnarsáttmála, húsnæðisstefnu innviðaráðuneytis og 11. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar borgir og samfélög.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Frumvarp til nýrra laga um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga var lagt fram árið 2023 en ákveðið var að að setja það á ís vegna málaferla Reykjavíkurborgar gagnvart sjóðnum. Dómur féll í málinu 20. nóvember 2024 og var ríkið sýknað af öllum kröfum borgarinnar.

Frumvarpið var því lagt fram á Alþingi í annað sinn í mars 2025 eftir opið samráð, með nokkrum breytingum til að koma til móts við ábendingar og athugasemdir. Markmiðið með frumvarpinu er að bæta gæði jöfnunar, einfalda útreikninga og skipulag sjóðsins og tryggja að sjóðurinn fylgi þróun sveitarfélagagerðar. Sjá nánar um feril málsins á Alþingi hér.

6. Ferill kostnaðarmats

Verkefnismarkmið: Tryggður verði faglegur ferill kostnaðarmats lagafrumvarpa og annarrar opinberrar stefnumótunar þegar kostnaður gæti fallið á sveitarfélögin.
Stutt lýsing: Skipaður verði starfshópur til að skilgreina feril kostnaðarmats í því skyni að tryggja sátt um matið og fjármögnun viðkomandi verkefna. Gengið verði út frá því að kostnaðarmatið feli í sér skýrar þjónustukröfur, mat á fjárhagslegum áhrifum og fullnægjandi upplýsingar um fjármögnun. Jafnframt verði matið ávallt borið undir Samband íslenskra sveitarfélaga til umsagnar í samræmi við 129. gr. sveitarstjórnarlaga um kostnaðarmat. Starfshópurinn taki afstöðu til þess hvernig farið verði með úrlausn ágreiningsmála milli ríkis og sveitarfélaga um kostnaðarmat.
Ábyrgð: Innviðaráðuneytið.
Samstarfsaðilar: Samband íslenskra sveitarfélaga, fjármála- og efnahagsráðuneyti og önnur hlutaðeigandi ráðuneyti.
Tímabil: 2024.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist 11. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar borgir og samfélög.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Skipaður var starfshópur innviðaráðuneytisins, fjármála- og efnahagsráðuneytisins og sveitarfélaga sem var falið að skilgreina feril kostnaðarmats í þeim tilgangi að tryggja sátt um matið og fjármögnun viðkomandi verkefna og að gætt yrði þess að mat á fjárhagsáhrifum feli ávallt í sér skýrar þjónustukröfur og fullnægjandi upplýsingar um fjármögnun. Þá bar hópnum að sjá til þess að verkferlar yrðu með þeim hætti að matið verði ávallt borið undir Samband íslenskra sveitarfélaga til umsagnar og síðast en ekki síst bar starfshópnum að taka afstöðu til þess hvernig farið yrði með úrlausn ágreiningsmála milli ríkis og sveitarfélaga um mat á fjárhagsáhrifum. 

Frumvarp um breytingar á sveitarstjórnarlögum (mat á fjárhagslegum áhrifum á sveitarfélög) sem byggist á tillögum starfshópsins var birt í samráðsgátt stjórnvalda í febrúar 2025. Frumvarpið felur í sér skýrari feril um mat á fjárhagslegum áhrifum lagafrumvarpa og annarra stjórnvaldsfyrirmæla á sveitarfélög. Auk þess er lögð til ný leið til að leysa úr ágreiningsmálum milli ríkis og sveitarfélaga um slíkt mat, þ.e. að aðilar geti tekið slíkan ágreining fyrir í samráðsnefnd ríkis og sveitarfélaga (Jónsmessunefnd). Skýrsla starfshópsins var birt í samráðsgáttinni samhliða frumvarpinu. 

Að loknu opnu samráði var frumvarpið lagt fram á Alþingi í mars 2025. 

