Úttektir

Innri rýni var framkvæmd á fyrirkomulagi samstarfs utanríkisráðuneytisins (UTN) við landsnefndir Barnahjálpar Sameinuðu þjóðanna (UNICEF) og Stofnun SÞ um kynjajafnrétti og valdeflingu kvenna (UN Women), sem og samstarf við Félag Sameinuðu þjóðanna (SÞ) á Íslandi. 

Rýninni lauk í febrúar 2023 og var í henni lagt mat á fyrirkomulag og umgjörð samstarfs milli UTN og aðilanna þriggja á sviði alþjóðlegrar þróunarsamvinnu. Umgjörð samstarfs hefur tekið breytingum á undanförnum árum þar sem horfið hefur verið frá rammasamningum við landsnefndirnar tvær. Rammasamningi við Félag SÞ var haldið áfram og veittur var styrkur fyrir rekstur Miðstöðvar SÞ fram til ársins 2021, auk þess sem aðilarnir þrír gátu sótt um styrki til kynningar- og fræðslustarfs úr samkeppnissjóði ráðuneytisins.

Gildi samstarfsins hefur sannað sig á undanförnum árum, ekki síst þegar litið er til þeirra tveggja meginþátta sem eru virðisaukandi fyrir alþjóðlega þróunarsamvinnu sem málaflokk, sem utanríkisráðuneytið er ábyrgt fyrir. Annars vegar er vitundarvakning, fræðsla og kynning meðal almennings um þróunarsamvinnu og stöðu fólks í þróunarríkjum. Hins vegar er það að virkja íslenskan almenning til að leggja sitt af mörkum til að bæta stöðu fólks í þróunarlöndum, en landsnefndirnar tvær safna umtalsverðum upphæðum frá almenningi á ári hverju sem renna til þróunarsamvinnustarfs viðkomandi stofnana SÞ. Hvað þetta varðar má segja að árangur landsnefndanna hefur verið ótvíræður á undanförnum árum en þær eru hvor um sig „heimsmeistarar“ landsnefnda og önnur ríki telja þær sýna gott fordæmi. Þá ber að líta til þess að allir þrír aðilarnir hafa verið samstarfsaðilar utanríkisráðuneytisins lengi og samstarfið hefur verið farsælt.

Samstarf Íslands við stofnanir SÞ á sviði alþjóðlegrar þróunarsamvinnu hefur fengið aukið vægi á undanförnum árum, m.a. þar sem kjarnaframlög hafa verið hækkuð til UNICEF og UN Women sem í stefnu Íslands eru skilgreindar sem áherslustofnanir í fjölþjóðlegri þróunarsamvinnu Íslands. Aukið umfang þróunarsamvinnu kallar einnig á virka þátttöku og málefnastarf af Íslands hálfu, og mikilvægt að virkja hæfa samstarfsaðila innanlands til að styðja við þá viðleitni ráðuneytisins.

Meginniðurstöður eru á þann veg að áhugi á samstarfi er mikill af hálfu allra samningsaðila og gildi þess er verulegt. Hagkvæmni og skilvirkni hefur þó verið ábótavant á síðustu árum enda hefur umsýsla aukist og fyrirsjáanleiki jafnframt minnkað. Í rýninni eru átta tillögur til úrbóta lagðar fram. Meðal annars er lagt til að UTN skoði þann möguleika að taka aftur upp rammasamninga við landsnefndirnar og Félag Sþ, en að ráðuneytið geti sem fyrr sótt stuðning til aðilanna þriggja fyrir sérverkefni. Ráðuneytið skuli jafnframt viðhafa samráð við önnur ráðuneyti sem eiga í samstarfi við aðilana þrjá við útfærslu samstarfs og leiti leiða til að hámarka samlegð við annað starf UTN á sviði alþjóðlegrar þróunarsamvinnu. Þá sé nauðsynlegt að tryggja að fjármunir séu nýttir í þróunarsamvinnutengd verkefni og að UTN geti sinnt sinni eftirlitsskyldu með virkum hætti. Enn fremur er lagt til að ólíkar útfærslur á stuðningi séu skoðaðar í náinni framtíð og að upplýsingar um samstarfið sé birt á heimasíðu ráðuneytisins. Loks er lögð áhersla á að utanríkisráðuneytið vandi stjórnsýslu við umsýslu styrkja og leitist við að hámarka skilvirkni í starfi því tengdu.

Innri rýni á samstarfi við landsnefndir UN Women, UNICEF og Félag SÞ á Íslandi

Ísland tók þátt í samráðshópi árið 2022 fyrir lokaúttekt á verkefni UN Women sem Ísland studdi í Mósambík. Verkefnið ber yfirskriftina Skilvirk þátttaka af hálfu kvenna og stúlkna á sviði friðar, öryggis og enduruppbyggingar í Mósambík (Promoting women and girl‘s effective participation in peace, security and recovery in Mozambique). Meginmarkmið verkefnisins eru þríþætt: (1) mótun landsáætlunar um konur frið og öryggi (NAP 1325), (2) stuðla að getu stjórnvalda til að fylgja eftir og framkvæma áætlunina í öllum landshlutum, og (3) að veita samþætta þjónustu fyrir konur og stúlkur sem eru fórnarlömb ofbeldis, og jafnaframt stuðla að sjálfstæði þeirra og efnahagslegum framgangi.

