Þjóðhagslegt mikilvægi landsbyggðar

Grein iðnaðarráðherra, Steingríms J. Sigfússonar, sem birtist í Bændablaðinu.

Upplýsingar um íbúaþróun, búferlaflutninga og spár um líklega fólksfjöldaþróun eru mikilvægur grunnur í þjóðhagslegu tilliti. Þróun síðustu áratuga sýnir skýrt gríðarlega samþjöppun fólks á Íslandi á höfuðborgarsvæðið og reyndar hraða þéttbýlismyndun einnig út um land. Í ársbyrjun bjuggu á höfuðborgarsvæðinu í nær algerlega samfelldri byggð, þ.e. frá Hafnarfirði til Mosfellsbæjar 63% landsmanna eða rétt tæplega 200 þúsund manns. Á hinum endanum er það sem kallað er strjálbýli, þ.e. sveitir og minni þéttbýliskjarnar með undir 200 íbúum. Þar bjuggu hinn 1. janúar sl. 6,5% mannfjöldans eða rúmlega 20 þúsund manns. Svo brá við á síðasta ári að íbúum í fámennari byggðakjörnum og strjálbýli fjölgaði nokkuð umfram landsmeðaltal eða um 0,6% eftir meira og minna samfellda fækkun undangenginn áratug. Þetta og fleira gefur ákveðnar vísbendingar um að nokkur veðrabrigði kunna að vera í vændum í byggðamálum og veitir ekki af.

Mannekla og húsnæðisskortur

Allvíða af landsbyggðinni berast nú þær fréttir að þar standi mannekla og húsnæðisskortur hvað helst í vegi framþróunar og eflingu viðkomandi byggðarlaga. Á mörgum stöðum við sjávarsíðuna hefur orðið mikil uppbygging í útgerð og þó ekki síður landvinnslu sjávarafurða. Má nefna í því sambandi staði eins og Vopnafjörð, Þórshöfn, Bolungarvík, Neskaupstað, Vestmannaeyjar, Dalvík og marga fleiri. Á öðrum stöðum er það fiskeldi, ferðaþjónusta, menning og handverk eða ylrækt, þang- eða þörungavinnsla sem er í sókn og kallar á aukinn mannafla og húsnæði. Ekki má gleyma hefðbundnum landbúnaði sem hefur verið að styrkjast með aukinni fjölbreytni, úrvinnslu heima á búunum og síðast en ekki síst með vaxandi útflutningi.

Því miður er framþróun þessara byggða mörgum annmörkum háð. Enn skortir víða á að samgöngur og fjarskipti séu í ásættanlegu horfi. Flutningskostnaður er hár, þó nú sé loksins komin til framkvæmda nokkur jöfnun þar á. Mjög víða á landsbyggðinni utan stærri þéttbýlisstaða er uppistaðan af yngra húsnæði frá áttunda og níunda áratug síðustu aldar. Því er orðinn skortur á húsnæði á ákveðnum svæðum. Skýrist það bæði af því að nú búa færri einsktaklingar í hverju húsi en áður sem og að íbúum hefur sumstaðar tekið að fjölga á nýjan leik án þess að húsnæði hafi bætst við. Í nýju fasteignamati kom svo í ljós  að nokkrir staðir sem höfðu nýlega fengið umtalsverðar samgöngubætur stóðu uppúr í hækkun fasteignamats. Segir það sína sögu um mikilvægi samgangna í þessu samhengi öllu.

Ólík staða svæða

Það sem við í daglegu tali köllum landsbyggð er þó fjarri því að vera einsleitt mengi. Sum svæði eiga við erfiðar aðstæður að glíma meðan önnur standa allvel. Kraginn í svona 100 km radíus út frá höfuðborgarsvæðinu nýtur um margt góðs af nábýlinu en finnur líka fyrir Stór-Reykjavíkursvæðinu sem sterkum segli sem sogar til sín ýmsa hluti. Sömuleiðis má segja að staðan sé nokkuð sterk á Eyjafjarðarsvæðinu í byggðalegu tilliti, þar hefur verið fólksfjölgun bæði til langs tíma og á síðustu árum, og þjónustustig er hátt. Mið-Austurland hefur alla burði til að eflast, en vantar enn úrbætur í samgöngumálum fyrir Norðfjörð, Seyðisfjörð, tenginu Djúpavogs við Hérað og sama fyrir Borgarfjörð eystri. Skagafjörðurinn stendur líka traustum fótum og á síðustu árum eru vísbendingar um að telja megi Vestmannaeyjar í þessum hópi.