7. Markvissari árangur á sviði umhverfis- og loftslagsmála

Verkefnismarkmið: Aðgerðir sveitarfélaganna á sviði umhverfis- og loftslagsmála verði kortlagðar í því skyni að skapa grundvöll fyrir markvissari árangri, samtali og samstarfi á þessu sviði.
Stutt lýsing: Á grundvelli yfirlitsins verði mótaðar tillögur um samhæfð vinnubrögð og frekari aðgerðir til að tryggja markvissari árangur við að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda út í andrúmsloftið, auka viðnámsþol og aðlaga sveitarfélögin að framkomnum og væntanlegum afleiðingum loftslagsbreytinga. Stuðlað verði að bættum umhverfisgæðum og heilnæmara umhverfi með sérstakri áherslu á loftgæði og stuðningi við vistvænan lífsstíl almennings í allri starfsemi sveitarstjórnarstigsins.
Ábyrgð: Umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneyti.
Samstarfsaðilar: Innviðaráðuneyti og Samband íslenskra sveitarfélaga.
Tímabil: 2024–2026.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist ríkisstjórnarsáttmála, áætlunum innviðaráðuneytis á sviði byggða-, samgöngu-, skipulags- og húsnæðismála, 13. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aðgerðir í loftslagsmálum, 14. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um líf í vatni, 15. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um líf á landi og aðgerðaáætlun ríkisins í loftslagsmálum.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Verkefnið er unnið í teymi með fulltrúum frá innviðaráðuneytinu, umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneytinu og Sambandi íslenskra sveitarfélaga. Öllum sveitarfélögum var send beiðni í desember 2024 þar sem óskað var eftir upplýsingum frá sveitarfélögunum um stefnur/verkefni þeirra á sviði umhverfismála. Gagnaöflun er lokið en alls bárust svör frá 37 sveitarfélögum. Unnið er að kortlagningu á þeim upplýsingum sem bárust og er gert ráð fyrir að samantekt um niðurstöður verði birtar haustið 2025. Samband íslenskra sveitarfélaga heldur úti verkfærakistu fyrir sveitarfélög um umhverfis- og loftslagsmál og verða niðurstöðurnar nýttar til að bæta verkfærakistuna og styðja frekar við sveitarfélögin í þessu samhengi.

8. Aukin lýðræðisþátttaka

Verkefnismarkmið: Stuðlað verði að aukinni kosningaþátttöku og almennri lýðræðisþátttöku íbúa.
Stutt lýsing: Haldið verði áfram að standa fyrir fræðslu til sveitarfélaga um markvissar aðferðir til íbúasamráðs og þátttöku á grundvelli handbókar Sambands íslenskra sveitarfélaga um íbúasamráð. Þeim verði jafnframt veittur stuðningur til að tileinka sér slíkar aðferðir, ekki síst til að auka lýðræðislega virkni ungs fólks og fólks af erlendum uppruna. Jafnframt verði staðið fyrir sérstökum aðgerðum til að auka kosningaþátttöku þessara hópa og styðja við hagnýtingu á stafrænum lýðræðislausnum. Áfram verði leitað leiða til að einfalda regluverk um íbúakosningar sveitarfélaga án þess að vega að öryggi og vandaðri framkvæmd slíkra kosninga.
Ábyrgð: Samband íslenskra sveitarfélaga.
Samstarfsaðilar: Innviðaráðuneyti, dómsmálaráðuneyti og viðeigandi stofnanir.
Tímabil: 2024–2028.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin verði framhaldsaðgerð frá fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist áætlunum innviðaráðuneytis á sviði byggða-, samgöngu-, skipulags- og húsnæðismála og 16. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um frið og réttlæti.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Um er að ræða sífelluverkefni en stöðugt er unnið að því á vettvangi Sambands íslenskra sveitarfélaga að stuðla að aukinni kosningaþátttöku og almennri lýðræðisþátttöku íbúa. Í nóvember 2017 gaf Samband íslenskra sveitarfélaga út Handbók um íbúasamráð og þátttöku íbúa og er gert ráð fyrir að uppfæra handbókina eins og þarf á næstu misserum og kynna hana sveitarfélögunum.

