Frásagnir af ferðalagi um álfu margra menningarheima

Heimsljós birtir brot úr bók Halldórs Friðriks Þorsteinssonar, Rétt undir sólinni, þar sem hann drepur niður fæti í Gana á ferð sinn um Afríku. 

Marel í Accra

Höf­uð­borg Gana, Accra, fengi seint feg­urð­ar­verð­laun, ekki frekar en aðrar afrískar borg­ir. Fjöl­skrúð­ugt mann­lífið og strand­lengjan bæta það upp. Ég tékka inn á Palóma­hót­el­ið, snyrti­legt hótel á góðum stað, og rölti um nágrenn­ið. Finn leigu­bíla­þjón­ustu á vegum hót­els­ins og kanna verð á bíl og bíl­stjóra. Umsjón­ar­mað­ur­inn, Alex, er geðug­asti maður í fal­legri síð­erma skyrtu. Í miðjum samn­inga­við­ræðum verður mér litið á skyrtu­brjóst­ið. Þar stendur rauðum stöfum með kunn­ug­legu vöru­merki: Marel Food System. Já, litli heim­ur! Fata­söfnun Rauða kross­ins er greini­lega að skila sér. Ég segi honum í óspurðum fréttum að faðir minn hafi verið fyrsti stjórn­ar­for­maður fyr­ir­tæk­is­ins. Samn­ingar nást. Á rölt­inu um nær­liggj­andi hverfi blasir fátæktin við í sinni ljós­ustu mynd. Hreysi við hreysi, mor­andi mann­líf og allir að sýsla eitt­hvað í sinni litlu ver­öld, sem er full af ærslum og gleði. Svo snýr maður til baka á hót­el­her­bergið þar sem nóttin kostar á við árs­tekjur hjá fólk­inu handan við hornið og spyr sig: Er ekki eitt­hvað bogið við þetta allt sam­an? Eða stóð kannski svarið á skyrtu­brjóst­inu fyrr um dag­inn? Er ekki menntun og þekk­ing ásamt auknum við­skiptum lyk­ill­inn að því að bæta þetta? Í fyll­ingu tím­ans.

Messað yfir mér

Á leið­inni í sunnu­dags­messu klukkan sjö að morgni er kallað til mín yfir göt­una: Hey, Mr. White, whass­up? Í næstu mal­ar­götu eru karl­menn í fót­bolta. Kirkju­bygg­ingin er nýleg og stór. Hvíta­sunnu­söfn­uðir eru í öru­stum vexti í land­inu, með tvær millj­ónir með­lima. Þeir rekja sig til írska trú­boð­ans James McKeown sem kom til Gana 1937 á vegum bresku post­u­la­kirkj­unn­ar. Flokka­drættir gerj­uð­ust, McKeown hélt velli og stofn­aði eigin söfn­uð. Sal­ur­inn er gímald, hér er allt fyrsta flokks, sætin eins og í bíósal, stórir sjón­varps­skjáir og mik­ill hljóm­bún­að­ur. Full kirkja, 500 manns. Ég fæ mér sæti og bók­artitl­inum Svört messa skýtur upp í huga mér. Ég er hvítur hrafn. Prest­ur­inn, Pétur að nafni, kemur fljót­lega aðvíf­andi í tein­óttum jakka­fötum og heilsar upp á mig. Heldur yfir mér tölu um kjarn­ann í trúnni sem ég gríp ekki alveg en skilst þó að hann hafi snúið einum múslíma fyrir skemmstu. Pétur þjón­aði áður í norð­ur­hluta Gana þar sem hann segir að ríki villu­trú og galdr­ar.

− Það hljómar spenn­andi, segi ég. Pétur hvá­ir. Síðan hefst messu­haldið með presti, þremur söngv­urum og sex manna hljóm­sveit sem er í gler­búri til hliðar við alt­ar­is­svið­ið. Byrj­unin er ærandi hall­elú­ja-­söng­ur, fólk hoppar og syng­ur, veifar vasa­klút­um. Pétur prestur leiðir með sker­andi hrópum og kirkju­gestir bylgj­ast í hreyf­ingum fagn­að­ar­ins. Þessu slotar eftir dágóða stund, fólk kemur upp á svið eitt af öðru og segir sögur af veik­indum ætt­ingja sinna og fær við­brögð í sam­úð­arstunum úr sal. Einn segir af getn­aði sem heppn­að­ist óvænt fyrir til­stilli almætt­is­ins. Þá tekur hljóm­sveitin við og hávær múgsefj­un­ar­söng­ur. Pétur prestur stendur afsíðis og virð­ist ekki nenna þessu leng­ur. Fólk fellur í gólf­ið, baðar út hönd­um. Hátal­arar ískra, hljóð­himnur strekkj­ast. Svo lækkar þetta og hefst þá pen­inga­söfnun þar sem fólk kemur dans­andi inn á sviðið og stingur seðlum í stóran söfn­un­ar­kassa á hjól­um.