Verkefnið sem hófst í desember 2017 var framlengt án frekari fjárveitinga til mars 2022 og var framkvæmt í 14 umdæmum innan sjö héraða landsins. Umfang þess nam um 4,5 milljón bandaríkjadollurum. Verkefnið fær góða umsögn í öllum úttektaþáttum, þó framkvæmd hafi tafist af ýmsum ástæðum, m.a. vegna COVID-19 faraldursins, fellibylja og vopnaðra átaka í norðurhluta landsins. Ein meginniðurstaða úttektarinnar er að verkefnið hafi haft verulegt framlag til að koma málefnum sem varða konur, frið og öryggi á dagskrá í Mósambík og að konur fái nú aukið rými til pólitískrar þátttöku og viðurkenningu á sínu hlutverki í friðargæslu. 

Lokaúttekt á verkefni UN Women um þátttöku kvenna og stúlkna á sviði friðar, öryggis og enduruppbyggingar í Mósambík

Þróunarsamvinnunefnd OECD (DAC) framkvæmir jafningarýni á öllum þátttökuríkjum DAC. Jafningjarýni felur í sér ítarlega skoðun á kerfum og stefnum ríkjanna á sviði alþjóðlegrar þróunarsamvinnu og setur fram tillögur til umbóta. Ísland og Grikkland tóku þátt í jafningjarýni á þróunarsamvinnustarfi Ungverjalands árið 2022. Samráð og vettvangsvinna fór fram í júní, niðurstöður voru kynntar 30 nóvember 2022 og var lokaskýrsla gefin út í febrúar 2023.

Fyrir alþjóðlega þróunarsamvinnu Íslands geta margvísleg tækifæri falist í auknu samstarfi við fræðasamfélagið. Þar má nefna þekkingarmótun og -miðlun, nýsköpun, þjálfun, kynning og vitundarvakning, auk þess að hámarka samlegð af starfi Íslands á sviði þróunarsamvinnu. Íslenskt fræðasamfélag býr að ríkri sérþekkingu sem getur nýst til að vinna að heimsmarkmiðum SÞ og þróunarmarkmiðum Íslands, auk þess sem mikilvægt er að huga að því að veita ungu fræðafólki tækifæri til rannsókna og starfa á sviðum sem beint tengjast þróunarsamvinnu. Brýnt er að slíkt samstarf sé vel skilgreint, bæði hvað varðar markmið og þær leiðir sem Ísland hyggst nýta til loka gildistíma núverandi þróunarsamvinnustefnu.

Úttektinni er ætlað að kortleggja aðkomu fræða- og háskólasamfélagsins að þróunarsamvinnu, bæði á Íslandi og nágrannalöndum með það að markmiði að skilgreina bestu starfshætti og leiðir fyrir ráðuneytið til að starfa með og hvetja til aukinnar þátttöku fræða- og háskólasamfélagsins í þróunarsamvinnu,  og auka þannig virði þess framlags sem Ísland leggur af mörkum til að heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna verði náð.

Mótandi úttekt felur í sér skoðun og lærdóm frá þeim verkefnum sem hafa verið í gangi ásamt kortlagningu á þeim möguleikum sem til staðar eru, m.a. með tilvísun í bestu starfshætti og þess sem vel hefur gengið í nágrannalöndum. Úttektin hófst seinni hluta árs 2020 og er miðað við að henni ljúki fyrri hluti árs 2023.

Sem hluti af svæðaverkefni í Vestur-Afríku, hefur Ísland átt í samstarfi við Barnahjálp Sameinuðu þjóðanna (UNICEF) frá febrúar 2019. Verkefnin snúa að bættu aðgengi að vatni og hreinlætisaðstöðu til að bæta velferð og lífsgæði barna og fjölskyldna þeirra. Verkefnið beinist að samfélögum við sjávarsíðuna og er framkvæmt í nánu samstarfi við stjórnvöld í Síerra Leóne og sjávarútvegsráðuneytið þar í landi. Verkefnin hófust í byrjun febrúar 2019 og lýkur í lok árs 2022.

Úttektin metur árangur verkefna með það fyrir augum að nýta lærdóm til áframhaldandi starfs. Úttektin verður framkvæmd af utanaðkomandi matsaðilum í kjölfar opins útboðs og er umsýsla úttektar sameiginleg á hendi UNICEF og utanríkisráðuneytisins. Miðað er að því að úttektin hefjist í byrjun árs 2023 og verði lokið um mitt ár.

Úttekt er fyrirhuguð um mitt ár í samræmi við árlega úttektaáætlun utanríkisráðuneytisins.