Efnt verður til kynningarátaks í aðdraganda sveitarstjórnarkosninga vorið 2026 og frekari stuðnings við sveitarfélögin hvað þetta varðar. Annars vegar snýst verkefnið um að vekja áhuga fólks á sveitarstjórnarstiginu og hins vegar að hvetja fólk til þátttöku í sveitarstjórnarskosningum. Þá hafa innviðaráðuneytið og Samband íslenskra sveitarfélaga gefið vilyrði fyrir því að styðja við lýðræðisverkefnið #égkýs sem meðar að því að efla lýðræðisvitund og hvetja ungt fólk til að kjósa eftir upplýstri ákvörðun.

9. Fagteymi vegna kynferðislegrar og kynbundinnar áreitni

Verkefnismarkmið: Kjörnir aðal- og varafulltrúar í sveitarstjórnum verði verndaðir gagnvart einelti, ofbeldi og kynferðislegri og kynbundinni áreitni.
Stutt lýsing: Fagteymi verði stofnað og taki við beiðnum um aðstoð, meti þær og komi í viðeigandi farveg og eftir atvikum fylgi eftir tilkynningum til teymisins og tryggi að þær fái viðhlítandi málsmeðferð. Á vegum fagteymisins verði komið upp miðlægum gagnagrunni með almennum upplýsingum, lagaramma og úrræðum í tengslum við áreitni og ofbeldi af ýmsu tagi. Jafnframt verði litið til þess hvernig hindra megi áreitni í garð kjörinna fulltrúa á viðburðum í tengslum við hlutverk þeirra innan sveitarstjórna og á þingi.
Ábyrgð: Innviðaráðuneyti og Samband íslenskra sveitarfélaga.
Samstarfsaðilar: Viðeigandi fagaðilar.
Tímabil: 2024–2025.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin fylgi tillögu starfshóps um bættar starfsaðstæður kjörinna fulltrúa frá fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist ríkisstjórnarsáttmála, aðgerð C.16 í byggðaáætlun og 5. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um jafnrétti kynjanna.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Samband íslenskra sveitarfélaga hefur tekið forystu í verkefninu með fjárstuðningi og öðru liðsinni innviðaráðuneytisins. Samið hefur verið við Kveikju Hugmyndasmiðju sem mun halda utan um verkefnið. Ráðgjafar Kveikju í samvinnu við Sambandið munu sjá um grunnvinnu, leiða vinnu starfshóps og veita ráðgjöf við mótun fagteymis. Kallað var eftir fulltrúum í bakhóp vegna verkefnisins en mikill áhugi er á því meðal kjörinna sveitarstjórnarfulltrúa. Gert er ráð fyrir að lokaskýrsla með niðurstöðum og útfærslum lausna liggi fyrir við árslok 2025.