Eftir standa þá 7-8% þjóðarinnar á svæðum þar sem glímt er við alvarlegri byggðavanda. Snæfellsnes, Húnavatnssýslur, Suður-Þingeyjarsýsla og Skaftafellssýslur hafa látið undan síga, þó finna megi byggðarlög eða byggðakjarna þar eins og annars staðar þar sem bærilega gengur. Bráðavandinn er hins vegar sérstaklega á Vestfjörðum og í vissum byggðum á Norð-austurhorninu.

Sóknaráætlanir mikilvægar

Þó svo að engar töfralausnir séu til á byggðavandanum og ýmislegt hafi verið reynt í gegnum tíðina með misjöfnum árangri eru engu síður tilefni til nokkurrar bjartsýni í þessum efnum ef rétt verður á málum haldið. Sóknaráætlanir landshlutanna eru hér lykilverkfæri, sem og að líta almennt á bætt búsetuskilyrði og aðstæður á landsbyggðinni og í hinum dreifðu byggðum sem einn vænlegasta fjárfestingakost Íslands. Ofþensluárin voru landsbyggðinni mjög mótdræg og henni blæddi meir en endranær í hinu meinta góðæri. Bóluhagkerfið hafði neikvæð áhrif á afkomu og þrótt landsbyggðarinnar sem byggir afkomu sína á raunverðmætum. Alltof sterkt gengi krónunnar er gott dæmi í þessu sambandi en það dró þrótt úr útflutningsstarfseminni en jók á skuldsetningu þjóðarbúsins með óhóflegum innflutningi og viðskiptahalla. Eftir hrun blasir á nýjan leik við að útflutningstekjur á mann á landsbyggðinni eru mun hærri en á höfuðborgarsvæðinu og góður gangur er í raunhagkerfinu. Einnig ríkir nú meira jafnvægi í efnahagslífinu almennt og ágætt atvinnuástand er á flestum svæðum á landsbyggðinni. Þessir þættir ættu að geta skapað mikilvægan grunn að sókn landsbyggðarinnar eftir hin mögru ár „góðærisins“.

Fjárfest í innviðum á landsbyggðinni

Til þess að ýta enn frekar undir sókn hefur verið ákveðið að ráðast í viðamikil samgöngu- og fjárfestingaverkefni á landsbyggðinni. Mörg þessara verkefna hafa setið á hakanum árum saman. Nú eru að hefjast framkvæmdir við Vaðlaheiðagöng en þau munu marka tímamót í samöngubótum á Mið-Norður og Norð-Austurlandi sem og styðja við bakið á fyrirhuguðri uppbyggingu í Þingeyjarsýslum. Í nýrri fjárfestingaáætlun ríkisstjórnarinnar er jafnframt gert ráð fyrir flýtingu Norðfjarða- og Dýrafjarðagangna. Þar er líka gert ráð fyrir fjármagni í nýbyggingu við Háskólann á Akureyri, uppbyggingu ferðamannastaða um land allt og fjárfestingu í nýjum Herjólfi og úrbótum í Landeyjahöfn. Það sem gerir kleyft að ráðast í jafn viðamikla innviða fjárfestingu á landsbyggðinni eru auknar tekjur ríkissjóðs af sérstöku veiðigjaldi. Við þær aðstæður sem nú eru uppi í íslenskum sjávarútvegi er skynsamlegt og sanngjarnt að nýta umframarð í óvenju góðu árferði til að fjárfesta í möguleikum og tækifærum landsbyggðarinnar. Sú ráðstöfun mun skila þjóðinni allri miklum ávinning til framtíðar litið.

Steingrímur J. Sigfússon

Höfundur er starfandi iðnaðarráðherra og fer með byggðamál