Úttekt á landsáætlun Íslands um konur, frið og öryggi 2018-2022 lauk í febrúar 2022. Úttektin var framkvæmd af Alþjóðamálastofnun Háskóla Íslands. Markmið úttektarinnar er að meta árangur landsáætlunar Íslands um konur, frið og öryggi 2018-2022 og leggja fram tillögur um hvað betur megi fara í starfi Íslands í málaflokknum. Í landsáætlun eru settar fram aðgerðir af Íslands hálfu til að styðja við málefni sem varða ályktun öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna nr. 1325 um konur, frið og öryggi og aðrar tengdar ályktanir. Áætlunin byggir á fjórum meginþáttum: (1) fræðslu og málsvarastarfi, (2) þátttöku, (3) fyrirbyggjandi starfi, vernd aðstoð og endurhæfingu, og (4) samstarfi og samráði. Samkvæmt meginniðurstöðum er enn verk að vinna þegar kemur að fræðslu- og málsvarastarfi. Þátttaka hefur verið efld, m.a. með aðkomu Jafnréttisskólans að þjálfun kvenna frá átakasvæðum og þátttöku skólans í samstarfsverkefni ráðuneytisins við UN Women í Mósambík. Þá tekur Ísland virkan þátt í tengslaneti Nordic Women Mediators, en bent er á að þörf sé fyrir að slík þátttaka sé betur skilgreind til að hún skili haldbærum árangri.

Hvað varðar þætti sem tengjast fyrirbyggjandi starfi, vernd aðstoð og endurhæfingu, þá hefur Ísland unnið að fjölmörgum verkefnum sem tengjast málefnasviðinu, þ.m.t. eru tvö verkefni sem hafa verið framkvæmd undir merkjum 1325 í Mósambík og Malaví. Nokkrir framkvæmdaþættir eru á hendi annarra aðila en utanríkisráðuneytisins, s.s. vinna gegn mansali, sem hefur tekist vel, og fræðsla fyrir konur sem sækja um alþjóðlega vernd hér á landi. Því verkefni er sinnt, en eru þó lagðar fram tillögur umbóta. Loks er talið að eftirfylgni með áætluninni sé ábótavant, auk samstarfs og samráði innanlands vegna framkvæmdar.

Alls eru 26 tillögur settar fram í úttektinni. Þær verða nýttar til að fylgja eftir framkvæmd núverandi áætlunar til loka árs 2022 og einnig verða ábendingar lagðar til grundvallar í mótun nýrrar áætlunar sem stefnt er að taki gildi í upphafi árs 2023.

Utanríkisráðuneytið styður verkefni SOS Barnaþorpa um forvarnir og aðgerðir gegn kynferðislegri misneytingu á börnum í Ogou héraði í Tógó. Aðgerðir innan verkefnis fela í sér fyrirbyggjandi aðgerðir, stuðning og umönnun við börn og stúlkur sem hafa orðið fyrir kynferðislegri misneytingu og ofbeldi með áherslu á að halda ungum stúlkum í skóla. Heildarkostnaður verkefnis er 45.121.404 kr., markhópur er 40.000 íbúar og verkefnatíminn spannar þrjú ár, frá 2019 til 2022.

Miðannarúttekt lauk í mars 2022 og var hún framkvæmd í samvinnu við SOS Barnaþorp á Íslandi og SOS Barnaþorp í Tógó, af staðbundnum óháðum úttektaraðila. Úttektin spannaði aðgerðir sem inntar voru af hendi frá janúar 2020 til júní 2021.

Niðurstöður er á þann veg að vitundarvakning hefur gengið vel og samfélög eru nú betur meðvituð um afleiðingar af kynferðislegri misneytingu á börnum og þörfina á að tilkynna mál og draga gerendur til ábyrgðar. Stuðningur af ólíkum toga stóð fórnarlömbum til boða: sálfræði-, læknisfræði-, lögfræðilegur, auk stuðnings fyrir fórnarlömb til að snúa aftur til náms. Slíkur stuðningur minnkaði skaðann af ofbeldi fyrir fórnarlömb og fjölskyldur þeirra, auk samfélagsins. Alls nutu 77 stúlkubörn sem voru fórnarlömb ofbeldis slíks stuðnings en vitundarvakning hefur einnig orðið til þess að mál eru nú frekar tilkynnt. Á fyrri hluta árs 2021 bárust 73 tilkynningar til yfirvalda en 49 allt fyrra ár auk þess sem börn eru nú fremur líkleg til að segja foreldrum frá ofbeldi sem þau kunna að verða fyrir. Vandamálið er umfangsmikið og ólíkar hindranir sem bygga á félags- og menningarlegum þáttum eru í veginum í þessum viðkvæma málaflokki.

Þættir sem hafa gengið sérstaklega vel er efnahagsleg valdefling heimila og að gefa mæðrum í þorpum umsýsluhlutverk (Super Nagan). Sex tillögur eru settar fram sem varða stefnu innan verkefnisins, auk 11 tillagna sem varða framkvæmd, sem hægt er að byggja á í síðari hluta verkefnisins. Sumir verkefnaþættir eru á eftir áætlun og aðrir hafa ekki komist til framkvæmda vegna COVID-19 faraldursins. Ráðdeildar hefur þó verið gætt í fjárumsýslu og framkvæmd, og hefur 51% af verkefnafé fyrir tímann verið nýtt ef miðað er við upprunalegar áætlanir. Líkur eru til að verkefnið komist á góðan skrið og því ljúki á réttum tíma þó mögulega þurfi að framlengja verkefnatíma sem nemur einum ársfjórðungi. Auk þess telja úttektaraðilar líkur standa til að verkefnið muni skila áætluðum árangri og ná framúrskarandi árangri hvað varðar tiltekna þætti.