10. Mælaborð um jafnrétti

Verkefnismarkmið: Unnið verði með forsætisráðuneyti, Sambandi íslenskra sveitarfélaga, Jafnréttisstofu og Hagstofu Íslands um þróun mælaborðs yfir tölfræði á sviði jafnréttismála í anda Evrópuverkefnisins Tea for two.
Stutt lýsing: Mælaborðið feli í sér myndræna framsetningu á breytum eins og hlutfalli kynjanna í sveitarstjórnum, nefndum og ráðum, upplýsingum um hlutfall sveitarfélaga með jafnlaunavottun og jafnréttisáætlanir, svo dæmi séu nefnd. Mælaborðið verði sérstaklega kynnt fyrir sveitarstjórnum í því skyni að mynda grundvöll aðgerða til að stuðla að auknu jafnrétti.
Ábyrgð: Innviðaráðuneyti.
Samstarfsaðilar: Forsætisráðuneyti, Samband íslenskra sveitarfélaga, Hagstofa Íslands og Jafnréttisstofa.
Tímabil: 2024–2025.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin fylgi tillögu verkefnisstjórnar um bættar starfsaðstæður kjörinna fulltrúa frá fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist ríkisstjórnarsáttmála, aðgerð C.16 um jafnrétti í sveitarstjórnum í byggðaáætlun og 5. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um jafnrétti kynjanna.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Jafnréttisstofa og Samband íslenskra sveitarfélaga hafa tekið forystu í verkefninu með liðsinni innviðaráðuneytisins, forsætisráðuneytisins, Hagstofu Íslands og fleiri stofnana. Áhersla er lögð á að mælaborðið verði hagnýt upplýsingaveita fyrir sveitarfélögin og sjálfvirkni verði sem mest í öflun upplýsinga. Tekin hefur verið ákvörðun um hvaða upplýsingar verði birtar í mælaborðinu og er nú unnið að því að setja upp fyrstu útgáfu af mælaborði með fyrirliggjandi gögnum. 

B. Sjálfstjórn og ábyrgð sveitarfélaga verði virt og tryggð verði sem jöfnust réttindi og aðgengi íbúa að þjónustu.

11. Búsetufrelsi

Verkefnismarkmið: Áskoranir búsetufrelsis verði greindar út frá gildandi lögum.
Stutt lýsing: Skoðað verði sérstaklega hvort ástæða sé til breytinga á lögum um lögheimili og aðsetur í tengslum við markmið um búsetufrelsi. Við lagabreytingar verði unnið út frá þeirri meginreglu að skipulag sveitarfélaga ráði því hvar heimilt sé að skrá lögheimili og einnig hvar sveitarfélögum sé skylt að veita þjónustu við íbúa.
Ábyrgð: Innviðaráðuneyti.
Samstarfsaðilar: Byggðastofnun og Samband íslenskra sveitarfélaga.
Tímabil: 2024.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist 10. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aukinn jöfnuð, áherslu innviðaráðherra á búsetufrelsi og aðgerð A.15 í byggðaáætlun um jafnt aðgengi að þjónustu.

Staðan í júlí 2025: Ekki hafið.

Til stóð að hefja vinnu við verkefnið haustið 2024 en verkefnið var sett á bið vegna stjórnarslita í október 2024. Í kjölfar þess að ný ríkisstjórn tók til starfa og með breytingu á forsetaúrskurði um skiptingu stjórnarmálefna milli ráðuneyta í Stjórnarráði Íslands í mars 2025 færðust lög um lögheimili og aðsetur frá innviðaráðuneytinu til dómsmálaráðuneytisins. Næstu skref í verkefninu verða því stigin í samráði þessara tveggja ráðuneyta.

12. Lágmarksþjónusta sveitarfélaga.

Verkefnismarkmið: Skilgreint verði hvaða þjónustu sveitarfélag þurfi að veita til að uppfylla lágmarksrétt íbúa til þjónustu.
Stutt lýsing: Skipaður verði starfshópur til að skilgreina hvaða þjónusta teljist lágmarksþjónusta sveitarfélaga án þess að gengið sé á rétt íbúa til þjónustu og annarra réttinda. Mið verði tekið af skilgreiningu Byggðastofnunar á grunnþjónustu. Hugað verði sérstaklega að þjónustu við hópa á borð við barnafjölskyldur, fólk af erlendum uppruna, aldraða og fólk með fötlun. Afstaða verði tekin til þjónustuframboðs og samvinnu sveitarfélaga um veitingu ólíkrar þjónustu.
Ábyrgð: Innviðaráðuneyti.
Samstarfsaðilar: Byggðastofnun og Samband íslenskra sveitarfélaga.
Tímabil: 2024.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist 3. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um heilsu og vellíðan, 11. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar borgir og samfélög og 10. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aukinn jöfnuð, áherslu innviðaráðherra á búsetufrelsi og aðgerð A.15 í byggðaáætlun um jafnt aðgengi að þjónustu.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Verkefnið er unnið samhliða endurskoðun sveitarstjórnarlaga en til greina kemur að skilgreina ákveðna þjónustu sem sveitarfélög geti ekki framselt til annars sveitarfélags. Áform um endurskoðunina voru kynnt í samráðsgátt stjórnvalda í maí sl. og er gert ráð fyrir að frumvarp verði lagt fram haustið 2025.