Þegar búið er að plokka söfn­uð­inn er komið að predikun dags­ins sem fjallar um vænt­ingar eig­in­kon­unnar til eig­in­manns­ins. Að henni lok­inni koma eig­in­kon­ur, hver af annarri og lýsa reynslu sinni. Ein þeirra segir karl­menn vera stöðugt blaðr­andi utan heim­ilis en svo sé ekki hægt að draga stakt orð upp úr þeim þegar þeir eru heima hjá sér. Sú lýs­ing fellur í góðan jarð­veg. Hljóð­nemi gengur um sal­inn og sögur af sam­búð kynj­anna koma á færi­bandi, með reglu­legum hlátra­sköllum úr sal. Eftir þriggja stunda messu held ég heim á hót­el, upp­veðr­aður eins og eftir góða leik­sýn­ingu og fátæktin allt í kringum mig hefur skipt lit­um.

And­ófs­maður

Þegar Gull­ströndin fékk sjálf­stæði fyrst Afr­íku­ríkja 1957 og end­ur­vakti 11. aldar gull­ald­ar­nafn­gift, Gana, voru miklar vonir bundnar við þetta nýfrjálsa ríki. Fyrrum fangi og frels­is­hetja, Kwame Nkrumah, varð for­sæt­is­ráð­herra og naut heims­at­hygli fyrir aðsóps­mikla fram­komu. En hann fór offari, landið sökk í skulda­fen og níu árum eftir sjálf­stæði var það komið á helj­ar­þröm. Nkrumah var steypt af stóli. Við tóku erfið ár þar sem her­inn réð ríkj­um. Árið 1979 kom inn á hið póli­tíska svið flug­maður í hern­um, Jerry Rawl­ings, hálfur Gani, hálfur Skoti. Hann tal­aði máli alþýð­unn­ar, ögraði hernum og stóð fyrir aftöku nokk­urra valda­manna. Rawl­ings stjórn­aði með harðri hendi í 18 ár, bann­aði aðra flokka og sendi and­ófs­menn í fang­elsi. Einn þeirra heitir Kwame Pianim.

Í úthverfi Accra býr Kwame Pianim ásamt hol­lenskri konu sinni. Hann kom til Reykja­víkur árið 1994 á þing frjáls­lyndra stjórn­mála­flokka og kynnt­ist nokkrum Íslend­ing­um, þar á meðal föður mín­um. Þá var Pianim nýlega laus eftir tíu ára fang­els­is­vist, sak­aður um valda­ránstil­raun. Hann situr á móti mér með grá­sprengt hár, virðu­legt yfir­bragð. Mennt­aður í hag­fræði frá Yale og hefur verið áber­andi í stjórn­mála- og við­skipta­lífi Gana und­an­farna ára­tugi. Hann segir að sér hafi verið varpað í fang­elsi vegna stjórn­ar­and­stöðu sem hafi verið fylli­lega lög­mæt. Ég spyr hvernig sú reynsla hafi ver­ið.

− Það var erfitt, fyrsti dag­ur­inn, fyrsta vikan, fyrsti mán­uð­ur­inn, fyrsta árið. Svo aðlag­ast mað­ur. Ég átti góða fjöl­skyldu. Ég sat ekki auðum höndum í fang­els­inu heldur fékk ég leyfi til að rækta græn­meti og fékk styrk frá kaþ­ólsku kirkj­unni til að koma því á legg. Í lokin hafði sú ræktun skilað ríf­lega 100 millj­ónum króna inn á banka­bók fang­els­is­ins. Þá var ég færður um set til Elm­ina sem er við strönd­ina. Ég fékk nunnur til að lána fang­els­inu fyrir bát sem kost­aði 30 millj­ónir og við fórum í útgerð sem borg­aði bát­inn upp á sex mán­uð­um. Við náðum að fæða fang­elsið og afgang­inn seldum við á mark­aði. Fang­els­is­vistin betr­aði mig sem ein­stak­ling, jafn­vel þótt mér blöskr­aði að sitja inni fyrir órétt­mætar sak­ir. Ég kom út betri mað­ur. Ég kynnt­ist því líka hvernig sak­laust fátækt fólk situr inni eftir órétt­láta máls­með­ferð og fær enga lög­fræði­að­stoð. Það er sárt að horfa upp á. 

Und­an­farin ár hefur Pianim verið atkvæða­mik­ill í atvinnu­líf­inu í Gana og beitt sér fyrir ýmiss­konar nýsköp­un. Synir hans starfa í London og annar þeirra var giftur dóttur fjöl­miðla­mó­gúls­ins Róberts Mur­doch.