• Skýrsla á ensku
• Skýrsla á frönsku
• Samantekt á frönsku

Meginþungi í þróunarsamvinnu Íslands í Úganda byggir á svokallaðri héraðsnálgun þar sem unnið er í náinni samvinnu við héraðsyfirvöld. Öðrum áfanga í byggðaþróunarverkefni Íslands í Buikwe héraði lýkur á árinu 2022. Verkefnastoðir eru tvær, annars vegar er samvinna á sviði menntamála og hins vegar er samvinna á sviði vatns- og hreinlætismála. Markmið byggðaþróunarverkefnisins er að bæta lífsskilyrði og velferð almennings í 20 samfélögum við sjávarsíðuna. Stuðningur beindist til fjögurra hreppa innan Buikwe héraðs, Najja, Ngogwe, Nyenga and Ssi Bukunja á tímabilinu 2018 til 2022.

Lokaúttekt á öðrum áfanga byggðaþróunarverkefnis í Úganda: mennta- og vatnsverkefni í Buikwe héraði er nú lokið. Á verkefnatímanum nam umfang verkefnastoðar fyrir vatn alls 2.407.542 bandaríkjadollurum, eða um 320 milljónum íslenskra króna og umfang menntastoðar nam 6.541.716 USD, eða um 870 milljónum íslenskra króna.

Úttektin metur þann árangur sem náðst hefur í verkefnum, setur fram tillögur til úrbóta og dregur fram lærdóm sem draga má af byggðaþróunarverkefni Íslands í héraðinu.  Blandaðar matsaðferðir voru nýttar í úttektinni og voru spurningalistar settir fyrir 388 heimilismeðlimi úr samfélögum, rýnihópar meðal nemenda samanstóðu af 64 nemendum úr átta grunnskólum og 32 framhaldsskólanemendum úr fjórum framhaldsskólum. Þá tóku 128 manns þátt í öðrum rýnihópum vegna úttektarinnar, s.s. foreldrar, fulltrúar samfélaga og nemendur. Djúpviðtöl voru tekin við 24 lykilaðila verkefnisins.  Úttektin byggðist einnig á þátttökuathugunum, greiningu tölulegra gagna og skoðun á fyrirliggjandi skriflegum gögnum. Loks voru gerðar prufur á vatnsgæðum. 14 þættir voru prófaðir á rannsóknarstofu ráðuneytis vatns- og umhverfismála, fyrir mengun og efnasamsetningu. 182 prufur voru gerðar úr vatnsbólum, tönkum, kranavatni og á heimilum.

Um 26.000 manns nutu góðs af vatns- og hreinlætisverkefninu með aðgengi að heilnæmu vanti. Í menntastoðinni voru 87 skólastofur og 19 skrifstofur byggðar í 19 skólum. Auk þess voru 92 skólastofur endurnýjaðar, 21 íbúðir fyrir starfsfólk skóla byggðar, fjórar rannsóknarstofur en þær voru einnig útbúnar með tækjum, salernisaðstöðu var komið upp í níu skóum og 21 skólaeldhús byggð. Nemendum voru veittar tæplega 24.000 skólabækur í grunnfögum.

Úttektaraðilar benda m.a. á að umbætur í verkefnasniði og nálgun hafi skilað sér frá fyrsta áfanga byggðaþróunarverkefnisins, að eignarhald staðarfólks hafi verið mjög skýrt og að verkefnið hafi notið mikils stuðnings yfirvalda. Útboðsferlar hins opinbera séu þó tímafrekir, sem hefur hamlað framgangi.

Niðurstöður gefa til kynna að hlutfall heimila á verkefnasvæðinu sem hafa aðgang að heilnæmu vatni innan 1 km. frá heimili hefur aukist í 83% úr 32% árið 2015. Gæði vatns úr uppsprettum er gott, en þó finnst mengun í neysluvatni inni á heimilum sem gefur til kynna að auka þurfi fræðslu á meðferð vatns. Dæmi eru um að menguð ílát sem hafa verið nýtt til að bera vatn úr Viktóríuvatni séu einnig nýtt sem drykkjarílát fyrir neysluvatn úr hreinum lindum. Þetta valdi sjúkdómum og niðurgangspestum. Jafnframt er í úttektinni lagt til að unnið sé að því að nægjanlegu viðhaldi á sinnt á vatnsveitum til að tryggja að þær virki til framtíðar. Að sama skapi er áskorun fyrir héraðið að reka almenningssalerni þegar til lengri tíma er litið, og jafnframt kemur fram að mikilvægt er að sinna áframhaldandi fræðslu um hreinlætismál með það fyrir augum að viðhalda þeim árangri sem þegar hefur náðst.

COVID-19 faraldurinn setti strik í reikninginn hvað varðar menntaverkefnið, enda lokuðu skólar í hartnær tvö ár yfir verkefnatímann. Þetta kom niður á fjórum verkþáttum af fjórum og fól í sér fyrirhugaðan stuðning við að bæta gæði kennslu og faglega leiðtogahæfni innan skólanna, aukna samfélagsþátttöku og beinan stuðning við nemendur til að efla námsáhuga. Því komust lykilþættir eins og framkvæmd samræmdra könnunarprófa og þjálfun kennara, ekki til framkvæmda. Framkvæmdir vegna innviðauppbyggingar, líkt og bygging skóla gengu þó að mestu samkvæmt áætlunum, líkt og áður hefur verið útlistað.