Verkefnið er einnig unnið í samhengi við verkefni um grunnþjónustu hins opinbera, aðgerð A.15 á byggðaáætlun. Skilgreining á grunnþjónustu hins opinbera liggur fyrir og mun ríkisstjórnin gefa út leiðbeiningar þar um.

13. Þróun þjónustu sveitarfélaga

Verkefnismarkmið: Stuðlað verði að umbótum í þjónustu sveitarfélaga.
Stutt lýsing: Þegar fyrir liggur skilgreining á grunnþjónustu samkvæmt byggðaáætlun verði ánægja íbúa með þjónustuna mæld í þjónustukönnun í samvinnu við Byggðastofnun. Skipaður verði þróunarhópur á sviði þjónustu til að bregðast við niðurstöðum mælinga með viðeigandi umbótum og þróun þjónustu, m.a. með því að miðla reynslu af fyrirmyndarverkefnum/-þjónustu. Við þróun þjónustu verði sérstaklega litið til stuðnings við viðkvæma hópa á borð við börn undir sex ára aldri, barnafjölskyldur, fólk af erlendum uppruna, aldraða og fatlað fólk.
Ábyrgð: Samband íslenskra sveitarfélaga.
Samstarfsaðilar: Byggðastofnun, innviðaráðuneyti og önnur hlutaðeigandi ráðuneyti.
Tímabil: 2024–2028.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist 10. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aukinn jöfnuð, áherslu innviðaráðherra á búsetufrelsi og aðgerð A.15 í byggðaáætlun um jafnt aðgengi að þjónustu.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Um er að ræða sífelluverkefni en stöðugt er unnið að því á vettvangi Sambands íslenskra sveitarfélaga að stuðla að umbótum í þjónustu sveitarfélaga. Ráðuneytið hefur samið við Samtök sveitarfélaga á Vesturlandi um árlega mælingu á ánægju íbúa með þjónustu sveitarfélaga í öllum sveitarfélögum. Niðurstöður úr fyrstu heildstæðu könnuninni liggja fyrir. Gert er ráð fyrir að skipaður þróunarhópur um framfarir í þjónustu sem miðli bestu aðferðum og reynslu.

