Alþjóðasamningur um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi

Um sáttmálann

Alþjóðasamningurinn um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi var samþykktur á allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna 16. desember 1966. Samningurinn var undirritaður af hálfu Íslands 30. desember 1968, fullgiltur 22. ágúst 1979. Samningurinn er annar tveggja sáttmála sem gerðir voru út frá Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna, en hún markaði mikil tímamót í afstöðu alþjóðasamfélagsins til mannréttinda þegar hún var samþykkt á allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna þann 10. desember 1948. Hinn samningurinn var Alþjóðasamningur um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi. Í báðum þessum samningum er jafnframt lögð áhersla á sjálfsákvörðunarrétt þjóða og skyldu aðildarríkja til að stuðla að viðurkenningu á þessum rétti.

Ákvæði samningsins um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi lúta fyrst og fremst að einstaklingsbundnum réttindum og frelsi borgaranna sem aðildarríkin skuldbinda sig til að virða og tryggja öllum einstaklingum innan landsvæðis síns og undir lögsögu sinni, án nokkurs konar mismununar. Nokkur þessara réttinda eru með öllu ófrávíkjanleg, þar á meðal rétturinn til lífs (6. gr.), bann við pyndingum og ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu (7. gr.) og bann við afturvirkni refsireglna (15. gr.). Önnur réttindi samkvæmt samningnum eru frávíkjanleg undir sérstökum kringumstæðum og með ströngum skilyrðum um að nauðsynlegt sé að víkja frá þeim og ekki sé gengið lengra en bráðnauðsynlegt er. Slík frávik ber ríkjum að tilkynna og rökstyðja til aðalritara Sameinuðu þjóðanna. 

Eftirlit

Eftirlit með samningnum er í höndum Mannréttindanefndar Sameinuðu þjóðanna en hlutverk hennar er að fylgjast með framkvæmd samningsins, auk þess sem hún gefur út almenn álit sem víkja yfirleitt að einstökum ákvæðum samningsins og túlkun þeirra.

Þau ríki sem hafa fullgilt samninginn skuldbinda sig jafnframt til að senda Mannréttindanefndinni reglulegar skýrslur um innleiðingu hans. Nefndinni gefst þá færi á að gera athugasemdir og leggja fram spurningar um efni skýrslunnar og aðildarríkið getur síðan lagt fram viðbótarupplýsingar. Í kjölfarið gefur nefndin út lokaathugasemdir sínar þar sem bent er á hvað megi betur fara í framkvæmd aðildarríkisins til þess að það geti fullnægt skuldbindingum sínum samkvæmt samningnum. Hér neðar á síðunni er að finna skýrslur Íslands og lokaathugasemdir nefndarinnar.   

Mannréttindanefndin tekur einnig við kvörtunum frá einstaklingum um að aðildarríki hafi brotið á réttindum þeirra samkvæmt samningnum, að því gefnu að ríkið hafi átt aðild að samningnum og samsvarandi valfrjálsri bókun við hann þegar brotið átti sér stað, og að öðrum skilyrðum samkvæmt bókuninni sé fullnægt. Hljóti mál efnismeðferð gefur nefndin í kjölfarið frá sér álit þar sem málavöxtum og röksemdum aðila er lýst ásamt niðurstöðum nefndarinnar um hvort um sé að ræða brot á samningnum. Ef ríki er talið brotlegt beinir nefndin viðeigandi tilmælum til ríkisins um að rétta hlut kæranda. Niðurstöður nefndarinnar eru ekki bindandi fyrir aðildarríkin. Ísland hefur fullgilt bókunina og hefur Mannréttindanefndin tekið fyrir þrjú mál gegn Íslandi, þar af fékk eitt mál fulla efnismeðferð.

Valfrjálsar bókanir

Tvær valfrjálsar bókanir hafa verið gerðar við Alþjóðasamninginn um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi. Sú fyrri var samþykkt samhliða samningnum sjálfum og varðar kæruleið einstaklinga til Mannréttindanefndarinnar vegna brota á samningnum. Ísland fullgilti þá bókun samhliða samningnum árið 1979. Seinni bókunin, um afnám dauðarefsinga, var samþykkt á allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna 15. desember 1989 og fullgilti Ísland hana 1991. 

Framkvæmd

Forsætisráðuneytið ber meginábyrgð á skuldbindingum Íslands samkvæmt samningnum um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi. Samningurinn nær þó yfir breitt svið réttinda og varðar framkvæmd hans því öll ráðuneyti með einum eða öðrum hætti.

Texti samningsins

• Alþjóðasamningur um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi og valfrjálsar bókanir
• Alþjóðasamningur um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi á vef Sþ (á ensku)
• Texti samningsins á auðlesnu máli (pdf á ensku)