Stuðningur Íslands hefur stuðlað að umbyltingu hvað varðar aðgengi að vatni, hreinlætismálum og menntun barna í samfélögum Buikwe héraðs við strendur Viktoríuvants en rík áhersla er lögð á mikilvægi þess að hlúa að verkefnaþáttum sem tryggja sjálfbærni til framtíðar í áframhaldandi starfi Íslands á svæðinu.

Úttekt á umsýslu skóla GRÓ með þróunarsamvinnufé var hleypt af stokkunum í byrjun apríl 2022. Markmið úttektarinnar er að meta vinnulag og verkferla sem varða fjárumsýslu og meðferð þróunarsamvinnufjár af hálfu GRÓ, hýsistofnana, skólanna fjögurra og utanríkisráðuneytisins, auk þess að fylgja eftir ábendingum úr fyrri fjárhagsúttektum. 

Úttekt lauk í október og var niðurstöðum deilt með haghöfum. Samkvæmt verklagi utanríkisráðuneytisins eru niðurstöður úr fjárhagsúttektum ekki gerðar opinberar. Niðurstöður verða nýttar til áframhaldandi umbótastarfs af hálfu utanríkisráðuneytisins, GRÓ og skólanna fjögurra.

Úttektin beinist að þeim fjóru þáttum sem viðkoma samstarfi utanríkisráðuneytisins við aðila atvinnulífsins: Heimsmarkmiðasjóði atvinnulífs um þróunarsamvinnu, kostun ráðgjafa í sérhæfð verkefni alþjóðastofnana (svokallaða ráðgjafalista), samstarf við Íslandsstofu og styrkveitingar í gegnum Rannís, sjóð sem nefnist Þróunarfræ.

Heimsmarkmiðasjóður atvinnulífs um þróunarsamvinnu var settur á laggirnar 2019 til þriggja ára. Hefðbundnum prufutíma sjóðsins lauk við árslok 2021, en var sá prufutími framlengdur um eitt ár vegna áhrifa COVID-19 faraldursins, enda að mörgu leyti erfitt um vik að sinna starfi á vettvangi. 24 fyrirtæki hafa hlotið styrk úr sjóðnum (af 54 umsóknum) og nema styrkupphæðir alls um 324 m.kr. Á tímabilinu 2017-2021 veitti ráðuneytið enn fremur 178.532.732 kr. til ráðgjafaverkefna alþjóðastofnana í gegnum ráðgjafalista. Þróunarfræ sem er sjóður á vegum Rannís hefur veitt tveimur verkefnum styrki síðan sjóðurinn var settur á laggirnar árið 2021. Samstarfssamningur utanríkisráðuneytisins og Íslandsstofu um þjónustuborð atvinnulífsins hefur verið í gildi frá 1. nóvember 2020. Markmið þjónustuborðs er að vera brú milli atvinnulífs og stjórnvalda þangað sem atvinnulífið getur leitað til að afla upplýsinga um möguleika á stuðningi við atvinnuþróunarverkefni í þróunarlöndum og víðar, og sótt sérþekkingu, stuðning og leiðbeiningar um hvert annað hægt sé að leita til að koma hugmyndum í framkvæmd.

Ráðgjafar nýttu margvíslegar aðferðir við framkvæmd úttektar, byggt var á tölulegum og skriflegum gögnum frá utanríkisráðuneytinu og útgefnu efni um samstarf við aðila atvinnulífs á sviði þróunarsamvinnu, viðtöl voru tekin við starfsfólk og samstarfsaðila, spurningakannanir lagðar fyrir ráðgjafa og fyrirtæki, og jafnframt héldu úttektaraðilar vinnustofu á Íslandi. Þá voru verkefni fyrirtækja skoðuð, og vettvangsferð farin til Indlands til að skoða afrakstur verkefna þar. Samráð var haft við fulltrúa utanríkisráðuneyta nágrannalandanna og alþjóðlegar fjármálastofnanir.

Í úttektinni kemur fram það mat að Heimsmarkmiðasjóðurinn hafi náð þeim meginmarkmiðum sínum um að byggja upp samstarf við fyrirtæki. Sjóðurinn hafi náð til fyrirtækja sem hefðu að líkindum ekki annars tekið þátt í þróunarsamvinnuverkefnum. Úttektin finnur einnig þess merki að fyrirtæki hafi aðlagað lausnir að þróunarmörkuðum og að nýjar lausnir hafi nýst samstarfsaðilum og haghöfum. Sjóðurinn hefur einnig náð árangri hvað varðar að veita fyrirtækjum ný tækifæri, þróun nýrra lausna og hefur virkjað íslenskt hugvit og fjármagn þróunarríkjum til góða. Í úttektinni kemur fram að umsýsla af hálfu utanríkisráðuneytisins hafi verið skilvirk, en þó gerður sá fyrirvari að sjóðurinn hafi verið að slíta barnsskónum. Fyrirsjáanlegt sé að umsýsla muni aukast í náinni framtíð.