14. Fjölmenning í starfsliði sveitarfélaganna

Verkefnismarkmið: Stutt verði við sveitarfélögin við að nýta betur krafta innflytjenda og fjölga þeim í starfsliði sínu, m.a. í þeim tilgangi að bæta þjónustu við íbúa í hópi innflytjenda og fjölga starfstækifærum innflytjenda.
Stutt lýsing: Stofnaður verði starfshópur til að efla stuðning við sveitarfélögin í því að greina menntun, starfsreynslu og tungumálafærni innflytjenda í starfsliði sveitarfélaganna, aðstoða þá við að fá menntun þeirra metna og stuðla að því að hún nýtist sveitarfélaginu sem best. Jafnframt hljóti sveitarfélögin stuðning við greiningu og stefnumótun starfstækifæra fyrir starfsmenn með annað móðurmál en íslensku í starfsliði viðkomandi sveitarfélaga í því skyni að auka fjölbreytni í starfsmannahópnum, bæta þjónustu og stuðning við innflytjendur ásamt því að stuðla að virkara fjölmenningarsamfélagi. Liður í aðgerðinni felist í því að miðla reynslu milli sveitarfélaga á þessu sviði. Samhliða taki fulltrúar sveitarfélaganna þátt í víðtækri stefnumótun stjórnvalda í málefnum innflytjenda og flóttafólks í samræmi við þingsályktun um framkvæmdaáætlun í málefnum innflytjenda fyrir árin 2022–2025.
Ábyrgð: Samband íslenskra sveitarfélaga.
Samstarfsaðilar: Innviðaráðuneyti, félags- og vinnumarkaðsráðuneyti, Vinnumálastofnun, háskóla-, iðnaðar- og nýsköpunarráðuneyti, ENIC-NARIC á Íslandi, IÐAN fræðslusetur og aðrir viðurkenndir aðilar um mat á menntun.
Tímabil: 2024–2026.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist ríkisstjórnarsáttmála, aðgerð A.7 í byggðaáætlun og 10. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aukinn jöfnuð. Aðgerðin samræmist aðgerð 3.2 og 4.2 í þingsályktun um framkvæmdaáætlun í málefnum innflytjenda fyrir árin 2022–2025.

Staðan í júlí 2025: Í bið.

Verkefnið hefur verið á bið meðan unnið er að stefnumótun í málefnum innflytjenda en gert er ráð fyrir að þar verði aðgerðir sem tali beint inn í aðgerðina eins og hún er skilgreind. Tekin verður ákvörðun um næstu skref í haust.

Stefnt er að því að hægt verði að hefjast handa við þann hluta verkefnisins sem snýr að því að miðla bestu reynslu með liðsinni fjölmenningarfulltrúa sveitarfélaganna á seinni hluta árs 2025. Vinnumálastofnun hefur unnið með fjölmenningarfulltrúum sveitarfélaganna og er gert ráð fyrir að Sambandið muni koma að þeim vettvangi.

15. Þróun þjónustu við fatlað fólk

Verkefnismarkmið: Unnið verði að frekari þróun þjónustu við fatlað fólk.
Stutt lýsing: Á grundvelli landsáætlunar um innleiðingu samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og niðurstaðna starfshóps um mótun tillagna um kostnaðarskiptingu ríkis og sveitarfélaga vegna þjónustu við fatlað fólk verði ábyrgð, hlutverk, fjármögnun og skipulag í samstarfi sveitarfélaga og ríkisins í þjónustu við fatlað fólk afmarkað með skýrari hætti. Meðal annars verði tekið mið af því að samkvæmt samkomulagi ríkis og sveitarfélaga færist ábyrgð á notendastýrðri persónulegri aðstoð (NPA) og þróun hennar til sveitarfélaga árið 2025.
Ábyrgð: Félags- og vinnumarkaðsráðuneyti.
Samstarfsaðilar: Innviðaráðuneyti, Samband íslenskra sveitarfélaga, fjármála- og efnahagsráðuneyti, heilbrigðisráðuneyti og hagsmunasamtök fatlaðs fólks.
Tímabil: 2024–2028.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist ríkisstjórnarsáttmála og 1., 3., 4., 5., 8., 9., 10., 11., 16. og 17. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna.

Staðan í júlí 2025:

Vinna við aðgerðina stendur m.a. yfir á vegum félags- og vinnumarkaðsráðuneytisins í svokölluðum Framtíðarhópi en innviðaráðuneytið á fulltrúa í hópnum. Áfangaskýrsla I um kostnaðarskiptingu milli ríkis og sveitarfélaga vegna þjónustu við fatlað fólk var birt í janúar 2024. Áfangaskýrsla II var birt í október 2024 en verkefni framtíðarhópsins er m.a. að hrinda í framkvæmd tillögum úr áfangaskýrslu II. Með samkomulagi ríkis og sveitarfélaga í mars 2025 var samið um að ríkið tæki yfir þjónustu við börn með fjölþættan vanda. 

16. Stafræn umbreyting

Verkefnismarkmið: Unnið verði að heildstæðri stefnumörkun um stafræna umbreytingu sveitarfélaga og samstarf milli sveitarfélaga og við ríkið til að ná þeim markmiðum.
Stutt lýsing: Við vinnuna verði lögð áhersla á samnýtingu stafrænna innviða fyrir hið opinbera ásamt því að stafrænar lausnir verði þróaðar út frá þörfum almennings og fyrirtækja fyrir heildstæða þjónustu, óháð því hvort ríki eða sveitarfélög beri ábyrgð á henni. Í því augnamiði verði áfram unnið að veitingu opinberra þjónustuferla í gegnum island.is. Hugað verði að þekkingaruppbyggingu meðal sveitarfélaga og því að efla samstarf milli sveitarfélaga og við ríkið til að ná fram hagkvæmari uppbyggingu og rekstri stafrænnar þjónustu.
Við þróun og innleiðingu stafrænna lausna verði gætt að mannréttindum og því að lausnir séu aðgengilegar fyrir alla hópa samfélagsins. Jafnframt verði tekið mið af því að stafræn umbreyting feli í sér umhverfisvænar lausnir. Samráðsnefnd ríkis og sveitarfélaga um stafræna þróun hins opinbera verði falið að vinna að stefnumörkun og innleiðingu.
Ábyrgð: Samband íslenskra sveitarfélaga.
Samstarfsaðilar: Samband íslenskra sveitarfélaga, sveitarfélög, innviðaráðuneyti, fjármála- og efnahagsráðuneyti, hlutaðeigandi ráðuneyti og ríkisstofnanir.
Tímabil: 2024.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist ríkisstjórnarsáttmála, húsnæðisstefnu innviðaráðuneytis, 10. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aukinn jöfnuð og 9. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um nýsköpun og uppbyggingu.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Um er að ræða sífelluverkefni en stöðugt er unnið að umbótum í stafrænni þjónustu sveitarfélaga á vettvangi Sambands íslenskra sveitarfélaga og í stýrihópi ríkis, Sambandsins og Reykjavíkurborgar. Ríki og sveitarfélög eru að stilla saman strengi til að tryggja markvissari vinnubrögð á sviði stafrænnar þjónustu. Sambandið hefur verið ötult í því að hvetja sveitarfélögin og vinna með þeim að því að innleiða stafrænar lausnir. Mikill vilji er af hálfu ríkis og sveitarfélaga að hið opinbera vinni saman að samþættingu stafrænnar þjónustu hins opinbera. 