Hvað ráðgjafalistana varðar, er rými fyrir utanríkisráðuneytið að vinna nánar með viðkomandi alþjóðastofnunum til að listarnir nýtist betur. Þeir sérfræðingar sem hafa tekið þátt í verkefnum, sem og fulltrúar viðkomandi alþjóðastofnana, lýstu mikilli ánægju með samstarfið. Meirihluti sérfræðinganna töldu ráðgjafastörf sín hafa nýst fyrir þá til að fá innsýn inn í verkefni í þróunarríkjum.

Norðurlöndin hafa öll eigin þróunarbanka eða -fjármálastofnanir sem eru tilbúnar til samstarfs við Ísland til að fjármagna verkefni á vegum íslenskra fyrirtækja í gegnum þær ólíku leiðir sem þar bjóðast. Aukið samstarf og kynning á þeim kostum sem bjóðast fyrirtækjum í gegnum þessar leiðir, auk þeirra fjármálastofnana sem Ísland er meðlimur í, væri fyrir fyrirtæki eðlilegt framhald af styrkveitingum úr Heimsmarkmiðasjóði atvinnulífs um þróunarsamvinnu.

Í úttektinni eru 35 tillögur settar fram. M.a. er lagt til að stuðningur fyrir samstarf við atvinnulíf á sviði alþjóðlegrar þróunarsamvinnu verði áfram á Íslandi og í höndum utanríkisráðuneytisins. Lögð er áhersla á að byggja upp tengslanet, bæði við alþjóðlegar fjármálastofnanir og við að ná til fyrirtækja sem samstarfsaðila, m.a. með sér vefsíðu, viðburðum og þátttöku í norrænu samstarfi. Þá þykir vera rými til að nýta betur þátttöku Íslands í alþjóðlegu samstarfi á vegum þeirra alþjóðlegu fjármálastofnana sem Ísland er aðili að.

Lagt er til að Heimsmarkmiðasjóður starfi áfram með líku sniði og áður, með ólíkum gluggum fyrir forkönnunarstyrki og fyrir verkefnastyrki. Í ljósi þess að einkageirinn á Íslandi er tiltölulega lítill, þá er lagt til að þematískt og landfræðilegt umfang sjóðsins verði áfram víðtækt, en möguleiki sé til staðar fyrir sérstakar áherslur til að styðja við stefnu stjórnvalda. Einnig er lagt að skoðaðar verði leiðir til að styðja betur við fyrirtæki við mótun og framkvæmd verkefna með sérfræðiráðgjöf.

Hvað ráðgjafalista varðar er lagt til að sérstök flokkun verði gerð fyrir sérfræðinga með minni reynslu (undir 10 ára reynslu) og að samstarf verið hafið við fleiri alþjóðastofnanir, auk þess sem norrænt samstarf verði nýtt til samvinnu innan þeirra alþjóðlegu bankastofnana sem Ísland er ekki aðili að.

• Skýrsla á ensku
• Samantekt á ensku

Þróunarsamvinnustofnun Íslands sameinaðist utanríkisráðueytinu (UTN) í byrjun árs 2016 og tók þá þróunarsamvinnuskrifstofa UTN við tvíhliða þróunarsamvinnu Íslands. Þróunarsamvinnunefnd OECD (DAC) hefur ítrekað mikilvægi þess að Ísland meti árangur af sameiningunni. Úttekt hófst um mitt ár, en útfærsla hennar byggir m.a. á reynslu annara framlagslanda. Úttektin skiptist í þrjár megináherslur:

1. Skilvirkni og árangur þróunarsamvinnu
2. Skipulag og áætlanir
3. Mannauður og starfsmannahald

Tveir fyrrnefndu hlutarnir byggja á þeim markmiðum/viðmiðum sem sett voru með sameiningu, tilmælum stjórnarráðsins um sameiningu stofnana, og tölulegum viðmiðum fyrir skilvirkni þróunarsamvinnu. Þessi hluti úttektarinnar er unninn innan ráðuneytisins og byggir að miklu leyti á greiningu tölulegra gagna og annarra raungagna. M.a. er byggt á alþjóðlegum stöðlum um heilindi (e. integrity) og skilvirkni þróunarsamvinnu.
Þriðji þátturinn viðkemur mannauðstengdum þáttum og starfsmannahaldi, en einnig verða viðhorf starfsfólks til ólíkra þátta sem viðkoma sameiningunni, könnuð. Óháður, utanaðkomandi matsaðili framkvæmir þann hluta úttektarinnar. Miðað er við að öllum verkhlutum verði lokið í byrjun árs 2022.

Úttekt á stefnumiðum fyrir samstarf við frjáls félagasamtök og rammasamning við Rauða kross Íslands (RKÍ) vegna mannúðaraðstoðar lauk í febrúar 2021. Úttektin var unnin af óháðum, erlendum aðilum en samantekt um niðurstöður var gefin út á íslensku. Samstarf við frjáls félagasamtök hefur verið mikilvægur þáttur í þróunarsamvinnu Íslands um langt árabil. Alþjóða- og þróunarsamvinnuskrifstofa (AÞS) utanríkisráðuneytisins (UTN) ber ábyrgð á umsýslu með styrkjum og samstarfi við frjáls félagasamtök. Frá árinu 2015 hafa framlög numið tæplega 1,9 milljörðum króna og 18 íslensk frjáls félagasamtök hafa notið stuðnings til verkefna í 32 löndum. Hartnær 100 verkefni hafa verið fjármögnuð, auk 19 mannúðar­verkefna í gegnum rammasamning við RKÍ. Niðurstöður sýna fram á að margt er vel gert, en að tækifæri eru til staðar til umbóta í starfi. Ramma­samningur utanríkisráðuneytisins við RKÍ fyrir mannúðaraðstoð hefur gefist vel og ástæða til að skoða frekari nýtingu ramma­samninga í samstarfi UTN við frjáls félagasamtök, bæði í mannúðar­aðstoð og í þróunar­­samvinnu. Gerðar eru tillögur um skýrari stefnumið og samráði um mótun þeirra, einföldun á vinnuferlum, samvinnu og samtali milli aðila á breiðari grunni, auk aukinnar samhæfingar og samfellu í starfi.

Innri rýni á þátttöku Íslands í Ungliðaáætlun Sameinuðu þjóðanna 2005-2015 sem lauk í maí 2021 var ætlað að afla lærdóms til að nýta fyrir þátttöku Íslands á nýjan leik. Leitast var við að varpa ljósi á og draga lærdóm af þeim árangri sem hlaust af stuðningi Íslands, virðisauka þátttöku fyrir íslenska ungliða sem og stofnanir Sþ. Einnig var unnin samantekt úr rýninni.

Tíu ungir sérfræðingar voru á sínum tíma ráðnir til starfa hjá þremur stofnunum SÞ. Tveir fyrrum ungliðar starfa enn innan kerfis SÞ, tveir starfa hjá utanríkisráðuneytinu og þrír innan akademíu með áherslu á alþjóðleg málefni. Loks starfa þrír fyrrverandi ungliðar að alþjóðlegum verkefnum fyrir frjáls félagasamtök í þróunarsamvinnu.

Niðurstöður benda til að þátttaka Íslands í Ungliðaáætlun Sþ hafi skilað margvíslegum árangri og það vekur athygli að allir þessir fyrrum ungliðar starfa enn á vettvangi alþjóðamála og þróunarsamvinnu. Meginniðurstöður rýninnar eru þær að þátttaka í Ungliðaáætlun Sþ sé fýsilegur kostur fyrir Ísland, svo fremi sem fjármagn sé til staðar og þátttakan fari ekki umfram skynsamleg mörk, að verkefnið byggi á heildrænni sýn á uppbyggingu mannauðs innan alþjóða- og þróunarsamvinnu, og að vinnulag og útfærsla verkefnisins sé með faglegum hætti. 11 tillögur eru settar fram í rýninni og er þar lögð áhersla á að hámarka þann ábata sem af hlýst vegna þátttöku í verkefninu og mikilvægi þess að utanríkisráðuneytið skapi vandaða og faglega umgjörð um starfið. Það felur m.a. í sér að ráðuneytið setji sér skýr markmið og leitist við að læra af þátttöku nágrannalandanna í ungliðaáætluninni, auk þess að meta árangurinn af þátttöku þegar fram líða stundir.

Fulltrúar utanríkisráðuneytisins tóku þátt í samráðshópi fyrir miðannarúttekt á verkefni UN Women sem Ísland styður í Mósambík. Verkefnið ber yfirskriftina „Skilvirk þátttaka af hálfu kvenna og stúlkna á sviði friðar, öryggis og enduruppbyggingar í Mósambík“ (e. Promoting women and girl‘s effective participation in peace, security and recovery in Mozambique).

Árangur af verkefninu hefur verið margvíslegur og hefur markmiðum fyrir ólíka verkþætti verið náð. Ný landsstefna hefur verið mótuð og innleidd til að bæta þjónustu við fórnarlömb heimilisofbeldis í Mósambík og 822 einstaklingar hafa fengið þjálfun í heildrænni nálgun fyrir umsýslu og umönnun fórnarlamba þar í landi. Yfir 1500 konur frá frjálsum félagasamtökum hafa fengið þjálfun í friðar- og öryggismálum, auk þess sem samráðsvettvangur hefur verið settur á laggirnar. Því til viðbótar hafa yfir 200 karlmenn fengið þjálfun í hvernig virkja megi konur til þátttöku í friðarferlum. Alls er talið að almenn kynning og fræðsla vegna verkefnisins hafi náð til 21 milljón einstaklinga.

Framlag Íslands fól m.a. í sér að sex nemendur hlutu þjálfun hjá Alþjóðlegum jafnréttisskóla GRÓ á Íslandi og luku diplómagráðu í alþjóðlegum jafnréttisfræðum frá Háskóla Íslands. Þessir nemendur komu úr lykilstofnunum í Mósambík sem stuðla að friði og öryggi, s.s. frá lögreglu, her og fræðastofnunum og munu nemendurnir hafa hlutverki að gegna í áframhaldandi innleiðingu verkefnisins.