17. Ábyrgðarskipting og samfelld þjónusta

Verkefnismarkmið: Að stuðla að eflingu sveitarstjórnarstigsins og tryggja samfellu í opinberri þjónustu.
Stutt lýsing: Fram fari greining á ábyrgðarskiptingu ríkis og sveitarfélaga, tekin verði afstaða til þess hvort færa beri verkefni milli stjórnsýslustiga og mótuð aðgerðaáætlun þar um. Stefnt verði að því að útrýma til frambúðar gráum svæðum í opinberri þjónustu. Sérstök áhersla verði lögð á að ljúka vinnu vegna talmeinaþjónustu og þjónustu við börn með fjölþættan vanda. Jafnframt verði lögð áhersla á að skýra hlutverk og ábyrgð varðandi yngri hjúkrunarsjúklinga, fólk í leit að alþjóðlegri vernd og heimilislausa. Einnig verði skoðað hvernig hægt sé að stuðla að aukinni samfellu og skýrari ábyrgð í þjónustu við fatlað fólk, þjónustu við eldra fólk, lýðheilsu og forvarnamálum ásamt því að bæta samspil á milli bótakerfa ríkis og sveitarfélaga. Skipaðir verði þrír starfshópar til að vinna að mótun aðgerðaáætlunar til ársins 2040, þ.e. stýrihópur þriggja ráðuneyta og Sambands íslenskra sveitarfélaga og ráðgjafahópur sérfræðinga annars vegar og ráðgjafahópur notenda hins vegar.
Ábyrgð: Innviðaráðuneyti.
Samstarfsaðilar: Fjármála- og efnahagsráðuneyti, forsætisráðuneyti og önnur hlutaðeigandi ráðuneyti, Samband íslenskra sveitarfélaga ásamt viðeigandi sérfræðingum og fulltrúum notenda.
Tímabil: 2024–2026.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin miðist við fyrri aðgerðaáætlun. Hún samræmist ríkisstjórnarsáttmála, 3. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um heilsu og vellíðan og 10. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aukinn jöfnuð.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Á grundvelli samnings ríkis og sveitarfélaga um kostnaðarskiptingu vegna þjónustu við fatlað fólk hefur félags- og vinnumarkaðsráðuneytið forystu um áframhaldandi vinnu við að afmá grá svæði í velferðarþjónustu, m.a. í þjónustu við börn með fjölþættan vanda og öryggisvistun. Málefni barna með fjölþættan vanda og uppbygging hjúkrunarheimila hafa verið færð frá sveitarfélögum til ríkisins. Þá stendur til að setja á laggirnar stýrihóp til að fara yfir ábyrgðarskiptingu ríkis og sveitarfélaga í menntamálum. Frekari útfærsla á aðgerðinni eins og hún er skilgreind hér verður jafnframt skoðuð í samhengi við samráðsnefnd ríkis og sveitarfélaga um skýra verka- og ábyrgðarskiptingu í opinberri þjónustu (grábókarnefnd) og hlutverk hennar.

18. Vellíðan ungra barna og barnafjölskyldna.

Verkefnismarkmið: Stuðlað verði að bættum hag ungra barna og fjölskyldna þeirra innan sveitarfélaganna.
Stutt lýsing: Þjónusta ríkis og sveitarfélaga við börn og barnafjölskyldur fyrstu ár ævinnar verði greind og endurskoðuð í því skyni að bæta þjónustu við þennan hóp. Hugað verði sérstaklega að aðstæðum barna í viðkvæmum hópum, til að mynda barna með andlegar og/eða líkamlegar skerðingar, barna af erlendum uppruna og barna í erfiðum félagslegum og/eða efnahagslegum aðstæðum.
Ábyrgð: Mennta- og barnamálaráðuneyti.
Samstarfsaðilar: Innviðaráðuneyti, félags- og vinnumarkaðsráðuneyti, heilbrigðisráðuneyti, fjármála- og efnahagsráðuneyti, Samband íslenskra sveitarfélaga o.fl.
Tímabil: 2024–2028.
Samhæfing við aðrar stefnur og áætlanir: Aðgerðin samræmist ríkisstjórnarsáttmála, lögum um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna, 1. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um enga fátækt og 10. heimsmarkmiði Sameinuðu þjóðanna um aukinn jöfnuð.

Staðan í júlí 2025: Í vinnslu.

Samþykkt var að verkefnið renni inn í vinnu aðgerðahóps forsætisráðuneytisins um tæklun umönnunarbilsins frá fæðingarorlofi til leikskóla. Vinna hópsins var sett á ís vegna ríkisstjórnarskipta en endurskipað var í hópinn í maí 2025. Aðgerðahópurinn skal skila forsætisráðherra, félags- og húsnæðismálaráðherra og mennta- og barnamálaráðherra tillögu að tímasettri áætlun um að loka umönnunarbilinu á samningstíma gildandi kjarasamninga á almennum vinnumarkaði eigi síðar en 1. nóvember 2025. Innviðaráðuneytið á fulltrúa í starfshópnum en einnig framangreind ráðuneyti, Samband íslenskra ráðuneyta o.fl. hagaðilar.

• Umfjöllun um stefnu í málefnum sveitarfélaga 2019-2033