Verkefnið hófst í desember 2017 og var framlengt án frekari fjárveitingar til 2022. Verkefnið hefur verið innleitt í 17 sveitarfélögum (e. Districts) í sjö héruðum (e. Provinces) landsins og nemur heildarumfang þess 4,5 milljónum bandaríkjadollara. Meginmarkmið verkefnisins eru þríþætt: (1) mótun landsáætlunar um konur frið og öryggi (NAP 1325), (2) stuðla að getu stjórnvalda til að fylgja eftir og framkvæma áætlunina í öllum landshlutum, og (3) að veita samþætta þjónustu fyrir konur og stúlkur sem eru fórnarlömb ofbeldis, og jafnframt stuðla að sjálfstæði þeirra og efnahagslegum framgangi.
Þrátt fyrir góðan árangur verkefnisins á ýmsum sviðum, telja skýrsluhöfundar að úrbóta sé enn þörf til að auka heildarárangur verkefnisins.

Miðannarúttekt (skýrsla á ensku)
Miðannarúttekt (skýrsla á portúgölsku)

Skyndiskoðuninni er ætlað að leggja mat á samstarfssamning milli utanríkisráðuneytisins og Landsbjargar um rekstur Slysavarnarfélagsins Landsbjargar á íslenskri alþjóðabjörgunarsveit (ICE-SAR), þátttöku í Alþjóðasamtökum björgunarsveita (INSARAG) og viðbragðstreymi Sameinuðu þjóðanna (United Nations Disaster Assessment and Coordination, UNDAC). Samningnum, sem rann sitt skeið á enda um mitt ár 2021, var ætlað að efla samstarf við Slysavarnarfélagsins Landsbjargar, bæði hvað varðar samstarf vegna INSARAG sem eru alþjóðasamtök rústabjörgunarsveita sem Íslenska alþjóðabjörgunarsveitin er stofnaðili að og UNDAC, sem er viðbragðsteymi sérfræðinga vegna neyðarástands á vegum skrifstofu Sþ fyrir samræmingu neyðaraðstoðar (OCHA). Einnig var samningnum ætlað að styrkja aðkomu ráðuneytisins að alþjóðlegu samstarfi Landsbjargar.

Ætlunin er að skyndiskoðun geti veitt innlegg fyrir mótun nýs samstarfssamnings milli utanríkisráðuneytisins og Slysavarnarfélagsins Landsbjargar, auk þess að draga fram möguleika og annmarka á samstarfi og fyrirkomulagi því sem nú er til staðar. Skoðun tafðist vegna gagnasöfnunar og lýkur henni í nóvember 2021.

Á fimm ára tímabili, frá 2016 til 2020 nam sá kostnaður sem viðkom kvótaflóttafólki og umsækjendum um vernd sem talinn var til alþjóðlegrar þróunarsamvinnu rúmlega sjö milljörðum íslenskra króna. Framkvæmd verkefna er á höndum ólíkra ráðuneyta og stofnana og hefur á undanförnum árum farið fram umfangsmikið starf til að bæta vinnulag og verkferla sem varða framtal þessa kostnaðar til þróunarsamvinnu.

Utanríkis- og þróunarsamvinnuráðherra lagði til á fyrri hluta árs 2021 að óháð úttekt á þróunarsamvinnukostnaði og tengdri þjónustu sem varðar kvótaflóttafólk og umsækjendur um vernd yrði framkvæmd í samvinnu við þau ráðuneyti og stofnanir sem bera ábyrgð á framkvæmd. Samráðshópur um úttektina var skipaður frá þeim ráðuneytum og stofnunum sem koma að framkvæmd verkefna og óháðir ráðgjafar valdir í kjölfar örútboðs.

Úttektin var gefin út í desember 2021. Niðurstöður gefa til kynna að umbótastarf hefur farið fram sem tengist málaflokknum. M.a. er aðferðafræði Íslands útfærð og samþykkt af þróunarsamvinnunefnd OECD (DAC), móttaka flóttafólks er í auknum mæli samræmd, og vinna við að veita fólki í leit að vernd eina kennitölu sem fylgir þeim í gegnum allt ferlið er langt á veg komin af hálfu Útlendingastofnunar og Þjóðskrár. Hið síðastnefnda auðveldar yfirsýn, eykur öryggi og skapar möguleika á að draga fram viðeigandi upplýsingar úr kerfum.

Enn þykir þó rými til umbóta. Þrjár leiðir fyrir þróun til framtíðar eru lagðar til. Æskilegasta leiðin felur í sér nánari flokkun kostnaðar þar sem Útlendingastofnun og sveitarfélög sundurgreina tækan og ótækan kostnað strax við bókun. Með breytingu á verklagi megi minnka hlutfall kostnaðar sem er áætlaður og fremur byggt á raunkostnaði, auk þess sem áætlanagerð batnar til muna. Skortur á tímanlegum upplýsingum um útgjöld hefur veruleg áhrif á yfirsýn utanríkisráðuneytisins yfir stöðuna gagnvart markmiðum fjármálaáætlunar og markmiðum íslenskra stjórnvalda um það hlutfall af vergum þjóðartekjum sem verja skal til alþjóðlegrar þróunarsamvinnu ár hvert.

• Úttekt á þróunarsamvinnukostnaði vegna umsækjenda um vernd og kvótaflóttafólks á Íslandi
• Úttekt á þróunarsamvinnukostnaði vegna umsækjenda um vernd og kvótaflóttafólks á Íslandi (enska)